Filozofia edukacji - Oficyna Wydawnicza Impuls

© Copyright by Adolf E. Szołtysek, 2013
© Copyright by Ocyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013
Recenzent:
prof. zw. dr hab. Wojciech Pasterniak
Redakcja:
Ewa Opoka
Kazimiera Perlińska
Projekt okładki:
Anna M. Damasiewicz
Graka wykorzystana na okładce:
© OLEKSANDR NIKOLAIENKO | Depositphotos.com
Druk z materiałów dostarczonych przez Autora
(skład, redakcja, korekty)
ISBN 978-83-7850-197-8
Ocyna Wydawnicza „Impuls”
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220
www.impulsocyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsocyna.com.pl
Wydanie I, Kraków 2013
SPIS TREĝCI
WPROWADZENIE...................................... 5
ROZDZIAŁ I
WYKŁADNIA CZŁOWIEKA.......................... 11
1. Ontologia człowieka......................................................................... 12
1.1. Ludzka kultura jako dopełnienie ludzkiej natury ............................. 15
1.2. Mózg jako dynamiczne podłoĪe umysłu .......................................... 25
1.3. JĊzyk jako struktura funkcyjna umysłu ............................................ 32
1.4. Atrybuty umysłu ............................................................................... 44
2. Aksjologia człowieka ....................................................................... 56
2.1. Prawa naturalne jako rdzeĔ wartoĞci i norm .................................... 58
2.2. WartoĞci naturalne a wartoĞci nabyte ............................................... 63
2.3. Sfera moralna a sfera etyczna umysłu .............................................. 69
2.4. Aksjologiczny trójmian: intencja – czyn – konsekwencja................ 73
3. Idea fundamentalnej teorii biokultury człowieka ............................. 78
3.1. Podstawowe tezy biokultury człowieka ........................................... 79
3.2. ĝrodowiska fundujące biokulturĊ człowieka.................................... 83
3.3. Biokultura jĊzyka i umysłu człowieka ............................................. 90
ROZDZIAŁ II
WYKŁADNIA WYCHOWANIA ......................... 95
1. Podstawowe dylematy edukacji ....................................................... 96
1.1. ħródła edukacyjnego zamĊtu............................................................ 98
1.2. Pierwotny sens edukacji - definicje................................................ 118
1.3. Wychowanie w Ğwietle trójjedni człowieka ................................... 128
2. Wykładnia wychowania człowieka jako osoby .............................. 129
2.1. Istota wychowania personalnego w rodzinie.................................. 130
2.2. Istota wychowania moralnego osoby.............................................. 150
3. Wykładnia wychowania człowieka jako istoty społecznej ............. 156
3.1. Istota wychowania społecznego w szkole ...................................... 157
3.2. Istota wychowania etycznego istoty społecznej ............................. 163
4. Wykładnia wychowania człowieka jako obywatela ....................... 170
4.1. Istota wychowania obywatelskiego w paĔstwie ............................. 171
4.2. Istota wychowania politycznego obywatela ................................... 175
4
Filozofia edukacji
ROZDZIAŁ III
WYKŁADNIA KSZTAŁCENIA........................ 179
1. Szkolna praktyka nauczania ........................................................... 181
1.1. Teoria przedmiotu nauczanego....................................................... 182
1.2. Metodyka nauczania przedmiotu.................................................... 189
1.3. Struktura formalna lekcji................................................................ 191
2. Autorytet nauczyciela w Ğwietle jego kompetencji ........................ 196
2.1. ZewnĊtrzne i wewnĊtrzne kompetencje nauczyciela...................... 196
2.2. Problem autorytetu nauczyciela ..................................................... 207
3. Kształcenie jako funkcja wychowania i nauczania ........................ 216
3.1. Wybiórcza analiza szkolnego kształcenia ...................................... 218
3.2. JĊzyk jako podstawa kształcenia umysłu ....................................... 223
3.3. Atrybuty i umiejĊtnoĞci człowieka wykształconego....................... 234
ROZDZIAŁ IV
WYKŁADNIA BADAē ............................... 239
1. Krytyka uprawiania pedagogiki...................................................... 240
1.1. Teoretyczny przedmiot pedagogiki................................................. 242
1.2. Problem tzw. metod jakoĞciowych w pedagogice.......................... 245
1.3. Humanistyczne mity badaĔ ............................................................ 250
1.4. O metodzie pracy pedagoga szkolnego .......................................... 257
2. Metodologia badaĔ......................................................................... 263
2.1. Przedmiot badaĔ............................................................................. 264
2.2. Wiedza towarzysząca badaniom..................................................... 269
2.3. MoĪliwe warunki weryfikowalnoĞci hipotezy ............................... 274
2.4. Metoda badaĔ naukowych.............................................................. 278
2.5. Problem prawomocnoĞci nauki ...................................................... 286
BIBLIOGRAFIA .................................... 293
Summary ........................................... 301
WPROWADZENIE
W ciągu wieków zostały sformułowane róĪne koncepcje filozofii
człowieka i filozofii edukacji. Przez wieki przyjmowano, Īe struktura
fizyczna człowieka jest dziedziczona genetycznie, a struktura psychiczna
jest warunkowana społecznie, kulturowo i edukacyjnie. Przez wieki nie
zauwaĪono istotnego związku zachodzącego miĊdzy ludzką naturą a
ludzką kulturą, w tym miĊdzy mózgiem a umysłem. Wszak kultura nie
stanowi przeciwieĔstwa natury; kultura stanowi dopełnienie natury.
Monografia stanowi rozwiniĊcie autorskiej idei człowieka i idei edukacji w kontekĞcie kategorii biologicznego rozwoju człowieka i kategorii
kulturowego kształtowania człowieka, gdzie biologia determinuje równieĪ
ROZWÓJ mózgu, natomiast kultura warunkuje KSZTAŁTOWANIE umysłu.
Wszak jest moĪliwe kształtowanie tylko tego, co siĊ rozwija. Wszelkie
warunki moĪliwego poznania wyznaczają biologiczne struktury wrodzone, rozwijane dziĊki Ğrodowisku kulturowo-społecznemu, które indywidualizuje uniwersalne struktury biologiczne. Autorska idea edukacji opisana jest w kontekĞcie BIOLOGICZNEGO ROZWOJU i KULTUROWEGO
KSZTAŁTOWANIA człowieka; wszelkie procesy nauczania i wychowania,
kształcenia i kształtowania są moĪliwe w obrĊbie struktur rozwijających
siĊ, pierwotnie mających status genetycznych struktur wrodzonych.
