Krótki_wyklad_o_średniowieczu

Krótki wykład o średniowieczu
1. Ramy czasowe. Jest to epoka w historii i kulturze europejskiej obejmująca okres
między starożytnością a renesansem. Granice czasowe średniowiecza nie są ściśle
ustalone. Za początek epoki przyjmuje się okres, w którym Cesarstwo Rzymskie
chyliło się ku upadkowi. Zwolennicy ścisłej datacji za dokładny początek
średniowiecza podają lata: 378, 395 bądź 476, natomiast za koniec – upowszechnienie
idei humanistycznych i rozpoczęcie epoki renesansu. Najczęściej w tym przypadku
wymieniane są daty ok. 1450 r. oraz lata 1453, 1492, a nawet 1517. Przeważnie jednak
początek średniowiecza wiąże się z 476 r. n.e., tj. z upadkiem Cesarstwa
Zachodniorzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami historycznymi XV w. (z 1453., tj.
z upadkiem Cesarstwa Bizantyjskiego oraz 1492 r. – odkryciem Ameryki). O ile w
Europie epoka ta trwała przeszło 1000 lat, to w Polsce tylko 500 (X – XVI w.) ze
względu na późny czas powstania państwowości polskiej.
2. Pochodzenie nazwy. Nazwa średniowiecze (z łac. media aetas, media aevas – wieki
średnie) powstała w XV – XVI w. w renesansie, kiedy to błędnie sądzono, iż ta epoka
była tylko okresem przejściowym pomiędzy dwiema innymi – starożytnością oraz
renesansem i w zasadzie nie wniosła nic nowego oraz nie zasługuje na inną, właściwą
sobie nazwę. Wieki średnie, w odczuciu ludzi renesansu, były po prostu ciemnym,
mało znaczącym okresem pośrednim. W powszechnym odczuciu była to epoka
kryzysu, intelektualnego zastoju, stagnacji i zacofania. Nazwa została
spopularyzowana dzięki Krzysztofowi Kellerowi w XVII w.
3. Style architektoniczne. W epoce średniowiecza pojawiły się dwa style
architektoniczne: romański i gotycki.
a) Styl romański: czas: XI – XII wiek; cechy: ciężkie, masywne mury, prosta
konstrukcja, małe okienka, okrągłe wieże; materiał: cios kamienny; wrażenie:
przysadziste, mocne, monumentalne; obiekty: katedry, opactwa, zamki; funkcje:
mieszkalne, sakralne, okrągłe.
b) Styl gotycki: czas: początek w XII w., rozkwit XIII, utrwalenie w XIV, XV w.;
cechy: strzeliste, smukłe, wertykalne, ostrołukowe budowle, duże okna pięknie
zdobione witrażami, wysokie wieże; materiał: cegła; wrażenie: lekkie, wysokie,
wertykalne, sięgające nieba sylwetki budynków; obiekty: katedry, kościoły,
zamki, ratusze; funkcje: budowle w tym stylu to wytwór kultury rycerskiej;
oprócz zwykłych celów wyrażały filozofię epoki – tęsknotę człowieka do Boga,
pragnienie sięgnięcia nieba, by sztuką dać wyraz boskiej chwale i potędze.
4. Uniwersalizm (łac. universalis „powszechny, ogólny”) to dążenie do ogarnięcia
pewnej całości, objęcia wszystkiego, całokształt postaw i uznanie zasady dominacji
całości nad częściami; powszechność. W zależności od kontekstu uniwersalizm ma
inne znaczenie.
Średniowieczny uniwersalizm oparty był na dominacji religii chrześcijańskiej w
całej niemal Europie. Ze względu na to, że wszystko w życiu podporządkowane było
religii, światopogląd chrześcijański rządził myśleniem, odczuciami, postępowaniem i
twórczością ludzi średniowiecza. Dlatego też wszystkie występujące znaki były
czytelne dla każdego chrześcijanina. Prócz tego obowiązywały te same, narzucone
przez religię, normy moralne i wzorce osobowe. Wszystkie niemal państwa
podporządkowane były jednemu władcy, przez co stanowiły niemalże monolit
religijny. W dużym skrócie uniwersalizm średniowiecza wyraża się przez:
a) podporządkowanie wszystkiego Bogu
b) jedność ideałów
c) identyczne pojmowanie świata
5. Dwa główne nurty kultury średniowiecznej.
a) Nurt religijny. Życie średniowiecznego człowieka pozostawało pod przemożnym
wpływem Kościoła. Dzwony kościelne wyznaczały pory dnia i modlitwy. Także
kalendarz dostosowany był do potrzeb Kościoła. Rok kościelny oparty był na
tablicach paschalnych, wyznaczających ruchomy daty Świąt Wielkanocnych. Boże
Narodzenie obchodzono jako początek roku kościelnego. Ośrodkiem tygodnia była
niedziela, a każdy dzień podzielono na godziny kanonicze według brewiarza (np.
