Metadane scenariusza

1. Życie w cieniu katedr – kultura pełnego i późnego
średniowiecza
a. 1. Cele lekcji
i. a) Wiadomości
Uczeń:
- zna postaci – św. Tomasz z Akwinu, Piotr Abelard, św. Franciszek z Asyżu,
- umiejscawia w czasie powstanie pierwszego uniwersytetu w Bolonii (1088),
- wymienia najstarsze uniwersytety Europy,
- wymienia 5 zabytków architektury gotyckiej,
- wylicza 5 dzieł literackich epoki średniowiecza, formułuje definicje pojęć:
scholastyka, trivium, quadrivium, uniwersalizm.
ii. b) Umiejętności
Uczeń:
- odróżnia budowle gotyckie od innych stylów architektonicznych,
- wyjaśnia, na czym polegał średniowieczny uniwersalizm,
- wskazuje na mapie lokalizacje 3 najstarszych uniwersytetów europejskich,
- opisuje system edukacji w średniowiecznych szkołach kościelnych,
- na podstawie prezentacji multimedialnej odnajduje cechy stylu gotyckiego,
- na podstawie fragmentu „Historii życia prywatnego” znajduje odpowiedź na pytanie,
jaka duchowość i obyczajowość ukształtowała się w okresie średniowiecza,
- charakteryzuje działalność zakonów żebraczych i ich zawiązek z zasadą wiary
radosnej świętego Franciszka.
b. 2. Metoda i forma pracy
Metoda główna – mapa myśli.
Metody pomocnicze – praca pod kierunkiem, rozmowa nauczająca, prezentacja.
Formy pracy – praca z tekstem źródłowym, mapą, schematem, prezentacją multimedialną.
c. 3. Środki dydaktyczne
-
Prezentacja multimedialna pt. Architektura i sztuka gotyku,
G. Radomski, Scholastyka [w:] Antologia tekstów filozoficznych dla szkół średnich,
Siedmioróg, Wrocław 1997,
fragmenty Summy Teologicznej św. Tomasza z Akwinu – dowody na istnienie Boga,
Schemat nauczania w szkołach kościelnych,
Szkolna Encyklopedia Historyczna, PWN, Warszawa 1993 (hasło: uniwersalizm)
J. Le Goff, Człowiek średniowiecza, Świat Książki, Warszawa 2000, s. 20-26,
Biogram św. Franciszka,
Fragment „Hymnu” św. Franciszka,
mapa przedstawiająca rozmieszczenie uniwersytetów w średniowieczu,
B. Burda, B. Halczak, R. M. Józefiak, M.Szymczak, Historia 1. Podręcznik dla liceum
ogólnokształcącego, Część II. Średniowiecze. Zakres rozszerzony. Operon, Gdynia
2004 (fragment tekstu Aureliusza Prudencjusza Klemensa).
d. 4. Przebieg lekcji
i. a) Faza przygotowawcza
Nauczyciel sprawdza obecność.
Rekapitulacja wtórna. Nie powinna trwać dłużej niż 7-10 minut.
Nauczyciel zadaje pytania a uczniowie odpowiadają:
- Jaki starożytny filozof został odkryty we wczesnym średniowieczu, kto tego dokonał?
(Odpowiedź: Platon, święty Augustyn).
- Dlaczego filozofia Platona była tak popularna we wczesnym średniowieczu?
(Odpowiedź: była najbardziej odpowiednia do pogodzenia ze średniowiecznym
światopoglądem).
- Jaka była rola klasztorów w średniowieczu? (Odpowiedź: ośrodki kultury,
przepisywanie książek, biblioteki).
- Na czym polegał spór o inwestyturę? (Odpowiedź: walka papiestwa z cesarstwem o
władzę w Europie).
- Co to był renesans karoliński? (Odpowiedź: odrodzenie kultury europejskiej we
Francji w VIII/ IX wieku).
