Współczesneteoriesocjologiczne
advertisement
II Współczesneteoriesocjologiczne tom I Współczesneteorie socjologiczne III Antologia tekstów Pod redakcjà IrenyBorowik iJanuszaMuchy Zakład Wydawniczy »NOMOS« tom I WSPÓŁCZESNE TEORIE SOCJOLOGICZNE IV © Copyright for the Polish translation by Zakład Wydawniczy »NOMOS« Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. Komitet redakcyjny serii Współczesne teorie socjologiczne: Janusz Mucha – przewodniczący Michał Kaczmarczyk Aleksander Manterys Grażyna Skąpska Redakcja naukowa tomu: Irena Borowik, Janusz Mucha Redakcja i korekta: Roman Małecki Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak Projekt okładki serii Współczesne teorie socjologiczne: Paweł Bigos ISBN 978-83-7688-311-3 Kraków 2015 Zakład Wydawniczy »NOMOS« 31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax 12 626 19 21 e-mail: [email protected]; www.nomos.pl V SPIS TREŚCI Janusz Mucha, Irena Borowik, O fragmentach teorii socjologicznych. Wstęp do antologii WTS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII CZĘŚĆ I CZŁOWIEK / DZIAŁANIA / INTERAKCJE Alfred Schütz, Powracający do domu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Anselm L. Strauss, Język i tożsamość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Erving Goffman, Rozrywka w grach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Herbert Blumer, Społeczeństwo jako interakcja symboliczna . . . . . . . . . . . . . 103 Peter M. Blau, Struktura związków społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Erving Goffman, Zwykłe kłopoty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Anthony Giddens, Działanie podmiotowe, identyfikacja czynu i intencja komunikacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Randall Collins, Teoria interakcji seksualnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Harrison C. White, Tożsamości dążą do kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 CZĘŚĆ II KONSTRUOWANIE TEORII Barney G. Glaser i Anselm L. Strauss, Implikacje teorii ugruntowanej . . . . . 291 Alvin W. Gouldner, Żyć jako socjolog: przyczynek do socjologii refleksyjnej 325 Raymond Boudon, Czym jest socjologia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 Jeffrey C. Alexander, Philip Smith, Mocny program socjologii kulturowej . . 383 Patrick Baert, Filipe Carreira da Silva, Teoria społeczna dla dwudziestego pierwszego wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409 VI Spis treści VII Janusz Mucha AGH w Krakowie, Wydział Humanistyczny Irena Borowik Uniwersytet Jagielloński, Instytut Socjologii O FRAGMENTACH TEORII SOCJOLOGICZNYCH. WSTĘP DO ANTOLOGII WTS1 Seria WTS, wydawana przez Zakład Wydawniczy NOMOS, ma trzy cele, które traktujemy jako równorzędne. Są nimi: a) przyswojenie kulturze polskiej tych dzieł z zakresu powojennej teorii socjologicznej (i szerzej – teorii społecznej), które nie zostały dotąd przetłumaczone na język polski; w dalszym ciągu tego wstępu będziemy terminy „teoria społeczna” i „teoria socjologiczna” traktowali zamiennie; b) umożliwienie szerokim rzeszom polskich badaczy społecznych (a nie tylko badaczom pracującym w głównych polskich ośrodkach socjologicznych, gdzie względnie łatwy jest dostęp do oryginałów) korzystania z najnowszego dorobku teoretycznego dyscypliny; c) dostarczenie wciąż licznym polskim studentom szeroko rozumianych nauk społecznych najważniejszych tekstów autorstwa współczesnych teoretyków. Cele te realizujemy, w miarę możliwości, wydając książki autorów zagranicznych opublikowane po II wojnie światowej oraz antologie najnowszych artykułów, ogłoszonych (głównie w czasopismach) w ciągu minionych kilku lat. Niniejsza