Podstawowa teza monografii brzmi: jeĪeli fizyczny, dynamiczny i
rozciągły mózg wyznacza podłoĪe niefizycznego i abstrakcyjnego umysłu,
zaĞ jĊzyk stanowi strukturĊ funkcyjną umysłu, to jĊzyk stanowi zwornik
mózgu i umysłu w przekazywaniu informacji. Do tez pomocniczych naleĪą: (1) jĊzyk – jako struktura funkcyjna – przyjmuje, gromadzi i transformuje wiedzĊ współtworzącą umysł; (2) umysł – jako uporządkowana abstrakcja osadzona w jĊzyku – jest wyprowadzony z naturalnego mózgu
oraz kulturowego Ğrodowiska; (3) fizyczny mózg ma kontakt z fizycznym
Ğrodowiskiem poprzez fizyczne zmysły; (4) niefizyczny umysł ma kontakt
z fizycznym Ğrodowiskiem poprzez fizyczną strukturĊ foniczną (lub inną)
jĊzyka; (5) niefizyczny umysł A ma edukacyjny kontakt z niefizycznym
umysłem B poprzez fizyczną strukturĊ jĊzyka J; (6) nie ma takiej ludzkiej
6
Filozofia edukacji
struktury, która byłaby całkowicie przekazywana jedynie w procesie kulturowej edukacji; (7) umysł stanowi konsekwencjĊ rozwijania siĊ genetycznych predyspozycji mózgu.
Tytuł ksiąĪki: Filozofia edukacji zawiera dwa terminy: filozofia i
edukacja, odsłaniające głĊboki związek miĊdzy filozofią a edukacją; filozofia odsłania w człowieku osobowoĞü i człowieczeĔstwo (łac. humanitas), zaĞ edukacja umoĪliwia kształtowanie w człowieku człowieczeĔstwa
i osobowoĞci, postaw i zachowaĔ. Edukacja [łac. edúcâre] w sensie etymologicznym zawiera w sobie dwa składniki: (1) pierwotne wydobywanie tego, co w strukturach wrodzonych mózgu chowane (w ramach biologicznego rozwoju) oraz (2) wtórne kształtowanie tego, co wydobywane,
w ramach konstytucji umysłu i postaw. W kształtowaniu da siĊ wyróĪniü:
(2a) kształtowanie umysłu poprzez kształtowanie jĊzyka, w tym jĊzyka
wiedzy naukowej oraz jĊzyka wiedzy doktrynalnej i zdroworozsądkowej,
(2b) kształtowanie osobowoĞci, postaw i cnót, umoĪliwiające generowanie
czynów dobrych i postĊpowania wedle ogólnie przyjĊtych wzorców moralno-etycznych. Kształtowanie osobowoĞci i człowieczeĔstwa, jĊzyka i
umysłu, postaw i zachowaĔ, dokonuje siĊ pierwotnie w rodzinie, zaĞ
wtórnie – w ramach szkolnych programów nauczania i wychowania.
Europejską edukacjĊ cechuje bogactwo koncepcji. W zaleĪnoĞci od
przyjĊtego kryterium da siĊ wyróĪniü edukacjĊ dla wybitnie zdolnych i dla
mało zdolnych, dla mas i elit. W XXI wieku uwyraĨnia siĊ nowe kryterium: da siĊ zauwaĪyü powolne zastĊpowanie starego i chrzeĞcijaĔskiego
ładu edukacyjnego, nowym i niechrzeĞcijaĔskim ładem edukacyjnym.
Stary ład edukacyjny wspiera siĊ na: (1) starogreckiej koncepcji człowieka
oraz etyki, (2) rzymskim prawie, (3) chrzeĞcijaĔskiej kulturze. Stary ład
edukacyjny jest neutralizowany i zastĊpowany nowym ładem edukacyjnym, w którym eksponowane są: antypedagogika, postmodernizm, poprawnoĞü polityczna, nowa etyka, zaĞ w ramach ustroju demokracji liberalnej eksponowane jest obywatelskie społeczeĔstwo informatyczne. W
ramach Ğcierania siĊ starego ładu edukacyjnego z nowym ładem edukacyjnym da siĊ zauwaĪyü strukturalny kryzys edukacji europejskiej. Dezintegracyjne procesy społeczne powodują tzw. kryzys rodziny i moralnoĞci,
kryzys oĞwiaty i kultury, a w konsekwencji wzrost przestĊpczoĞci i agresji. ħródeł nowego ładu naleĪy upatrywaü w urzeczywistnianiu siĊ sztandarowych haseł rewolucji francuskiej [1798], rewolucji rosyjskiej [1917] i
rewolty kulturowej [1968]. W ramach nowego ładu edukacyjnego jest
Wprowadzenie
7
miejsce dla ideologii socjalistycznej i ideologii liberalistycznej, zaĞ transformacja jednej w drugą jest jedynie zabiegiem technicznym. Mechanizm
ideologizacji edukacji pozostał, lecz nastąpiła zmiana szyldów i personalne przetasowania pozorujące ideologiczną zmianĊ, czyli przejĞcie z marksizmu na postmodernizm; wszak celem obydwu ideologii jest wyeliminowanie starego ładu kulturowo-edukacyjnego. Nowy ład edukacyjny
wprowadza redefinicjĊ kultury i człowieczeĔstwa, osobowoĞci i zachowaĔ, wartoĞci i norm.