- Jaki styl dominował w architekturze wczesnego średniowiecza i jakie były jego
cechy? (Odpowiedź: styl romański; grube mury, niewielkie okienka, sklepienia
kolebkowe lub krzyżowe, masywność, cechy obronne).
Nauczyciel ocenia odpowiedzi uczniów.
ii. b) Faza realizacyjna
1. Nauczyciel podaje temat lekcji i omawia jej cele. Krótko wprowadza w nową
tematykę (2-3 minuty).
Nauczyciel rozdaje teksty źródłowe, ilustracje, zdjęcia i inne materiały (załącznik 1).
Tłumaczy, na czym polega tworzenie mapy myśli.
2. Uczniowie w grupach 2-4 osobowych otrzymują do opracowania zagadnienia
potrzebne do stworzenia mapy myśli. Mają na to 5-7 minut. Polecenia są krótkie.
a) Scholastyka; fragment Antologii tekstów filozoficznych (załącznik 1.1). Pytanie,
co to była scholastyka, wymienić 2 najważniejszych przedstawicieli. (Odpowiedź:
używanie zasad logiki do wyjaśniania wiary; św. Tomasz, Piotr Abelard).
b) Św. Tomasz z Akwinu; fragment Summy teologicznej (załącznik 1.2). Pytanie,
jakie dowody na istnienie Boga podał Tomasz? (Odpowiedź: z ruchu, z pojęcia
przyczyny sprawczej, z konieczności, ze stopniowania, z rządów wszechświata).
c) Wiara radosna; obraz Kazanie do ptaków i biogram św. Franciszka. Pytanie, kim
był św. Franciszek, dlaczego głosił kazania dla zwierząt, jaki zakon założył?
(Odpowiedź: Syn bogatej rodziny, zostawił swój dom, założył zakon, żył na
pustkowiu, uważał rośliny, zwierzęta za swoich braci).
d) Wiara radosna; Hymn św. Franciszka (załącznik 1.3). Wyjaśnić, na czym polega
wiara radosna. (Odpowiedź: pochwała stworzenia, szukanie Boga w stworzeniu).
e) Człowiek wobec Boga. Jaką postawę ukształtowało w ludziach średniowiecze?
(Odpowiedź: poddanie woli Bożej, liczy się tylko życie wieczne, wszystko na
chwałę Boga).
f) Uniwersalizm; hasło z encyklopedii. Pytanie, Jakie były założenia uniwersalizmu
średniowiecznego? Czy sprawdził się w praktyce? (Odpowiedź: idea jedności
Europy; jedna wiara, jedna kultura, jeden język, jedna władza duchowa i świecka;
konflikt między papieżem a cesarzem).
g) Uniwersytet; mapka. Gdzie powstał najstarszy uniwersytet w Europie? Podać
kolejne 2 uniwersytety. W jakim kraju było najwięcej uniwersytetów?
(Odpowiedź: Bolonia 1088, Paryż, Oksford, Włochy).
h) Uniwersytet; tabela typów uniwersytetów (załącznik 1.4). Jakie 2 główne typy
uniwersytetów ukształtowały się w Europie? Czy się one różniły? (Odpowiedź:
boloński i paryski; inna struktura organizacyjna, inny wydział dominujący).
i) System nauczania; schemat (załącznik 1.5). Co oznaczają trivium i quadrivium?
Jaki był system kształcenia w średniowieczu? (Odpowiedź: etapy edukacji
składające się na siedem sztuk wyzwolonych).
j) Obraz społeczeństwa; tekst Le Goffa. Na czym polegał trójdzielny model
społeczeństwa średniowiecznego? Jakie były 3 podstawowe grupy społeczne tego
podziału? (Odpowiedź: Podział na rycerzy, duchowieństwo i chłopów).
3. Nauczyciel kieruje tworzeniem przez uczniów mapy myśli. Nie powinno to trwać
dłużej niż 15 minut.
4. Uzupełnienie mapy myśli następuje w wyniku pracy z prezentacja multimedialną.
Powinna ona trwać około 10 minut. Zawiera informacje na temat architektury i sztuki
gotyckiej.
iii. c) Faza podsumowująca
W tej lekcji pomijamy fazę podsumowującą.