antologia jest propozycją jeszcze innego rodzaju. Zawieramy w nim szczególnie naszym zdaniem interesujące (a wcześniej, osobno, w Polsce niepublikowane) fragmenty wydanych przez nas tomów z Serii WTS. Teksty te dotyczą analizy zjawisk społecznych „od strony” 1 Dziękujemy Panom Damianowi Gałuszce i Łukaszowi Gałczyńskiemu za uwagi, które miały wpływ na konstrukcję tego wyboru. VIII Janusz Mucha, Irena Borowik a) człowieka jako istoty społecznej, jego tożsamości oraz interakcji międzyludzkich i sieci społecznych oraz b) strukturalnych i świadomościowych procesów makrospołecznych. Pamiętamy oczywiście o tym, iż podział taki jest dość często arbitralny i relatywny. Trzecie podejście, reprezentowane w tym zbiorze, pokazuje propozycje konstruowania teorii socjologicznej w rozumieniu przede wszystkim ogólnych i możliwie systematycznych wyjaśnień oraz interpretacji zjawisk i procesów społecznych. Samo konstruowanie teorii społecznej może nawiązywać w większej lub mniejszej mierze do podejścia indywidualistycznego lub makrospołecznego. Wybór ten, zawarty w dwóch tomach, ma oczywiste dla każdego kompetentnego czytelnika ograniczenia. Prezentujemy w nim fragmenty pochodzące wyłącznie z wydanych przez nas dotąd dwudziestu pięciu tomów Serii WTS. Inne polskie wydawnictwa też publikują książki z zakresu teorii społecznej, też ogłaszają własne antologie. Bierzemy tutaj tamte antologie pod uwagę w takim sensie, że nie zamieszczamy tekstów (konkretnych rozdziałów ogłoszonych przez nas książek), które w nich się już kiedyś ukazały. Ponadto istnieją w dziedzinie teorii społecznej ważne książki, dotąd w Polsce nieopublikowane, z różnych względów, przez żadnego wydawcę. Zbiór ten nie może zatem odzwierciedlać całej socjologii współczesnej (niezależnie od tego, jak możemy rozumieć współczesność), lecz tylko naszą Serię. Po drugie, rozważyć trzeba wspomnianą właśnie „współczesność”. Przyjęliśmy w naszej Serii bardzo jej pojemne rozumienie, obejmujące cały długi okres, jaki minął od końca II wojny światowej. Jest to siedemdziesiąt lat, a więc lata życia trzech pokoleń. Dzielimy jednak tutaj ten czas na trzy podokresy. Pierwszy to lata między końcem wojny a czasami kontestacji powojennej kultury zachodniej przez kontrkulturę i nowe idee w teorii społecznej, przypadającymi na drugą połowę lat sześćdziesiątych XX wieku. Drugi to okres rozpoczynający się właśnie w drugiej połowie lat sześćdziesiątych, a kończący się w ostatniej dekadzie XX wieku rozpadem dotychczasowego ładu społecznego w Europie Środkowo-Wschodniej, ale również na innych kontynentach (w Ameryce Łacińskiej, Azji, Afryce). Trzeci okres, następujący po tych zmianach, charakteryzuje takie konstruowanie teorii społecznej, które te transformacje bierze, pośrednio lub bezpośrednio, pod uwagę. Każdy z tych trzech okresów reprezentowany jest w naszej antologii (i w całej Serii) przez mniej więcej jedną trzecią tekstów. Proporcje te wyglądają jednak różnie w poszczególnych działach. O fragmentach teorii socjologicznych. Wstęp do antologii WTS IX W obrębie wspomnianych działów naszego zbioru ułożyliśmy konkretne teksty według dat ich oryginalnej publikacji. Kolejne książki socjologiczne pojawiają się w sytuacji społecznej i teoretycznej „jakoś” ukształtowanej przez poprzednie sytuacje i procesy społeczne, a także poprzednio ogłoszone teksty i są, w bardziej lub mniej dosłownym sensie, reakcją na nie. Dobrze pamiętamy naturalnie o tym, że istnieją rozmaite tradycje badawcze w ramach podejścia indywidualizującego i podejścia bardziej holistycznego; bierzemy je merytorycznie pod uwagę w całej Serii i w tym zbiorze, ale przy konstruowaniu struktury tego