Monografia zawiera cztery rozdziały:
Rozdział I Wykładnia człowieka wyznacza fundament monografii; w
jej pierwszej czĊĞci sformułowano ontologiĊ człowieka, zaĞ w czĊĞci drugiej – aksjologiĊ człowieka; istotnym dopełnieniem biologii człowieka
jest aksjologia człowieka. Autorska idea człowieka zakłada, Īe biologia
człowieka ulega wpływom kultury człowieka przede wszystkim przez
jĊzyk stanowiący zwornik łączący ludzki mózg z ludzkim umysłem; ludzka natura determinuje ROZWÓJ struktur wrodzonych mózgu, natomiast
ludzka kultura warunkuje KSZTAŁTOWANIE rozwijających siĊ struktur
wrodzonych. JĊzyk umoĪliwia kształtowanie umysłu na gruncie mózgu;
od momentu narodzin dziecka kształtowany jest jĊzyk etniczny, który z
kolei umoĪliwia kształtowanie umysłu. Tym samym jĊzyk stanowi klucz
do ludzkiej natury i kultury. Autorska idea człowieka przewartoĞciowuje
dualizm Kartezjusza: res extensa – res cogitans, to, co fizyczne i rozciągłe
(łącznie z mózgiem) jest noĞnikiem tego, co niefizyczne i nierozciągłe
(łącznie z umysłem), to, co niefizyczne, jest wygenerowaną abstrakcją z
tego, co fizyczne. Ludzki mózg jest rozciągły i fizyczny (czyli konkretny),
zaĞ ludzki umysł jest nierozciągły i niefizyczny (czyli abstrakcyjny). AktywnoĞü mózgu pociąga za sobą aktywnoĞü umysłu poprzez jĊzyk, lecz
nie odwrotnie, gdyĪ umysł w Īadnym sensie nie jest samoistny, niezaleĪny
od mózgu; umysł stanowi abstrakcjĊ wygenerowaną z aktywnoĞci mózgu,
której noĞnikiem jest jĊzyk. JĊzyk stanowi ogniwo spajające fizyczny
mózg z niefizycznym i w pełni abstrakcyjnym umysłem. W strukturze
wrodzonej mózgu człowieka jest zapisany biologiczny kod praw naturalnych, stanowiący klucz do poznania człowieczeĔstwa, osobowoĞci i zachowaĔ bytu ludzkiego. Biologiczny kod praw naturalnych podlega rozwojowi w ramach okreĞlonego Ğrodowiska. Prawa naturalne warunkują
Ĩródło i granice wszelkiej moĪliwej działalnoĞci człowieka, wyznaczają-
8
Filozofia edukacji
cej elementarny sens człowieczeĔstwa bytu ludzkiego. Kiedy człowiek
wypowiedział słowo, juĪ musiał byü istotą myĞlącą epistemologicznie,
aksjologicznie i moralnie. CzłowieczeĔstwo i poznanie, aksjologia i moralnoĞü to składniki samowiedzy człowieka jako osoby. Człowiek uzyskuje status osoby wtedy, gdy jest rozwiniĊta jego sfera umysłowa, nasycona
wartoĞciami i normami. Ludzka aktywnoĞü jest nakierowana na poznanie
człowieka poprzez pryzmat przyrody i pryzmat wartoĞci, natury i kultury.
WartoĞci warunkują jĊzyk aksjologiczny, umoĪliwiający formułowanie
zdaĔ wartoĞciujących i oceniających.
W rozdziale II Wykładnia wychowania kontynuowana jest refleksja
nad człowiekiem w kontekĞcie wychowania. W autorskiej idei wychowania pierwotny sens terminu wychowanie zawiera siĊ w terminie edukacja
[łac. edúcâre]: wychowanie w sensie pierwotnym sprowadza siĊ do wydobywania – w ramach biologicznego rozwoju – na jaw tego, co chowane w
strukturach wrodzonych (wychowanie jako wydobywanie); dopiero w
obrĊbie rozwoju struktur wrodzonych nastĊpuje kulturowo-Ğrodowiskowe
formowanie tego, co wydobyte, gdyĪ kształtowaü da siĊ tylko to, co wydobywane i rozwijane. Przez wieki nie zauwaĪono, Īe wychowanie pierwotnie jest determinowane ludzką naturą (wychowanie jako wydobywanie), zaĞ wtórnie – ludzką kulturą (wydobywanie jako kształtowanie).
Socjologowie, psycholodzy i pedagodzy na róĪne sposoby przekonują o
kluczowej roli społeczeĔstwa i kultury w kształtowaniu ludzkiej osobowoĞci. W autorskiej idei wychowania istotne jest ujawnienie związku zachodzącego miĊdzy składnikami trójjedni: człowiek jako osoba – człowiek jako istota społeczna – człowiek jako obywatel, a składnikami trójmianu normatywnego: moralnoĞü – etyka – legalnoĞü oraz trójmianu aksjologicznego: naturalne wartoĞci uniwersalne – ustanowione wartoĞci
kulturowo-społeczne – ustanowione wartoĞci doktrynalno-polityczne.
Człowiek działa w trzech porządkach: (1) jako osoba działa – na gruncie
wrodzonych wartoĞci uniwersalnych – w porządku personalnym i moralnym, (2) jako istota społeczna działa – na gruncie ustanowionych wartoĞci kulturowych – w porządku społecznym i etycznym, (3) jako obywatel działa – na gruncie wartoĞci doktrynalnych – w porządku politycznym
i prawnym. W nawiązaniu do filozofii wychowania moralnego, socjologii
wychowania etycznego oraz politologii wychowania doktrynalnego problem wychowania sprowadza siĊ do właĞciwej sekwencji: od naturalnego
wychowania moralnego w rodzinie poprzez kulturowo-społeczne wycho-
Wprowadzenie
9
wanie etyczne w szkole do wychowania doktrynalnego w mass mediach i
szkole. W wychowaniu młodego człowieka kaĪdy z osobna rozpatrywany
typ wychowania jest nakierowany na okreĞlony cel. Cel aksjologii personalnej jest rozłączny wzglĊdem celu aksjologii obywatelskiej; wszak
pierwsza jest wyprowadzona z wrodzonych wartoĞci naturalnych, zaĞ
druga – z obowiązujących doktryn politycznych danego Ğrodowiska.
Rozdział III Wykładnia wykształcenia opisuje i wyjaĞnia sens działaĔ
edukacyjnych w rodzinie oraz szkole podstawowej, Ğredniej i wyĪszej,
nakierowanych na aksjologiczno-umysłową formacjĊ młodego człowieka.
Konstytucja umysłu zbiega siĊ z otrzymaniem Ğwiadectwa dojrzałoĞci
oraz uzyskaniem konstytucyjnych praw i obowiązków. Uzyskanie dojrzałoĞci umysłowej sprzyja refleksyjnym czynom, za które Ğwiadomie bierze
siĊ odpowiedzialnoĞü. W rodzinie edukacja jest spontaniczna, zaĞ w szkole – metodyczna; wątek nauczania i wątek wychowania nawzajem siĊ
przeplatają i warunkują: zbiegniĊcie siĊ obydwu wątków wyznacza sens
kształcenia, które jest nakierowane na wykształcenie.