laudy, pryma tercja, seksta, nona, nieszpory i kompleta). Przejawem kultu
świętych i ich relikwii znajdujących się przy kościołach katedralnych (np. Gniezno
ze św. Wojciechem, Katedra na Wawelu początkowo ze św. Florianem, później
św. Stanisławem) były pielgrzymki do ich grobów lub miejsc kultu. Centrum życia
religijnego była msza św. odprawiana po łacinie początkowo z kapłanem
odwróconym twarzą do ludu. Kazania głoszono po polsku. Ze względu na dość
znaczną odległość kościołów od siebie (10 –15 km) we wcześniejszym
średniowieczu znana była praktyka delegowania z każdej rodziny jednego
dorosłego, który już nawet dzień wcześniej wyruszył do miejscowości, gdzie
znajdował się kościół i tam nocował, czekając na rozpoczęcie mszy. Komunię
przez cały okres średniowiecza przyjmowano raczej rzadko (z obawy przed
profanacją) najwyżej dwa, trzy razy do roku. Po upowszechnieniu się w XIII w.
rytu podniesienia hostii wierni często po ujrzeniu Ciała Pańskiego wychodzili z
kościoła jeszcze przed zakończeniem mszy św. albo, w dużych miastach, biegali
od kościoła do kościoła na kolejne podniesienia, wierząc, że ujrzenie hostii
zapewni uzdrowienie i powodzenie przez następny tydzień. W rękach Kościoła
znajdowała się edukacja. Początkowo szkolnictwo rozwijało się przy katedrach
biskupich, gdzie kształcono na potrzeby kleru. Zapoczątkowane natomiast w XIII
w. szkoły parafialne uczyły czytania i pisania, podstaw gramatyki łacińskiej.
Znajomość tego języka była niezbędna dla dalszych studiów. W 1364 r. powstała z
fundacji Kazimierza Wielkiego Akademia Krakowska. Po jej odnowieniu w 1400
r., dzięki m. in. hojnym nadaniom testamentowym św. królowej Jadwigi, papież
zezwolił na utworzenie wydziału teologii obok wydziału sztuk wyzwolonych,
prawa i medycyny. Od XIII w. upowszechnił się zwyczaj chrześcijańskiego
pogrzebu. Za zmarłych odprawiano liczne msze (np. gregoriańskie, od imienia
papieża Grzegorza Wielkiego, który kazał odprawić za siebie 33 msze po śmierci).
Kościół polski w czasach średniowiecza mógł się poszczycić wieloma wiernymi,
którzy prowadzili ascetyczne i świątobliwe życie.
b) Nurt rycersko – dworski. Kultura rycerska. Jednym z symboli średniowiecza
jest rycerstwo. Stan ten
rządził się jemu tylko właściwym kodeksem
postępowania. W chwili przyjęcia do stanu rycerskiego (tzw. pasowanie) kandydat
przysięgał nie tylko wierność swemu panu, ale także gotowość obrony Kościoła i
wiary chrześcijańskiej, opiekę nad ubogimi, wdowami i sierotami. Cechami
dobrego rycerza była pobożność, męstwo i odwaga, prawość, szacunek i cześć dla
kobiet, honor i gotowość niesienia pomocy będącym w potrzebie. Podstawowym
obowiązkiem rycerzy była walka. Ćwiczyli oni swe umiejętności bojowe na
polowaniach, zawodach szermierczych, a przede wszystkim na turniejach
rycerskich. Stan rycerski był międzynarodowy, obejmował całą społeczność
chrześcijańską.
Kultura dworska. Światem rycerskim rządziły nie tylko ideały chrześcijańskie,
lecz także świeckie – kult wierności, grzeczności, miłości do dam, a także
rozmaite rozrywki i luksus. Obyczaje rycerskie rozkwitały na dworach władców i
w zamkach feudalnych. Żyło się tam w przepychu, wśród wystawnych uczt,
polowań, gier, tańców, pokazów cyrkowych. Wędrowni poeci – trubadurzy –
opiewali miłość rycerza do damy jego serca. Taka poezja narodziła się w
południowej Francji pod wpływem kultury arabskiej. W pieśniach sławiono także
bohaterskie czyny.
6. Struktura społeczna. Społeczeństwo średniowieczne nie było jednolite i dzieliło się
na stany, czyli warstwy, które różniły się między sobą pod względem praw i
obowiązków. W większości państw europejskich były to:
 duchowieństwo
 rycerstwo
 mieszczaństwo
 chłopstwo
W okresie średniowiecza wykształciło się społeczeństwo feudalne oparte na
poddaństwie i hierarchii społecznej. Słowo feudalizm pochodzi z j. łacińskiego –
feudum – i oznacza majątek ziemski, ziemię. W średniowiecznej Europie powstała
tzw. drabina feudalna, czyli system zależności między seniorem, wasalem i
chłopem feudalnym. Na szczycie społeczeństwa stał władca, który był najwyższym
seniorem i właścicielem ziemi. Senior nadawał swoim wasalom ziemię na
określonych warunkach wynikających z zawiązania stosunku lennego. Wasal
(człowiek wolny) otrzymywał od niego beneficjum, czyli dobrodziejstwo w postaci
ziemi i zobowiązywał się do określonych świadczeń na rzecz seniora. Stosunek
wasalny, początkowo czasowy, niebawem stał się dziedziczny. Pewnym
podobieństwem do stosunku wasalnego było zawiązanie stosunku poddańczego –
chłop oddawał się pod opiekę pana feudalnego, zobowiązując się do płacenia renty
feudalnej (naturalna, czynsz, pańszczyzna) z tytułu uprawianej ziemi.