ostatniego bardzo się nimi nie przejmujemy. Takie uporządkowanie, jakie proponujemy czytelnikowi, niezależnie od wspomnianego ładu chronologicznego, pokazuje socjologię teoretyczną jako przenikanie się wątków oraz debaty, jakie odbywały i odbywają się w ramach poszczególnych zagadnień i okresów. Całość ułożona jest w dwóch tomach. Tom I składa się z dwóch części: pierwszej „Człowiek / działania / interakcje” i drugiej poświęconej konstruowaniu socjologicznych teorii. Tom Ii w całości reprezentuje zróżnicowane podejścia w ramach umownie przyjętej perspektywy makrosocjologicznej. W obu tomach zamieszczamy spisy treści i odrębne, charakteryzujące ich zawartość, wstępy. Część pierwsza I tomu, zatytułowana „Człowiek / działania / interakcje”, pokazuje oczywiście tylko fragment powojennego dorobku socjologii działania i interakcji. Zwracamy jednak uwagę na to, co jest w tej właśnie socjologii, naszym zdaniem, najważniejsze. Jest to z jednej strony szeroko rozumiana interpretatywna analiza działania, a z drugiej strony szeroko rozumiana teoria wymiany (obejmująca analizy sieci społecznych). Obie perspektywy mają bardzo długą tradycję w dziejach myśli społecznej. Pierwsza nawiązuje, z konieczności, do teorii działania Maxa Webera i amerykańskiego pragmatyzmu (polski czytelnik pamiętać też musi o przedwojennej socjologii działania autorstwa Floriana Znanieckiego, niestety słabo dziś obecnego w socjologii zachodniej), drugą można umieścić w ramach szeroko rozumianych ujęć utylitarystycznych. W socjologii powojennej te dwie tradycje przenikają i przeplatają się (jak na przykład u Randalla Collinsa), podlegają reinterpretacjom (jak na przykład u Anthony’ego Giddensa). Żadna nie ustępuje miejsca drugiej. Naszym zdaniem, w powojennej socjologii nie ma innej wybijającej się perspektywy teoretycznej odnoszącej się do tego, czemu poświęcamy pierwszą część tej antologii. X Janusz Mucha, Irena Borowik Część tę rozpoczyna esej Alfreda Schütza z roku 1945. Autor ten (nie tylko on w naszym zbiorze) jest niewątpliwie łącznikiem między europejską teorią społeczną okresu międzywojennego (na przykład „austriacka szkoła ekonomiczna”, Max Weber, Edmund Husserl), wczesnym amerykańskim pragmatyzmem w filozofii i socjologii a powojenną interpretatywną socjologią amerykańską. Przypomniany tutaj artykuł (podobnie jak kilka innych jego znanych tekstów) jest analizą konkretnego procesu społecznego z pogranicza świata mikro- i makrospołecznego, a mianowicie powracania do domu żołnierzy amerykańskich po zakończeniu II wojny światowej. Tekst Schütza pokazuje, jak można wykorzystać w polu zagadnień szczegółowych bardzo abstrakcyjny schemat pojęciowy z zakresu psychologii społecznej oraz socjologii interakcji. Esej ten jest też przykładem tego, jak bardzo subtelny filozof społeczny i teoretyk może z sukcesem i w kategoriach naukowych podejmować zagadnienia bardzo ważne dla danego czasu strukturalnie, kulturowo a nawet politycznie. Tekst ten jest także dobrym przykładem aktualności stosowanych przez niego kategorii analitycznych – przede wszystkim w jakościowym nurcie badań socjologicznych i w antropologii społeczno-kulturowej; chodzi nam przede wszystkim o takie kategorie, jak np. swojskość i obcość, a co może być bardzo przydatne dzisiaj przy badaniach migracji, powrotów i ponownych migracji – zjawisk falowo narastających we współczesnym świecie, w tym w Polsce. Anselm L. Strauss, również reprezentant podejścia interpretatywnego i nawiązujący do tej samej w Ameryce tradycji w teorii społecznej, w książce z samego końca lat pięćdziesiątych, w inny sposób pisał o poszukiwaniu tożsamości. Nawiązuje on do tej samej tradycji co