Autorska idea wykształcenia zakłada istotny związek ludzkich uwarunkowaĔ naturalnych z ludzkimi uwarunkowaniami kulturowymi, co
oznacza, Īe człowieka da siĊ opisaü poprzez analizĊ kategorii biologicznego rozwoju i kategorii kulturowego kształtowania. W autorskiej wykładni ludzka natura determinuje ROZWÓJ struktur wrodzonych człowieka, natomiast ludzka kultura warunkuje KSZTAŁTOWANIE rozwijających
siĊ struktur wrodzonych człowieka, realizowane w ramach edukacji rodzinnej, szkolnej i uniwersyteckiej. W edukacji naleĪy permanentnie zwaĪaü na dwa splecione wątki mocno siĊ warunkujące: prawidłowe rozwijanie siĊ struktur wrodzonych oraz prawidłowe kształtowanie tego, co siĊ
rozwija. Od momentu narodzin – dziĊki Ğrodowisku rodzinnemu – rozwija siĊ struktura wrodzona jĊzyka naturalnego, zakodowanego w mózgu.
Pojawienie siĊ siatki pojĊü, siatki sądów, siatki wnioskowaĔ jako powiązaĔ miĊdzy sądami umoĪliwia rozwiniĊcia wrodzonego jĊzyka naturalnego do postaci jĊzyka etnicznego. Dopiero jĊzyk umoĪliwia KSZTAŁTOWANIE UMYSŁU, co oznacza, Īe jĊzyk stanowi bufor wiąĪący mózg z
umysłem. Od momentu narodzin dziecka kształtowany jest jĊzyk etniczny, który jednoczeĞnie umoĪliwia kształtowanie umysłu poprzez nabywanie informacji i wiedzy o sobie i Ğrodowisku, ale i poprzez formowanie
postaw, zachowaĔ, obyczajów. Kształcenie to formowanie umysłu, wykształcenie to umysł uformowany. Człowiek wykształcony to człowiek o
10
Filozofia edukacji
ukształtowanym umyĞle, którego wiedza istotowa jest ujĊta w zdaniach
jĊzyka. Szkoła umoĪliwia powierzchowną lub głĊboką znajomoĞü jĊzyka,
co jest przekładalne na wiedzĊ płytką lub głĊboką. Szkolna edukacja jest
efektywna wtedy, gdy uwzglĊdnia rozwój zmysłowo-umysłowy dziecka.
Wpajanie wiedzy o kolorach nie zmieni wzroku daltonisty. W szkole nauczyciel odkrywa w dziecku prawidłowo (lub nieprawidłowo) funkcjonujący zmysł słuchu, zmysł smaku, zmysł powonienia, zmysł wzroku, zmysł
dotyku. Odkrywa, Īe dziecko jest agresywne lub spokojne, opanowane lub
nerwowe, odwaĪne lub tchórzliwe. Odkrywa jego zainteresowania, zamiłowania, gusta, talenty i zdolnoĞci. ZaĞ dziecko odkrywa cechy osobowoĞciowe, bĊdące konsekwencją rozwiniĊcia struktur wrodzonych w okreĞlonym Ğrodowisku. Wpajanie szkolnej wiedzy abstrakcyjnej z dowolnego
przedmiotu bez wskazania podłoĪa abstrakcji oraz metody dowodzenia
lub uzasadnienia abstrakcji jest wiedzą pustą lub mało efektywną.
Rozdział IV Wykładnia badaĔ – w nawiązaniu do tez poprzednich
rozdziałów – wskazuje na moĪliwe zakresy badaĔ edukacyjnych. Badania
naukowe bazują na filozoficznej metodologii nauk; z niej wyprowadzone
są metodologie szczegółowe poszczególnych dyscyplin naukowych. EfektywnoĞü badaĔ warunkowana jest odpowiednią kulturą logiczną i metodologiczną badacza. W badaniach istotna jest wiedza teoretyczna i doĞwiadczalna badacza, zwana wiedzą towarzyszącą. Pedagog (badacz lub doktryner) zazwyczaj korzysta z metodologicznego załoĪenia: dane zmysłowe
stanowią podstawĊ gromadzenia faktów empirycznych, podatnych na indukcyjną obróbkĊ. Czy jest moĪliwe to, by badania pedagogiczne były
oparte na metodzie hipotetyczno-dedukcyjnej? Czy da siĊ wskazaü na
przynajmniej jedno prawo teoretyczne, obowiązujące w pedagogice? W
monografiach i podrĊcznikach pedagogicznych przewaĪa myĞlenie doktrynalne. Doktryner działa wedle schematu: praktyka – empiryczne uogólnianie – teoria, natomiast badacz – władający kulturą logiczną i metodologią nauk – działa wedle schematu: teoria – uszczegóławianie twierdzeĔ
teoretycznych w hipotezach empirycznych – próba falsyfikacji hipotez w
badaniach – praktyczne wykorzystanie wyników w procesie edukacyjnym.
JeĪeli pedagogika ma byü dyscypliną naukową, to musi oczyĞciü siĊ z
doktrynalnego myĞlenia, zaĞ pedagog powinien byü otwarty na myĞlenie
krytyczne.
BIBLIOGRAFIA
A
Ablewicz K.: Hermeneutyczno-fenomenologiczna perspektywa badaĔ w pedagogice. Wyd. UJ Kraków 1994.
Adamek M.: Idea transcendentalizmu w Tractatus logico-philosophicus Ludwiga
Wittgensteina. Praca magisterska. Uniwersytet ĝląski, Instytut Filozofii, Zakład Filozofii
Systematycznej. Katowice 2007.
Adamski F.: Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy. Wyd. UJ. Kraków 2002.
Armstrong D.M.: Materialistyczna teoria umysłu. Tłum. H. Krahelska. PWN Warszawa 1982.
Arendt H.: Rozumienie a polityka. Tłum. J. Sieradzki. „Literatura na Ğwiecie” 1985
Nr 6.
Arendt H.: MyĞlenie. Tłum. BuczyĔska-Garewicz. Czytelnik Warszawa 2002.
Arystoteles: Etyka nikomachejska. Tłum. D. Gromska. Warszawa 1982.
Arystoteles: Polityka. Tłum. L. Piotrowicz. Warszawa 1953.
