Sztuka średniowiecza (malarstwo, rzeźba, muzyka)

Średniowiecze to epoka, której nazwa pochodzi z łaciny
(media aetas, medium aevum) i oznacza "wiek średni". Została
ona nadana przez papieża Giovanniego de Bussisako w XV wieku,
jako określenie epoki oddzielającej starożytność od renesansu.
Jednocześnie średniowiecze uznano za okres upadku kultury
antycznej, a więc nazwa "wiek średni" dotyczy także oceny
średniowiecza jako czasów upadku kultury wysokiej.
Jednoznacznie negatywna ocena panowała aż do XIX wieku.
Średniowiecze trwało w Europie od V do XV wieku.
W Europie:
Początek:
313r. - zgoda na wyznawanie chrześcijaństwa udzielona przez
Konstantyna Wielkiego
476r. - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego
Koniec:
1450 r. - wynalezienie druku przez Johanesa Gutenberga
1453 r. - upadek Konstantynopola
1492 r. - okrycie Ameryki w przez Krzysztofa Kolumba
W Polsce:
Początek:
966 r. - przyjęcie chrztu przez Mieszka I
Koniec:
1474 r. - w Polsce ukazuje się pierwszy druk
Cechy sztuki średniowiecznej
Sztuka średniowiecza odgrywała rolę
wspomagającą w stosunku do religii.
Ze względu na odmienność form wyrazu stały
przed nią nieco inne zadania od tych,
wyznaczonych dla literatury. Średniowieczne
malarstwo nie naśladowało świata, lecz
przedstawiało treści umowne, dotyczące wiary.
Poszczególne atrybuty, przypisane
przedstawianym postaciom miały odpowiednie
znaczenie alegoryczne lub symboliczne.
Rzeźba wyrażała związek wiary i rozumu. Za
pomocą płaskorzeźby wyrażano treści religijne.
Chętnie sięgano po posągi figur świętych. Duże
znaczenie zyskały witraże, określane mianem
"Biblii pauperum" (księgi ubogich). Uczyły one
ludzi niepiśmiennych historii zbawienia i etyki
chrześcijańskiej. Wzrosła też rola architektury.
Gotycka rzeźba Marii
z ciałem Chrystusa
Biblia pauperum
Rozwinęły się dwa style:
Styl romański charakteryzował się występowaniem koła lub krzyża w
podstawie budynku, grubymi murami i małymi, wąskimi oknami,
dwójkowym układem kolumn (analogia do dwóch części Biblii) oraz
kwadratowym ciosem kamienia (symboliczne nawiązanie do
czterech cnót).
Cechy charakterystyczne architektury romańskiej:
grube mury,
sklepienie kolebkowe (o kształcie walca, ciężkie, masywne) lub
krzyżowe (dwie skrzyżowane kolebki, tworzące krzyż),
prostota form,
mało zdobień, w kościołach jedynie rzeźby bądź płaskorzeźby,
budowle z zasady są obronne,
okna małe, wąskie jak strzelnice, położone wysoko, zakończone
półkolistym łukiem,
jedna lub trzy nawy, z których środkowa jest największa,
mroczne wnętrza,
ołtarz zorientowany na wschód (w stronę grobu Chrystusa).
Katedra w Ely
Krzywa wieża w Pizie
Kościół Jana Jerozolimskiego za murami w Poznaniu
Rotunda Świętego Prokopa – romański kościół
w Strzelnie
Styl gotycki powstał ok. 1140 we Francji. Był niejako rozwinięciem
stylu romańskiego. Powstała katedra gotycka, będąca
odzwierciedleniem idei makrokosmosu. Ołtarz zorientowany był na
wschód - w kierunku Jerozolimy. Lewa i prawa strona symbolizować
miały dobro i zło, zbawienie i potępienie. Światło przenikało do
wnętrza przez wysokie wąskie okna - miało to być obrazem łaski
Boga, jego miłości.
Jako cechy architektury gotyckiej można wymienić:
monumentalizm budowli,
kościoły wysokie, smukłe, jasno oświetlone,
akcentowanie kierunków wertykalnych (w górę),
sklepienie krzyżowo-żebrowe,
ostre łuki,
mury silnie przeprute,
ogromne okna, zajmujące często całe ściany, zakończone ostrym łukiem,
wypełnione witrażami (obrazami tworzonymi z kawałków kolorowego szkła),
kościoły zwykle trzynawowe (rzadko 5), bazyliki z półkolistym chórem,
nad głównym portalem zwykle mieściła się rozeta
(okrągłe okno z witrażem).