Schütz, a koncentruje się na społecznych sposobach kategoryzacji obiektów i wynikających stąd (silnych czasem) konfliktach międzyludzkich, na językowych metodach porządkowania świata ludzkiego, dyskursach tożsamościowych. Tekst wybrany przez nas jest nieprzypadkowo, bo w nim właśnie Strauss pokazuje, dlaczego język jest tak ważny dla ludzkiego działania i tożsamości, skąd bierze się ogromne znaczenie, jakie ludzie przypisują „nazywaniu”, będącemu aktem umiejscawiania siebie samego oraz innych ludzi w świecie społecznym. To umiejscawianie jest równocześnie oceną siebie i innych, i dostarcza dyrektywy do działania. Wydaje się nam, że tekst ten jest ważny nie tylko dlatego że stanowi w pewnym sensie rdzeń koncepcji tożsamości Straussa, ale także dlatego, że może być bardzo użyteczny w intensywnie rozwijających się w Polsce badaniach O fragmentach teorii socjologicznych. Wstęp do antologii WTS XI nad tożsamością, analizach dyskursu i socjologicznych analizach rozmaitych aspektów języka. Tekst kolejny umieścić możemy w tej samej tradycji i tym samym nurcie badawczym, co poprzednie. Jest to esej autorstwa jednego z najbardziej znanych i popularnych, w tym w Polsce, socjologów powojennych – Ervinga Goffmana. W roku 2007 uznany on został za szóstego najczęściej cytowanego na świecie przedstawiciela nauk społecznych i humanistyki. Prawie wszystkie jego prace zostały przetłumaczone na język polski. Proponowany przez nas esej pochodzi z samego początku lat sześćdziesiątych. Tytułowa gra jest tu dla Goffmana pretekstem do analizy szczególnego rodzaju interakcji, którą określa on jako „spotkania” (zamiennie zgromadzenie) zogniskowane, czyli takie, w których wszyscy uczestnicy komunikują się w odniesieniu do pewnego wspólnego przedmiotu. Właśnie w rozmaitych grach określone reguły są znane i przyjęte jako takie przez uczestników, i dopóty, dopóki są przestrzegane, sytuacja na przykład gry w brydża, lub więziennej gry „w wyzwiska” toczy się według przewidywalnych reguł. Równowaga ta jednak – jak pokazuje to Goffman – jest zawsze krucha, i zawsze może być zakłócona przez czynniki „zewnętrzne”, pochodzące z poza pola reguł gry, a związane z tym między innymi, że gracze pełnią szereg ról społecznych, nie tylko tę eksponowaną w czasie gier rozumianych jako spotkania. W każdym bowiem spotkaniu, poddanym określonym regułom transformacji, pojawiają się napięcia i incydenty, które mogą doprowadzić do „wyjścia z siebie”, czyli wyjścia z roli w danej grze. Czy rozważania Goffmana, zawarte w tym eseju, a opublikowane po raz pierwszy w 1961 roku mogą być przydatne w wyjaśnianiu i analizach obszarów rzeczywistości, których wówczas nie było – na przykład związanych z używaniem internetu? Wydaje się to być kwestią twórczej aplikacji jego aparatury pojęciowej. Krótki tekst Herberta Blumera był wydany zaledwie rok później po tekście Goff­mana. Istotnym punktem odniesienia dla tego autora w zamieszczonym tekście, podobnie jak i w całej jego teorii, jest dziedzictwo Georga Herberta Meada, po wielokroć przywoływane i pozytywnie waloryzowane na tle innych dokonań tych teoretyków, którzy zajmowali się interakcją jako elementem życia społecznego. W szczególności Blumer nawiązuje i kontynuuje rozważania związane ze znaczeniem aktów interpretacji (w tym „udzielania sobie wskazań” jako funkcji jaźni) dla działania człowieka i związków międzyludzkich. W sumie jednak najważniejszym celem tego krótkiego tekstu jest wyłożenie podstawowych założeń XII Janusz Mucha, Irena Borowik interakcjonizmu symbolicznego i interakcji symbolicznej jako takiej. Blumer prowadzi wywód w polemice z ujęciami makrostrukturalnymi traktującymi jednostki