B
Bauman Z.: Dwa szkice o moralnoĞci ponowoczesnej. Warszawa 1994.
Bernardin P.: Machiavel nauczycielem. Manipulacje w szkolnictwie. Reformy czy
plan zniszczenia? Tłum. P. Kalina. Wyd. Antyk - Marcin Dybowski Warszawa [brak roku
wydania].
Bertalanffy L. von: Ogólna teoria systemów. PWN Warszawa 1984.
BocheĔski J.M.: Współczesne metody myĞlenia. Tłum. S. Judycki. PoznaĔ 1992.
BocheĔski J.M.: Sens Īycia i inne eseje. Wyd. Antyk - Marcin Dybowski Warszawa
[brak roku wydania].
Bono E. de: Naucz swoje dziecko myĞleü. Tłum. M. MadaliĔski. „Prima” Warszawa
1998.
Borkowski H.: MoralnoĞü i rodzina w okresie przemian. W: Czy potrzebna jest w
Polsce zmiana prawa rodzinnego i opiekuĔczego? Red. B. Czech. Katowice 1997.
Brezinka W.: Wychowanie i pedagogika. Tłum. J. Kochanowicz. WAM Kraków
2005.
Bronk A.: Hermeneutyka. W: Leksykon filozofii Klasycznej. Red. J. Herbut. Lublin
1997.
BrzeziĔska A., Trempała J.: Wprowadzenie do psychologii rozwoju. W: Psychologia. PodrĊcznik akademicki. T.1. Red. J. Strelau. GWP GdaĔsk 2007.
C
Cassirer E.: An essay on Man. New York 1951.
Chomsky N.A.: Nowy przyczynek do teorii idei wrodzonych. Tłum. U. NikłaĞ. W:
Lingwistyka a filozofia. Współczesny spór o filozoficzne załoĪenia teorii jĊzyka. Red. B.
294
Filozofia edukacji
Stanosz. PWN Warszawa 1977.
Chomsky N.: Knowledge of Language: Its Elements and Origins. „Philosophical
Transactions of the Royal Society of London”. Series B. Biological Sciences (295)
1981.
Chomsky N.: Zagadnienia teorii składni. Tłum. I. Jakubczak. Wrocław 1982.
Czuang-Dze: MyĞli wybrane. Tłum. J. Wypler. Katowice 1937.
D
Dominik I., Gardynik A.: Dzieci zatracone. ”Nesweek” 47/2005. 27.11.05.
Durkheim E.: Elementarne formy Īycia religijnego. Tłum. S. JĊdrzejewski. W: Problemy socjologii wiedzy. Red. J. NiĪnik. Warszawa 1985.
F
Fuller L.L.: MoralnoĞü prawa. Tłum. S. Amsterdamski. Warszawa 1978.
G
Gnitecki J.: Zarys metodologii badaĔ w pedagogice empirycznej. WSP Zielona Góra 1993.
Gogacz M.: Wokół problemu osoby. Warszawa 1974.
Gogacz M.: Prof. Leszek Kołakowski zaleca agnostycyzm. "Emaus" 1992 Nr 2.
Goleman D.: Inteligencja emocjonalna w praktyce. W jaki sposób inteligencja emocjonalna pomaga odnieĞü sukces zawodowy? Tłum. A. Jankowski. PoznaĔ [brak roku
wydania].
Górny G.: Polowanie na rodzinĊ. „Wprost” 26.06.2005. Nr 25.
GrodziĔski E.: Monizm a dualizm. Z dziejów refleksji filozoficznej nad myĞleniem i
mową. Ossolineum 1978.
H
Hamer H.: Klucz do efektywnoĞci nauczania. Poradnik dla nauczycieli. WEDA
Warszawa 1994.
Hejnicka-BezwiĔska T.: Edukacja - kształcenie - pedagogika (fenomen pewnego
stereotypu), Kraków 1995.
Hejnicka-BezwiĔska T.: Pedagogika ogólna. Warszawa 2008.
Herder J.G.: Fragmente über die neuere deutsche Literatur. In: Herders Werke. Bd
19. Berlin 1768.
Humboldt W.: Werke. Bd 7, Berlin 1903-1936.
Humboldt W.: Von dem grammatischen Baue der Sprachen. In: Gesammelte
Schriften. Bd 6. Berlin 1907.
Hume D.: Badania dotyczące zasad moralnoĞci. Tłum. A. Hochfeldowa. Warszawa
1973.
J
JĊdraszewski M.: Rok 1968: na rozdroĪu prawdy o człowieku. W: Studium rodziny.
Red. T. Rzepecki. PoznaĔ 1999.
K
Kalat J.W.: Biologiczne podstawy psychologii. Tłum. M. Binder, A. Jarmocik, M.
Kupiecki. PWN Warszawa 2007, s. 5.
Bibliografia
295
Kant I.: Krytyka czystego rozumu. Tłum. R. Ingarden. „Antyk”, KĊty 2001.
Kainz F.: Vorformen des Denkens. In: Thinking and Speaking. A Sympozium. Ed.
F. Kainz. Amsterdam 1954.
Katz J.: Mentalizm w lingwistyce. Tłum. B. Stanosz: W: Lingwistyka a filozofia.
Współczesny spór o filozoficzne załoĪenia teorii jĊzyka. Red. B. Stanosz. Warszawa
1977.
Katz J., Fodor J.: Na co cierpi filozofia jĊzyka? Tłum A. Nowaczyk. W: Lingwistyka a filozofia. Red. B. Stanosz. Warszawa 1977.
Kielar-Turska M.: Rozwój człowieka w pełnym cyklu Īycia. W: Psychologia. PodrĊcznik akademicki. T.1. Red. J. Strelau. GWP GdaĔsk 2007.
Kołakowski L.: JeĞli Boga nie ma. Kraków 1988.
Konarzewski K.: Jak uprawiaü badania oĞwiatowe. Metodologia praktyczna. WSiP
Warszawa 2000.
Konner M.: The Evolution of Childhood. The University Press. Cambridge 2010.
Kopiec H.: Rozumiejący wgląd w wychowanie. Wyd. „Nadzieja”. Katowice 2000.
Korczak J.: Prawo dziecka do szacunku. W: J. Korczak: Pisma wybrane. T. I. Red.
A. Lewin. Warszawa 1984.
Korczak J.: Momenty wychowawcze. Warszawa 1919.