Kościół Najświętszej Marii Panny w Poznaniu
Ruiny zamku w Kazimierzu Dolnym
Malbork
Ruiny zamku w Ogrodzieńcu
Psałteria w Poznaniu
Rynek w Krakowie
Bóg, Kościół chrześcijański i ich rola w kształtowaniu
świadomości
Najwyższą wartością średniowieczu był Bóg oraz sprawy wiary, zatem
główną ideologią - teocentryzm, który nakazywał wszystkie sprawy
doczesne podporządkować Stwórcy. Wokół teocentryzmu i
przekonania, że sprawy doczesne są grzechem narosło przekonanie o
konieczności wyrzeczenia się wszelkich uciech, życia w głębokim
ubóstwie oraz poświęceniu życia Bogu. Taki surowy sposób zycia
nazywamy ascezą, a człowieka żyjącego wedle zasad ascezy - ascetą.
W średniowieczu olbrzymią rolę odgrywał też kościół, który jako jedyny
miał wykształconych przedstawicieli. Dlatego właśnie to duchowni byli
pierwszymi literatami i filozofami, to oni tworzyli rodzimą kulturę.
Rola książki w średniowieczu
Wspólnym językiem średniowiecza była łacina,
dopiero po jakimś czasie zaczęła wykształcać
się twórczość piśmienna w językach
narodowych. Dlatego mówimy o
dwujęzyczności literatury średniowiecza. W
Polsce pierwsze utwory napisane w całości po
polsku zaczęły powstawać w XIV wieku. Język
średniowiecznych zabytków literatury polskiej
ujawnia proces kształtowania się polszczyzny
wyłaniającej się z dialektów – początkowo
różnice dialektalne były spore, z czasem
ukształtował się polski język ogólny, literacki.
Książki w średniowieczu nie były dostępne
szerszemu gronu. Początkowo wszystkie były pisane
ręcznie – na pergaminie lub papierze, który pojawił
się w Europie około drugiej połowy XII wieku, a
rozpowszechnił się zwłaszcza w XIV stuleciu.
Spisywano je głównie w klasztornych skryptoriach, z
czasem powstały w miastach warsztaty kopistów,
którzy specjalizowali się w przepisywaniu ksiąg.
Przełomem w rozwoju średniowiecznej książki było
wynalezienie druku. Dokonał tego Johann
Gutenberg, który w 1455 roku wydrukował pierwszą
książkę, Biblię – arcydzieło sztuki typograficznej. W
1457 r. wydał Psałterz moguncki.
Iluminacja książki
Słowo iluminacja wywodzi się od łacińskiego illuminare (rozświetlać) i
pierwotnie oznaczało zdobienie złotem karty książki
Literatura i jej główne cechy:
 Anonimowość - większość utworów nie była podpisywana, miało
to na celu ukrycie się autora za dziełem, a przez te
wyeksponowanie jego wartości dydaktycznych, moralnych czy
teologicznych.
 Dydaktyzm - fabuła podporządkowana była roli wychowawczej,
miała rozpowszechniać przede wszystkim wzorce moralne.
Najczęściej jednak podejmowała tematy religijne (teocentryzm)
 Dwujęzyczność - literatura pisana była tylko po łacinie, która była
uniwersalna (tzn. znano ją we wszystkich krajach), ponieważ
języki narodowe uważane były za niedoskonałe. Nie mogły
zatem traktować o sprawach ważnych (np. teologicznych). U
schyłku średniowiecza w miarę kształtowania się języków
ojczystych, zaczęło rozwijać się piśmiennictwo rodzime.
 Rękopiśmienność - przed wynalezieniem druku książki
przepisywane były przez mnichów, którzy często zaznaczali na
egzemplarzach swoje uwagi, dokonywali zmian itd. Dlatego
średniowieczne utwory często występują w wielu wersjach.
 Alegoryczność - pod motywami postaciami czy obrazami, ukryte
były pewne domyślne treści; nie wszystko powiedziane zostało
wprost.