jako zaledwie reagujące na oddziaływujące na nie siły (takie jak systemy społeczne czy instytucje) i deprecjonującymi rolę tychże w konstruowaniu własnych działań jako sensownych. Można zatem widzieć proponowany artykuł jako manifest programowy interakcjonizmu symbolicznego, ukazujący, poprzez kontrast z „dominującymi”, „konwencjonalnymi” albo „typowymi” poglądami socjologicznymi – jak to ujmuje Blumer – najważniejsze cechy tego podejścia, czyli przede wszystkim podkreślenie upodmiotowienia działań jednostki, jak i zbiorowości, złożonych z działających ludzi, dla których podstawą są akty interpretacji własnego położenia. Książka Petera Blaua, z której pochodzi wybrany tekst, powstała dwa lata po manifeście Herberta Blumera i jak pisze w przedmowie do niej autor – dla rozwijanych idei miał znaczenie dorobek wielu poprzedników – jednak najbardziej inspirujące były wcześniejsze publikacje Homansa. W tekście tym Blau rekonstruuje podstawowe elementy wymiany tworzące strukturę społeczną. U podstaw związków społecznych jego zdaniem leży uniwersalny mechanizm przyciągania społecznego, wynikający i realizujący się w kontekście oczekiwań związanych z nagrodami i prowadzący w konsekwencji do procesów wymiany społecznej. Nierówne zasoby co do możliwości dysponowania pożądanymi nagrodami, jak uważa Blau, różnicują jednostki i grupy i leżą u podstaw zróżnicowania władzy. Jej dynamika jest dość złożona – oblicza władzy to z jednej strony jej legitymizacja, oparta na społecznym uznaniu, z drugiej zaś – opozycja, oparta na sprzeciwie. Zróżnicowanie władzy i procesy z tym związane poszerzają zdaniem Blaua zasięg organizacji życia społecznego prowadząc do rozbudowanych sieci stosunków społecznych, zawsze zachodzących w określonych kontekstach. Rozdział wybrany przez nas ilustruje podstawowy zamysł teorii wymiany, w której relacje jednostek w mikrostrukturach są punktem wyjścia dla ukazania i analizy złożonych procesów zachodzących w makrostrukturach. Kolejny tekst Goffmana, zdecydowanie późniejszy od powyższego, pochodzi z książki wydanej w 1974 roku. Wybraliśmy rozdział, który pokazuje jak kluczowe pojęcie tego ważnego dzieła – rama społeczna – „pracuje” w polu codziennych zwykłych spraw. Rama w ujęciu Goffmana jest tym, co wyposaża aktora społecznego w narzędzia do interpretacji danej sytuacji a jednocześnie warunkuje jego aktywność, kieruje nią O fragmentach teorii socjologicznych. Wstęp do antologii WTS XIII w pewien sposób, na tej zasadzie, że to rama pozwala odpowiedzieć na pytanie „co się dzieje?”. Życie społeczne jednak jest wysoce złożone, i każda sytuacja może jednocześnie być interpretowana w obrębie wielu ram, niosąc tym samym nieubłaganą niejednoznaczność, w której trzeba się za każdym rozeznać, realizować swoje cele, odgadywać zamiary współuczestników działających w tych samych – jak zakładamy – ramach. Jest to trudne – jak pokazuje Goffman na licznych przykładach przywołanych w „Zwykłych kłopotach”. Anthony Giddens w wybranym przez nas rozdziale, po następującej wcześniej krytycznej dyskusji nie rozstrzygniętych jego zdaniem problemów na polu socjologii interpretatywnej, definiuje trzy bardzo ważne dla swojej teorii strukturacji pojęcia: sprawstwa (agency – tu jeszcze tłumaczonego jako działanie podmiotowe, ale obecnie zdecydowanie się opowiadamy za takim właśnie tłumaczeniem tego terminu), identyfikacji czynu i intencji komunikacyjnej. Po przeanalizowaniu tych pojęć Giddens formułuje podstawową konkluzję: wskazuje na to, że konstytutywnym elementem ludzkiego działania jest „refleksyjne monitorowanie” własnego postępowania w kontekście tego, czego inni się od nas spodziewają i tego, czego