Kosmala J.: Autorytet nauczyciela w teorii i badaniach socjologicznych. WSP CzĊstochowa 1999.
Krąpiec M.A.: Człowiek i prawo naturalne. Lublin 1986.
Krąpiec M.A.: O ludzką politykĊ! Katowice 1993.
Kuderowicz Z.: Nietsche. Warszawa 1990.
Kunowski S.: Podstawy współczesnej pedagogiki. ŁódĨ 1981.
Kupisiewicz Cz.: Niepowodzenia dydaktyczne. Przyczyny oraz niektóre Ğrodki zaradcze. Warszawa 1964.
KwieciĔski Z.: Socjopatologia edukacji. Olecko 1995.
L
Lazari-Pawłowska L.: Etyka. Pisma wybrane. Red. P.J. SmoczyĔski. Wrocław
1992.
Legowicz J.: O nauczycielu. Filozofia nauczania i wychowania. Warszawa 1975.
Leibniz W.: Unvorgreiflichte Gedanken, betreffend die Ausübung und Verbessrung
der deuschen Sprache In: Deutsche Schriften. Bd l. Berlin 1938.
Lepalczyk L.: Geneza i rozwój pedagogiki społecznej. W: Pedagogika społeczna.
Człowiek w zmieniającym siĊ Ğwiecie. Red. T. Pilch i I Lepalczyk. Warszawa 1995.
Lipiec J.: W przestrzeni wartoĞci. Kraków 1992.
Lipiec J.: WolnoĞü i podmiotowoĞü człowieka. Kraków 1997.
Lipiec J.: ĝwiat wartoĞci. Wprowadzenie do aksjologii. Kraków 2001.
Lipiec J.: Etyka badaĔ naukowych. W: Podstawy metodologii badaĔ w pedagogice.
Red. S. Palka. GdaĔsk 2010.
Ł
Łobocki M.: Wychowanie moralne w zarysie. „Impuls” Kraków 2002.
Łobocki M.: Teoria wychowania w zarysie. „Impuls” Kraków 2005.
Łobocki M.: Metody i techniki badaĔ pedagogicznych. „Impuls” Kraków 2007.
296
Filozofia edukacji
Łukaszewski W.: Motywacja w najwaĪniejszych systemach teoretycznych. W: Psychologia. PodrĊcznik akademicki. Red. J. Strelau. GWP GdaĔsk 2007.
M
Matczak A.: Testy inteligencji i zdolnoĞci. W: Psychologia. PodrĊcznik akademicki. T.1. Red. J. Strelau. GWP GdaĔsk 2007.
Mellibruda J.: Ja – Ty – My. Psychologiczne moĪliwoĞci ulepszania kontaktów
miĊdzyludzkich. Warszawa 1986.
MuszyĔski H.: WstĊp do metodologii pedagogiki. Warszawa 1971.
N
Najder Z.: WartoĞci i oceny. Warszawa 1971.
Nalaskowski S.: Humanizm i podmiotowoĞü w wychowaniu. ToruĔ 1996.
Nalimow W.: Probabilistyczny model jĊzyka. Tłum. I. Kustrzebka. PWN Warszawa
1976
NawroczyĔski B.: Dzieła wybrane. T. I, II. Red. A. MaĔka-Stanikowa. Ossolineum
Warszawa 1987.
NĊcka E., Orzechowski J., Szymura B.: Psychologia poznawcza. PWN Warszawa
2008.
Nowak S.: Metodologia badaĔ społecznych. PWN Warszawa 1985.
O
Olejniczak M.: O istotowym związku miĊdzy wiedzą a czynem. RozwaĪania krytyczne w oparciu o koncepcje Sokratesa, Maxa Schelera i Karola Wojtyły. Maszynopis
pracy magisterskiej. Uniwersytet ĝląski – Instytut Filozofii – Zakład Filozofii Systematycznej. Katowice 2001.
Olejniczak M.: Wpływ wychowania na zdrowie fizyczne, psychiczne i duchowe
dziecka. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska – Sectio D Medicina, 2004,
Vol. 59, Suppl. 14.
Ossowska M.: Wzór obywatela w ustroju demokratycznym. Warszawa 1946.
Ossowska M.: Motywy postĊpowania. Warszawa 1958.
P
Pasterniak W.: GłĊbia i pewnoĞü. O pedagogice teonomicznej u progu trzeciego tysiąclecia. PoznaĔ 1999.
Pasterniak W.: Ewolucja i inwolucja aksjologiczna człowieka. Konsekwencje pedagogiczne. „Dydaktyka literatury” T.XXX. Red. W. Pasternik. Leszno 2010.
Pilch T.: Zasady badaĔ pedagogicznych. „ĩak” Warszawa 1995.
Pilch T., Bauman T.: Zasady badaĔ pedagogicznych. Strategie iloĞciowe i jakoĞciowe. „ĩak” Warszawa 2010.
Platon: Sofista. Tłum. W. Witwicki. Warszawa 1956.
Popper K.R.: Logika odkrycia naukowego. Tłum. U. Niklas. PWN Warszawa 1977.
Popper K.R., Eccles J.C.: The self and its brain. Springer-Verlag Berlin 1977.
Półtawski A.: Personalizm fenomenologiczny: Edith Stein i Karol Wojtyła. W: Półtawski A.: Realizm fenomenologii. Husserl – Ingarden – Stein – Wojtyła (odczyty i rozprawy). Wyd. Rolewski [brak roku i miejsca wydania].
Bibliografia
297
Q
Quine W.: Filozoficzny postĊp w teorii jĊzyka. Przeł. B. Stanosz. W: Lingwistyka a
filozofia. Red. B. Stanosz. Warszawa 1977.
R
RadliĔska H.: Pedagogika społeczna. Wrocław-Warszawa-Kraków 1961.
Rickert R.: Kulturwissenschaft und Naturwissenschaft. Tübingen 1921.
Rousseau J.J.: Emil czyli o wychowaniu. T. I. Tłum F. Wnorowski. Ossolineum
1955.
Russell B.: Mój rozwój filozoficzny. Tłum. H. Krahelska, Cz. Znamierowski. PWN
Warszawa 1971.
S
Sapir E.: Language. New York 1921.
Sapir E.: Kultura, jĊzyk, osobowoĞü. Tłum. B. Stanosz. Warszawa 1978.