Główne gatunki literatury średniowiecznej:
 Kronika - dotyczą dziejów jakiegoś narodu np. "Kronika Galla
Anonima"
 Chanson de gest - opiewają bohaterskie czyny wybitnych postaci,
np. "Pieśń o Rolandzie"
 Hagiografia - opowiadają żywoty świętych, np. "Legenda o świętym
Aleksym"
 Misterium - przedstawia żywoty świętych lub opowieści Biblijne
 Moralitet - ukazywały walkę dobra ze złem za pomocą alegorii
 Apokryf - niespotykane w Piśmie Świętym historie z życia Jezusa i
świętej rodziny
 Główne tematy literatury średniowiecza:
 Religijno-filozoficzne
 Świeckie
 Historiozoficzne
 Liturgiczne
Średniowieczna literatura polska:

















"Bogurodzica"
"Lament świętokrzyski"
"Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią"
"Kazania świętokrzyskie"
"Legenda o świętym Aleksym"
"Żywot świętego Wojciecha"- XI wiek.
"Żywot świętego Stanisława"- XIII wiek.
"Bulla gnieźnieńska"- 1136r
"Satyra na leniwych chłopów"- XV wiek.
"Kronika polska" - Gall Anonim, XI/XII w.
"Kronika" - Wincenty Kadłubek
"Historia Polski" - Jan Długosz
Średniowieczna literatura powszechna:
"Pieśń o Rolandzie" - XI wieczny epos francuski.
"Dzieje Tristana i Izoldy" - celtycka legenda z XIII wieku.
Dante Alighieri "Boska Komedia"
Francois Villon "Wielki Testament"
Malarstwo średniowieczne
przedstawiało najczęściej treści umowne
(alegoryczne lub symboliczne), dotyczące wiary,
portretowało postaci świętych bądź obrazowało
wydarzenia zaczerpnięte z Biblii. Popularne były
np. nierealistyczne, płaskie postaci świętych
przedstawione z surowymi minami malowane jako
miniatury na rękopisach (polskim przykładem
mogą być miniatury na Kodeksie pułtuskim)
Sąd ostateczny –
Hans Memling ok. 1470
Jako nieodłączny aspekt architektoniczny rozwijało się
również malarstwo ścienne w tych samych nurtach :
 Romańskim - najczęściej pokrywało sklepienia w
bazylikach, charakterystyczna jest kolorystyka
ograniczająca się do żółci, czerwieni, zieleni i błękitów.
 Gotyckim - pierwszym twórcą był Giotto di Bondonem,
który jest autorem fresków w kościele Marii Panny
dell'Arena w Padwie oraz scen z życia św. Franciszka w
Kościele w Asyżu. W nurcie gotyckim pojawiają się
czasem także krajobrazy czy elementy makabryczne, jak
sceny tortur. Najbardziej znane dzieła to "Sąd ostateczny"
Hieronima Boscha, "Sąd ostateczny" Hansa Memling.
Średniowieczny fresk
Rzeźba średniowieczna
miejsce rzeźby było ściśle powiązane z architekturą.
Znajdowała się ona zazwyczaj na portalach, na
głowicach kolumn, zdobiła filary. Spełniała funkcję
ilustrowania wydarzeń biblijnych, prezentacji
świętych, zawsze w zhierarchizowanej kolejności.
Rzeźba średniowieczna
Romańskie zdobienia portalu kościoła
św. Wincentego we Wrocławiu, a
także Drzwi Gnieźnieńskie ilustrujące
życie i śmierć św. Wojciecha.
Cechowała je wyrazistość formy,
tematyka dotyczyła głównie Starego
Testamentu.
Drzwi Gnieźnieńskie
Gotyckie arcydzieło jednego z
najwybitniejszych twórców
średniowiecza - Wita Stwosza, czyli
Ołtarz Mariacki w Krakowie. Inspiracje
czerpane były zarówno ze Starego,
jak i Nowego Testamentu.
Ołtarz Mariacki w Krakowie
Muzyka średniowieczna
w okresie średniowiecza istotną rolę odgrywała także muzyka. Utwory
poetyckie, także religijne przeznaczone były do śpiewania.
Uroczystościom sakralnym, a także świeckim towarzyszyła zawrze
muzyka. Pieśni liryczne, miłosne, powieści epickie, ballady były
stałym elementem repertuaru bardów i trubadurów, pieśniarzy
ulicznych. Jako pierwszy śpiewany wiersz polski uznaje się
"Bogurodzicę". Muzyka ta uzależniona była od formy liturgii
chrześcijańskiej. Jako pierwszy powstał jednogłosowy chorał
gregoriański, którego następstwem był polifoniczne organum.