sami od siebie oczekujemy. Sprawstwo dla Giddensa jest tym, co tworzy i reprodukuje społeczeństwo, a objaśnianie tego procesu uważa on za podstawowe zadanie analizy socjologicznej. Kolejne teksty w tej części są coraz bliższe naszym czasom. O ile przypomniana tu wcześniej książka Giddensa ukazała się w 1997 roku, o tyle z rozdziałem z książki Randalla Collinsa wchodzimy w XXI wiek, bowiem została ona wydana w 2004 roku. W wybranym przez nas rozdziale Collins aplikuje swoją teorię rytuałów interakcyjnych do dziedziny seksualnych doświadczeń człowieka. Punkt wyjścia stanowi dla niego udana naszym zdaniem polemika z tezami socjobiologii, w myśl której zachowania seksualne człowieka dają się kompletnie wyjaśnić w kategoriach walki o zachowanie gatunku i przekaz genów, oraz freudyzmu, zgodnie z którym zachowaniami tymi kieruje dążenie do przyjemności. Collins pokazuje, że przejawy seksualności są o wiele bardziej złożone, oraz że dają się wpisać w trzy określone teoretyczne dynamiki interakcyjne: utylitarystycznej wymiany, rytuału wytwarzającego solidarność i erotycznej stratyfikacji. Powołuje się przy tym na liczne, same w sobie bardzo interesujące przykłady z różnych kultur, czasów i typów seksualnych relacji oraz orientacji. Analizując wspomniane dynamiki, udaje mu się uchwycić i w ramach modelu łańcuchów interakcyjnych wyjaśniać szersze zjawiska XIV Janusz Mucha, Irena Borowik i przemiany, takie jak na przykład warunki, które umożliwiły zorganizowanie się ruchów mniejszości seksualnych. Tekst Harrisona C. White’a, twórcy teorii sieci społecznych, ostatni tekst w tej części, poświęcony jest kluczowemu dla jego teorii pojęciu tożsamości, przeskoku i kontroli. Autor ten tożsamość rozumie szeroko – nie jako coś przypisanego do określonej osoby czy zbiorowości, ale jako cechę przysługującą każdej formie działania, posiadającego społeczne znaczenie i zachodzące w określonym kontekście. Osoba w tym układzie posiada nie tożsamość, ale jest „wiązką” wielu tożsamości, pomiędzy którymi dokonują się „przeskoki”, trochę tak, jak pomiędzy dziedzinami znaczeń w koncepcji Schütza, z tym że dla White’a takim podstawowym ulokowaniem tożsamości jest „siećdom” – pojęcie wiążące ze sobą dom jako dziedzinę, domenę określonych problemów i „sieć”, wskazującą na znaczenie powiązań w obrębie danej domeny, czyli tym samym ich złożoność. Tożsamości wyłaniają się w ujęciu White’a w wyniku dążenia do kontroli w danej sytuacji, poszukiwania określonego społecznego oparcia, uzyskania orientacji, przeciwstawienia się chaosowi. Rozdział, który wybraliśmy, pokazuje złożoność pojęcia tożsamości w ujęciu White’a, który wyróżnia jego pięć sensów, krótko je tu charakteryzując i zapowiadając bardziej szczegółowe analizy w kolejnych rozdziałach. Część druga tego tomu naszej antologii poświęcona jest sposobom konstruowania teorii socjologicznej. Podobnie jak w przypadku części drugiej, dalecy jesteśmy tutaj od wyczerpania tematyki. W okresie powojennym konstruowano teorię socjologiczną (społeczną) na różne sposoby, proponowano rozmaite orientacje teoretyczno-metodologiczne. Nie wszystkimi mogliśmy się zająć w naszej Serii WTS, stąd tylko fragmenty współczesnej teorii zamieszczamy w antologii. Warto równocześnie zwrócić uwagę na to, że na przykład dzieło Talcotta Parsonsa, poświęcone merytorycznie systemowi społecznemu, jest w takiej samej mierze postulatem specyficznego sposobu konstruowania teorii. To samo da się powiedzieć o dziele Herberta Blumera, Ralfa Dahrendorfa czy Niklasa Luhmanna. Nasz wybór książek, a w konsekwencji i fragmentów tej antologii, nie jest jednak przypadkowy, o czym postaramy się przekonać czytelników. To, czym