Saussure F.: Kurs jĊzykoznawstwa ogólnego . Tłum. K. Kasprzyk. Warszawa 1961.
Sawicki M.: Dziecko jest osobą. Szkice z teorii kształcenia i wychowania. Warszawa 1995.
Scott A.: Schody do umysłu. Nowa kontrowersyjna wiedza o ĞwiadomoĞci. Tłum.
H. BaraĔska. WN-T Warszawa 1999.
SĊk H.: Wypalenie zawodowe - przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Warszawa
2000.
Scheler M.: O idei człowieka Tłum. A. WĊgrzecki. W: M. Scheler: Pisma z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy. Tłum. S. Czerniak i A. WĊgrzecki. Warszawa 1987.
Scheler M.: Stanowisko człowieka w kosmosie. Tłum. A. WĊgrzecki. W: M. Scheler: Pisma z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy. Tłum. S. Czerniak i A. WĊgrzecki.
Warszawa 1987.
Scheler M.: Teoria Ğwiatopoglądów, socjologia i kształtowanie Ğwiatopoglądu.
Tłum. S. Czerniak. W: M. Scheler: Pisma z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy.
Warszawa 1987.
Schoenebeck H.: Antypedagogika w dialogu. Wprowadzenie w rozmyĞlania antypedagogiczne. Przeł. D. Sztobyn, Kraków 1994.
Scott A.: Schody do umysłu. Nowa kontrowersyjna wiedza o ĞwiadomoĞci. Tłum.
H. BaraĔska. WNT Warszawa 1999.
Sosnowski T.: Psychofizjologia. W: Psychologia. PodrĊcznik akademicki. T.1.
Red. J. Strelau. GWP GdaĔsk 2007.
SoĞnicki K.: Teoria Ğrodków wychowania. Warszawa 1973.
StróĪewski W.: W krĊgu wartoĞci. Kraków 1992.
StróĪewski W.: O stawaniu siĊ człowiekiem [kilka myĞli niedokoĔczonych]. W:
Człowiek, wychowanie, kultura. Wybór tekstów. Red. F. Adamski. Kraków 1993.
StróĪewski W.: Istnienie i sens. Kraków 1994.
StróĪewski W.: Mała fenomenologia autorytetu. „Ethos” Nr 37 1997.
Strzałko J., Henneberg M., Piontek J.: Populacje ludzkie jako systemy biologiczne.
PWN Warszawa 1980.
Strzeszewski Cz.: Prawo naturalne jako podstawa etyki społecznej. "Roczniki Filozoficzne KUL" 1971, nr 2.
298
Filozofia edukacji
Suchodolski B.: Wychowanie mimo wszystko. Warszawa 1990.
SwieĪawski S.: ĝwiĊty Tomasz na nowo odczytany. Wykłady w Laskach. Kraków
1983.
SzczepaĔski J.: Refleksje nad oĞwiatą. Warszawa 1973.
Szołtysek A.E.: JĊzyk a przestrzeĔ kulturowa. Wyd. Uniwersytetu ĝląskiego. Katowice 1985.
Szołtysek A.E.: MetafizycznoĞü jĊzyka. Wyd. Uniwersytetu ĝląskiego. Katowice
1992.
Szołtysek A.E.: Metafizyka Jedni. Wyd. Fundacja dla Wspierania Humanistyki. Katowice 1994.
Szołtysek A.E.: Wokół henologii jĊzyka. "Folia Philosophica". T. 12. Katowice
1994.
Szołtysek A.E.: Elementy metafizyki absolutu Benedykta Bornsteina. W: Tradycja i
postĊp. Studia z historii filozofii. Red. B. Andrzejewski. UAM PoznaĔ 1997.
Szołtysek A.E.: Filozofia wychowania. Wyd. A. Marszałek. ToruĔ 1998.
Szołtysek A.E.: Personalistyczna filozofia wychowania jako fundament edukacji
narodowej. „Universitas”. Magazyn edukacyjny i publicystyczny Uniwersytetu JagielloĔskiego. Kraków, Nr 21, 1998.
Szołtysek A.E.: Filozoficzne podstawy programu wychowania. Memoriał w sprawie edukacji narodowej. Wyd. „Esse” Katowice 1999.
Szołtysek A.E.: Filozoficzne podstawy programu: Wychowanie do Īycia w rodzinie.
Wyd. „Esse” Katowice 2000.
Szołtysek A.E.: Teleologia wychowania chrzeĞcijaĔskiego według Ğw. Jana Bosko,
w: Ksiądz Bosko i jego system wychowawczy. Pokłosie konferencji zorganizowanej
przez SalezjaĔski Instytut Wychowania ChrzeĞcijaĔskiego w Warszawie z okazji 100lecia obecnoĞci i pracy Salezjanów w Polsce, Wyd. SalezjaĔskie, Warszawa 2000.
Szołtysek A.S.: W stronĊ szkoły wychowującej. „Dydaktyka literatury” T. XXI. Zielona Góra 2001.
Szołtysek A.E.: Teoria wychowania do Īycia w rodzinie. „Forum Nauczycieli”
WOM Katowice, 4(7)/2002.
Szołtysek A.E.: Filozofia pedagogiki. Podstawy edukacji: teoria – metodyka –
praktyka. Katowice 2003.
Szołtysek A.E.: Szkoła wobec problemu nauczania i wychowania. „Dydaktyka Literatury” T.XXIV. Wyd. Nauk. Pol. Tow. Pedagog. w Poznaniu. Zielona Góra 2004.
Szołtysek A.E.: Diagnoza kryzysu kultury i edukacji. „Dydaktyka Literatury”
T.XXV. Wyd. Nauk. Pol. Tow. Pedagog. w Poznaniu. Zielona Góra 2005.
Szołtysek A.E.: O kompetencjach nauczyciela. „Dydaktyka Literatury” T.XXVI.
Wyd. Nauk. Pol. Tow. Pedagog. w Poznaniu. Leszno 2006.
Szołtysek A.E.: NietzscheaĔski problem moralnoĞci. Red. R. Kozłowski, K.M.
Cerm. WN UAM PoznaĔ 206.
Szołtysek A.E.: Aksjologia w procesie wychowania. W: O humanizacji pracy zawodowej nauczyciela. Red. E. Kobylecka. Wyd. Nauk. Pol. Tow. Pedagog. w Poznaniu.
PoznaĔ 2007.