Jednogłosowe pieśni śpiewali także trubadurzy. Istotną rolę
odgrywał rytm, a także melodia. Najważniejszym dziełem, które
zawiera melodie na cały rok liturgiczny w Kościele
Rzymskokatolickim jest Chorał Gregoriański. Za najwybitniejszych
twórców średniowiecznej muzyki uznaje się św. Izydora z Sewilli,
Alkuina, Gwido z Arezzo, natomiast na obszarze Polski tworzyli:
Żołtarz Jezusów Ładysława z Gielniowa, Mikołaja z Radomia.
Cechy muzyki średniowiecznej





silne powiązanie z religią
przewaga jednogłosowości
surowość i ascetyzm
śpiew a'capella
oparcie na skalach modalnych
Chorał gregoriański
Chorał jest to zbiór pieśni występujących
podczas liturgii mszalnej. W okresie
średniowiecza występowały różne rodzaje
chorałów w zależności od ośrodka, wokół
którego powstawały. Chorał gregoriański
swoją nazwę zawdzięcza papieżowi
Grzegorzowi I Wielkiemu (VI w.), który
skodyfikował zebrane teksty pieśni, lecz
sama nazwa zaczęła funkcjonować dopiero
po jego śmierci. Do tej pory nazywano
chorał śpiewem rzymskim.
Filozofia średniowieczna
średniowieczna myśl filozoficzna także
była podporządkowana tematyce
religijnej. Najwybitniejszymi
przedstawicielami byli teologowie.
Jednak pojawiały się próby
adaptowania dorobku filozofii
antycznej na potrzeby
chrześcijaństwa
Do głównych nurtów filozoficznych należą :
 Scholastyka :
udowadnianie prawd Biblii, polegające na
wnioskowaniu na podstawie badań argumentów
za i przeciw metodą Arystotelesowską. Metoda
scholastyczna opierała się na ściśle ustalonej
procedurze, co zresztą stało się przyczyną jej
upadku. Zakładała ona, że prawdy wiary są
niepodważalne i rozumowo nie można ich
wyjaśnić. Starano się połączyć antyczny dorobek
filozoficzny z naukami kościoła, najwybitniejszym
teologiem, który zaadaptował filozofię Arystotelesa
na potrzeby myśli chrześcijańskiej był św. Tomasz
z Akwinu. Dziś scholastyka oznacza jałowe
dociekania, udowadnianie racji, poprzez
odwoływanie się do autorytetów, ze szkodą dla
twórczego myślenia.
 Franciszkanizm
oparty na prostej i radosnej wierze program,
głoszący miłosierdzie jako podstawowy przekaz
ewangelicki, nawołujący do ubóstwa i braterstwa.
Inspiratorem tej koncepcji był św. Franciszek z
Asyżu (1225-1274), założyciel zakonu
franciszkanów, który zrezygnował ze swego
bogactwa, aby wieść życie wędrownego
kaznodziei. Najważniejsze dzieło napisane w
duchu franciszkańskim to Kwiatki świętego
Franciszka z Asyżu, zawierające zbiór legend
opowiadających o życiu świętego Franciszka i
jego towarzyszy.
 Tomizm
filozofia oparta na podglądach św. Tomasza z Akwinu
(1225-1274), który przystosował filozofię Arystotelesa do
realiów chrześcijańskich. Jego podstawą był racjonalizm i
przekonanie, że wiedza ma swoje źródło w doświadczeniu.
Św. Tomasz mówił, iż niektóre prawdy wiary co prawda
przekraczają możliwości ludzkiego zrozumienia, ale istnienie
Boga można wyjaśnić rozumowo, więc wyjawił on dowody
na istnienie Boga. Najbardziej cenione cechy to umiejętność
walki z pokusami oraz roztropność, dzięki której
przestrzegamy praw i wypełniamy obowiązki, przypisane
nam z racji określonej hierarchii na drabinie bytów.
 Augustynizm
twórca tej koncepcji był św. Augustyn (354-430),
biskup Hippony. Najważniejsze jego dzieło to
"Wyznania". Założeniem filozofii Augustyna była
hierarchia bytów, na której człowiek znajdował się
między zwierzętami a aniołami, czyli pomiędzy
bytami wyższymi a niższymi. To umiejscowienie
sprawia, iż jesteśmy rozdarci między cielesnością
a duchowością, czyli pomiędzy dobrem i złem.
Refleksja, do której człowiek jest zdolny, ma
dopomóc w poznaniu swej duszy i istoty Boga, a
wartość człowieka określają jego przymioty
wewnętrzne.