jest „teoria socjologiczna”, określone było przez pierwszą powojenną dekadę przez Talcotta Parsona, a także przez twórcę socjologicznej teorii wymiany – George’a Caspara Homansa. Inni badacze budowali O fragmentach teorii socjologicznych. Wstęp do antologii WTS XV swe teorie w merytorycznej opozycji do tamtych, ale nie zagłębiali się na ogół w metodologię konstruowania teorii. Podjęli takie zadanie amerykańscy badacze Barney G. Glaser i Anselm L. Strauss, działający wówczas w ramach tradycji blumerowskiej (tzw. szkoła chicagowska symbolicznego interakcjonizmu). W roku 1967 opublikowali książkę o odkrywaniu teorii ugruntowanej, która okazała się ogromnie wpływowa, zarówno jako metodologia prowadzenia empirycznych, terenowych badań jakościowych, jak i jako metodologia konstruowania teorii socjologicznej. Skupimy się na tej ostatniej sprawie. Zamieszczamy tutaj rozdział poświęcony generowaniu teorii, w którym autorzy prezentują wywód o tym, że chodzi nie tyle o sprawdzanie (weryfikację czy falsyfikację) istniejącej wcześniej teorii (choć i takie działanie autorzy uznawali za potrzebne), co o odkrywanie, wyłanianie nowej teorii („rzeczowej” w odróżnieniu od „formalnej”) w trakcie wielostopniowego procesu badań terenowych. Postulują oni wyraźne „ugruntowanie” teorii w empirii. Zupełnie inną krytykę teorii funkcjonalnej (przede wszystkim w wydaniu Talcotta Parsonsa) i jej konstruowania zaproponował w roku 1970 amerykański socjolog Alvin W. Gouldner w swej najważniejszej pracy, poświęconej nadchodzącemu wówczas, jego zdaniem, kryzysowi socjologii zachodniej. Był on amerykańskim kontynuatorem socjologii krytycznej i jedną z gwiazd tamtejszej refleksyjnej socjologii radykalnej, zakotwiczonym jednak bardzo silnie w świecie akademickim. Ważny wkład wniósł w socjologię przemysłu, w ogólną metodologię i filozofię nauk społecznych, później w teorię klas społecznych. Proponujemy tutaj rozdział zamykający wspomniane dzieło. Jest to, przeciwstawiający się standardowym teoriom socjologicznym, projekt „socjologii refleksyjnej”, pewien wariant „metasocjologii” czy „socjologii socjologii”, badający sposób, w jaki socjologowie faktycznie tworzą teorie przedmiotowe. Poza samą analizą sposobów konstruowania teorii, socjologia refleksyjna ma na celu przeobrażenie socjologa – wzbogacenie go o nowe typy wrażliwości, podniesienie jego samoświadomości. W roku 1979 francuski uczony Raymond Boudon opublikował książkę poświęconą logice działania społecznego. Jest on jednym z kontynuatorów dość zróżnicowanej, ale bardzo ważnej tradycji utylitarystycznej socjologii analitycznej, szukającej w indywidualnym działaniu podstawowej cegiełki, z której zbudowane jest życie społeczne. Przedstawiamy czytelnikowi pierwszy rozdział wspomnianej książki, dotyczący istoty socjologii. Temat jest ważny, gdyż dla tego uczonego sprawą podstawową XVI Janusz Mucha, Irena Borowik było to, aby wskazać sposoby odróżnienia socjologii od innych dyscyplin społecznych, zaś w ramach samej socjologii – przeciwstawić sobie dobre i niedobre metody jej uprawiania. Autor postępuje za przykładem Vilfreda Pareta i sprawdza przydatność budowania teorii działania, opartej na odróżnieniu działań logicznych od nielogicznych. Teorię socjologiczną traktuje jako analizę wpływów struktury systemów społecznych na działania i uczucia indywidualnych podmiotów i interakcje między tymi podmiotami. Choć odbywające się często w warunkach przymusu, działanie indywidualnego podmiotu powinno być jego zdaniem analizowane przez teorię socjologiczną jako działanie celowe. I wreszcie, teoria powinna konceptualizować te działania jako układy złożone. Jak wspominaliśmy