Efektem lekcji jest stworzona przez uczniów mapa myśli.
e. 5. Bibliografia
1. Antologia tekstów filozoficznych dla szkół średnich, red. Radomski G., Siedmioróg,
Wrocław 1997.
2. Burda B., Halczak B., Józefiak R. M., Szymczak M., Historia 1. Podręcznik dla
liceum ogólnokształcącego, Część II. Średniowiecze. Zakres rozszerzony. Operon,
Gdynia 2004.
3. Huizinga J., Jesień średniowiecza, PIW, Warszawa 1998.
4. Le Goff J., Człowiek średniowiecza, Świat Książki, Warszawa 2000.
5. Tenże, Kultura średniowiecznej Europy, Volumen, Warszawa 1995.
6. Mulin L., Życie codzienne zakonników w średniowieczu, PIW Warszawa 1997.
7. Szkolna Encyklopedia Historyczna, PWN, Warszawa 1993.
8. Toman R., Gotyk: architektura – rzeźba – malarstwo, Wyd. Baran i Suszczyński,
Warszawa 2004.
f. 6. Załączniki
a) Załącznik 1
Kultura pełnego i późnego średniowiecza
1.
Antologia tekstów filozoficznych dla szkół średnich
Teocentryzm nie oznaczał, że filozofia chrześcijańska przez tysiąclecie nie uległa
zmianie. Zasadnicza wiąże się z obecnym na stale od XI wieku zjawiskiem scholastyki.
O ile święty Augustyn dokonał myśli Platona do potrzeb wiry chrześcijańskiej, to z
czasem za coraz większy autorytet zaczęto uważać Arystotelesa. Jego zasady logiki miały
posłużyć do rozumowego uzasadniania wiary. Filozofia chrześcijańska nie stawiała sobie
bowiem za cel odsłanianie nowych prawd o otaczającej nas rzeczywistości. Miała uzasadniać
naukę kościoła i obalać twierdzenia tych, którzy od jego nauczania odeszli. Istotną kwestią
pozostawała przy tym sprawa nierozwiązanego przez Augustyna stosunku filozofii i teologii.
Wielkie zasługi położył tu inny znamienity filozof średniowiecza – święty Tomasz.
2.
Suma teologiczna, św. Tomasz z Akwinu
(...) istnienia Boga można dowieść pięcioma drogami. Pierwsza i najlepiej widoczna
jest ta, która bierze się z ruchu. Pewne jest bowiem i stwierdzone zmysłami, że niektóre
rzeczy na tym świecie są w ruchu. Wszystko zaś, co się porusza, jest poruszane przez coś
innego. (...) Niemożliwe jest przeto, aby coś było wprawiające w ruch i poruszane
jednocześnie, czyli żeby się samo ruszało. Jeżeli przeto rzecz, przez którą coś jest poruszane,
poruszała się to musi i ona sama być przez cos innego poruszana, a to znów przez coś innego.
Tak zaś nie można postępować w nieskończoność (...) zatem musi się dojść do czegoś
pierwszego poruszającego, które nie jest przez nikogo poruszane; a wszyscy rozumieją, że to
Bóg.
Druga jest droga z przyczyny sprawczej (...) nie zdarza się bowiem, ani też nie jest
rzeczą możliwą, by coś było swą własną przyczyną sprawczą; ponieważ byłoby pierwej od
samego siebie, a to nie jest możliwe. (...) Gdyby więc nie było pierwszego wśród przyczyn
sprawczych, nie byłoby też ostatniego. (...) Zatem koniecznie trzeba przyjąć pewną pierwszą
przyczynę sprawczą, którą wszyscy nazywają Bogiem.