wcześniej, w połowie lat osiemdziesiątych XX wieku Jeffrey C. Alexander mocno włączył się w program konstruowania neofunkcjonalistycznej orientacji teoretyczno-metodologicznej, który opuścił jednak po kilkunastu latach. Z roku 1998 pochodzi pierwsza wersja napisanego przez niego wraz z Philipem Smithem bardzo ważnego tekstu o „mocnym programie socjologii kulturowej”. Tekst ten podsumowywał kilkuletnią pracę grupy uczonych i wyznaczał nowe jej kierunki. Konsekwencją tego artykułu był cały szereg wpływowych tekstów, a także założenie a potem ustabilizowanie się kwartalnika „Cultural Sociology”. Tytuł włączonego do antologii artykułu nawiązuje oczywiście do znanego „mocnego programu socjologii wiedzy”, przedstawionego w połowie lat siedemdziesiątych przez członków „edynburskiej szkoły” nieklasycznej socjologii wiedzy. Dla nas najciekawsze jest w tym tekście to, iż wyraźnie jest tu odróżniony dawny (choć wciąż przez wielu traktowany jako coś oczywistego) projekt konstruowania teoretycznej „socjologii kultury” od konstruowania teoretycznej „socjologii kulturowej”. Ta pierwsza traktuje kulturę jako zmienna zależną, wyjaśnianą przez „coś innego”, odległego od struktur znaczenia. Ta druga widzi kulturę jako relatywnie autonomiczną od innych sfer, ale też jako zasób uczuć i znaczeń, przenikających wszystkie ludzkie działania i instytucje. Patrick Baert i Filipe Carreira da Silva opublikowali w roku 2010 drugie wydanie książki sprzed dwunastu lat, wówczas sygnowanej tylko przez pierwszego z nich. Jest to analiza najważniejszych zdaniem tych uczonych współczesnych teorii społecznych, ale napisana z punktu widzenia społecznego neopragmatyzmu. Nie będą nas tutaj zajmować poglądy autorów na temat innych koncepcji, ale chcemy przypomnieć to, jak rozumieją oni znaczenie i pożytek z konstruowania ogólnej teorii O fragmentach teorii socjologicznych. Wstęp do antologii WTS XVII społecznej, w szczególności teorii zorientowanych pragmatycznie, dla wyjaśnienia i interpretacji zjawisk i procesów charakterystycznych dla przełomu XX i XXI wieku, a przypuszczalnie też dla zbliżających się kolejnych dekad tego ostatniego. Neopragmatyzm jest tutaj następną, po symbolicznym interakcjonizmie i teorii krytycznej, próbą skorzystania z idei klasyków pragmatyzmu z końca XIX i początku XX wieku. W dzisiejszej dobie indywidualizacji i mechanizacji szczególnie ważne wydają się autorom dwa postulaty pochodzące z tej tradycji. Pierwszy mówi, że badacze muszą zastanawiać się nad naturą przyjmowanych przez siebie „przedsądów”, zaś drugi, że powinni oni aktywnie angażować się w proces przemiany świata społecznego. Neopragmatyczne podejście do socjologii jest tutaj nową wizją refleksyjnej nauki społecznej, zaangażowanej w rozwiązywanie problemów współczesnego świata. Trudno o podsumowanie wprowadzenia do „zbioru fragmentów” teorii socjologicznych drugiej połowy XX wieku i początków XXI wieku. Nasza antologia nie obejmuje wszystkich ogólnych, w miarę systematycznych sposobów wyjaśniania i interpretacji zjawisk i procesów społecznych ani na poziomie społecznych indywiduów i interakcji między nimi, ani na poziomie makrostrukturalnym. Nie przedstawia też wszystkich sposobów konstruowania takich wyjaśnień i interpretacji. Żadna antologia nie może jednak obiecać, że jest wyczerpująca, a zwłaszcza nie może spełnić takiej potencjalnej obietnicy. Prezentujemy tutaj jednak te fragmenty teorii socjologicznych, które uważamy za najistotniejsze dla wspomnianego okresu i które wchodzą w skład książek, które wcześniej opublikowaliśmy w Serii WTS. Mamy nadzieję, że same książki, jak i te fragmenty okażą się przydatne badaczom oraz studentom.