Trzecia droga jest wzięta z tego, co jest możliwe i co jest konieczne (...) Znajdujemy
bowiem w przyrodzie rzeczy, które mogą istnieć albo nie istnieć (...), lecz niemożliwe jest by
tego rodzaju rzeczy istniały zawsze; Zatem jeżeli wszystko może nie istnieć to niegdyś nic nie
istniało w przyrodzie. Lecz jeśli to jest prawdą to nawet teraz nic by nie istniało (...) Musimy
zatem przyjąć istnienie czegoś, co jest konieczne samo przez się, nie mając skądkolwiek
przyczyny, lecz co jest przyczyną dla innych rzeczy, a to wszyscy nazywają Bogiem.
Czwarta droga wzięta jest ze stopni, które się w rzeczach znajduje. Znajduje się
bowiem w rzeczach coś więcej lub mniej dobrego, doskonałego (...) Przeto jest coś, co jest
przyczyną bytów wszystkich, dobroci i wszelkiej doskonałości; a to nazywamy Bogiem.
Piąta jest droga wzięta z rządów wszechświata. Widzimy bowiem, ze pewne rzeczy
pozbawione rozumu (...) działają dla jakiegoś celu. (...) Przeto jest jasne, że nie przez
przypadek, ale z zamiaru dochodzą do celu. Istnieje zatem coś rozumnego, przez co rzeczy
naturalne dochodzą do celu; a to nazywamy Bogiem.
3.
Hymn świętego Franciszka
Pochwalony bądź Panie z wszelkimi twory swymi,
Przede wszystkim z szlachetnym bratem naszym słońcem,
Które dzień stwarza, a Ty świecisz przez nie;
I jest piękne i promienne w wielkim blasku; (...)
Pochwalony bądź Panie przez brata naszego księżyc i siostry nasze gwiazdy;
Tyś ukształtował je w niebie jasne i cenne i piękne.
Pochwalony bądź Panie przez brata naszego wiatr,
I przez powietrze, i czas pochmurny i pogodny, i wszelki,
Przez które dajesz tworom Twoim utrzymanie.
Pochwalony bądź Panie przez siostrę naszą wodę,
Co pożyteczna jest wielce i pokorna, i cenna, i czysta.
Pochwalony bądź Panie przez brata naszego ogień,
Którym oświecasz noc,
A on jest piękny i radosny, i silny, i mocny.
Pochwalony bądź Panie przez matkę naszą ziemię,
Która nas chowa i żywi
I rodzi różne owoce z barwnymi kwiaty i zioły(...)
Powyższe teksty przygotowane na podstawie: Antologii tekstów filozoficznych dla szkół
średnich, red. G. Radomski, Wrocław 1997 r., s. 93, 95- 99.
4.
Organizacja uniwersytetów w Europie
Typ uniwersytetu
Organizacja studiów
Boloński – korporacja studentów, którzy wybierali spośród siebie
rektora. Profesorzy byli opłacani przez studentów
Paryski – profesorowie tworzyli korporację z własnym rektorem.
Nad uczelnią czuwał kanclerz powoływany przez biskupa, który
czuwał nad czystością nauki
Boloński – podział studiujących na trzy społeczności
akademickie: sztuk wyzwolonych, teologii i nauk prawnych.
Centrum studiów prawniczych
Paryski – podział na wydziały: nauk wyzwolonych, teologiczny,
prawa i medycyny. Uniwersytet paryski był centrum studiów
teologicznych
5.
Nauczanie w średniowiecznym uniwersytecie
trivium
Gramatyka,
retoryka,
dialektyka
quadrivium
arytmetyka
muzyka,
geometria,
astronomia
g.
Niższy
stopień
nauczania
Siedem sztuk
wyzwolonych
h.
i.
j.
Wyższy
stopień
nauczania
k.
l. 7. Czas trwania lekcji
45 minut
m. 8. Uwagi do scenariusza
Jest to lekcja przeznaczona dla klas humanistycznych. Minimalny czas lekcji wynosi 45
minut, ale jeżeli dysponujemy możliwością wykorzystania 2 godzin lekcyjnych, to jest to
wskazane. W tym wypadku możemy dowolnie operować czasem i dokładniej wyjaśnić
wszelkie niejasności.