Szołtysek A.E.: Agresja w szkole. „Forum Nauczycieli” WOM Katowice 1(24)
2007.
Bibliografia
299
Szołtysek A.E.: WartoĞü i norma w procesie wychowania. „Dydaktyka literatury”,
T. XXVII, Wyd. Polskiego Tow. Pedagogicznego w Poznaniu. Leszno 2007.
Szołtysek A.E.: Próba rekonstrukcji teorii wychowania chrzeĞcijaĔskiego ĝw. Jana
Bosko. Materiały konferencji pn. Zagadnienia społeczno-oĞwiatowe w Dekanacie Mysłowickim. Historia i współczesnoĞü. Wyd. GórnoĞląskiej WyĪszej Szkoły Pedagogicznej, Mysłowice 2008.
Szołtysek A.E.: Rozwiązywanie problemów edukacyjnych. „Dydaktyka Literatury”
T.XXVIII. Wyd. Nauk. Pol. Tow. Pedagog. w Poznaniu. Leszno 2008.
Szołtysek A.E..: Zasady współdziałania szkoły z rodzicami w zakresie profilaktyki
zachowaĔ społecznie nieakceptowanych. „Forum Nauczycieli” 1/32 Katowice 2009.
Szołtysek A.E..: Liberalny a chrzeĞcijaĔski system kulturowo-edukacyjny. „Dydaktyka Literatury” T.XXIX. Leszno 2009.
Szołtysek A.S.: Filozofia wychowania moralnego. „Impuls” Kraków 2009.
Szołtysek A.E.: Postmodernistyczna dekompozycja zdrowego rozsądku. „Dydaktyka Literatury”. T. XXX. Leszno 2010.
Szołtysek A.S.: O etyce nauczycielstwa. „Ruch Pedagogiczny” Nr 1-2 Rok LXXXI
Warszawa 2010.
Szołtysek A.E.: Postmodernistyczna „dekompozycja” zdrowego rozsądku w edukacji (czĊĞü I). „Nauczyciel i Szkoła” Nr 3(48) Mysłowice 2010.
Szołtysek A.E.: Postmodernistyczna „dekompozycja” zdrowego rozsądku w edukacji (czĊĞü II). „Nauczyciel i Szkoła” Nr 1(49) Mysłowice 2011.
Szołtysek A.E.: O etyce nauczyciela. „Nauczyciel i Szkoła” Nr 1-2(46-47) Mysłowice 2011.
Szołtysek A.E.: Rozwiązywanie problemów edukacyjnych (czĊĞü I). „Nauczyciel i
Szkoła” Nr 2(50) Mysłowice 2011.
Szołtysek A.E.: Filozofia myĞlenia. Ontologiczne, logiczne i metodologiczne determinanty myĞlenia. „Impuls” Kraków 2011.
Szołtysek A.E.: O autorytecie nauczyciela. „Dydaktyka literatury i konteksty” Tom
XXXI ĩary 2011.
Sztumski J.: WstĊp do metod i technik badaĔ społecznych. „ĝląsk” Katowice 2005.
Szuman S.: Zagadnienie charakteru człowieka a higiena psychiczna. Biblioteczka
odbitkowa „Zdrowia psychicznego” Nr 2. PaĔstwowy Instytut Higieny Psychicznej.
Warszawa 1947.
Symotiuk S.: Mitologizacja wychowania. W: Wychowanie. PojĊcia – procesy –
konteksty. Red. M. Dudzikowa, M. Czerpaniak-Walczk. GdaĔskie Wydawnictwo Pedagogiczne GdaĔsk 2007.
ĝ
ĝliwerski B.: Współczesne teorie i nurty wychowania. Kraków 2001.
T
Theiss W.: RadliĔska. Warszawa 1984.
Tokarczyk R.: Prawa wierne naturze. Krytyka doktryny Lona Luvois Fullera. Lublin 1980.
Trier J.: Der deutsche Wortschatz im Sinnbezirk des Verstandes. Bd 1. Heidelberg
1931.
300
Filozofia edukacji
W
Wartburg W.: Einführung in die Probleme und Methoden der Sprach-wissenschaft.
Leipzig 1945.
Watson J.D.: Biologia molekularna genu PWN Warszawa 1975; J.D. Watson:
DNA pasją mojego Īycia. Amber Warszawa 2001.
Watson J.D., A. Berty: DNA - tajemnica Īycia. Warszawa 2005.Weinschenk R.:
Podstawy pedagogiki KsiĊdza Bosko, tłum. ks. J. JurczyĔski SDB. Warszawa 1996.
Weinschenk R.: Podstawy pedagogiki KsiĊdza Bosko. Tłum. ks. J. JurczyĔski SDB.
Warszawa 1996.
Weinsberg A.: JĊzykoznawstwo ogólne. Warszawa 1983.
Wielgus S.: O odrodzeniu wychowania. „Dydaktyka literatury” T. XXI. Red. W.
Pasterniak. Zielona Góra 2001.
WiĊckowska U.: Jak uchroniü siĊ przed wypaleniem zawodowym? „Forum nauczycieli” N 3-4 2001.
Whorf B.L.: JĊzyk, myĞl i rzeczywistoĞü. Tłum. T. Hołówka. Warszawa 1982.
Witkowski L.: Edukacja wobec sporów o (po)nowoczesnoĞü. Instytut BadaĔ Edukacyjnych. Warszawa 1998.
Wittgenstein L.: Tractatus logico-philosohpicus. Tłum. B. Wolniewicz. Warszawa
1970.
Wittgenstein L.: Dociekania filozoficzne. Tłum. B. Wolniewicz. Warszawa 2004.
Wojtyła K.: Ocena moĪliwoĞci zbudowania etyki chrzeĞcijaĔskiej przy załoĪeniach
systemu Maxa Schelera. W: Zagadnienie podmiotu moralnoĞci. Red. T. StyczeĔ, Lublin
1991.
Wojtyła K.: Osoba i czyn oraz inne studia antropologiczne. KUL Lublin 1994.
Wolniewicz B.: Ontologia sytuacji. PWN Warszawa 1985.
Wołoszyn S.: Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku. Próba encyklopedycznego zarysu. Warszawa 1993.
Woroniecki J.: Katolicka etyka wychowawcza. T. I, KUL Lublin 1986.
Woroniecki J. OP: Wychowanie człowieka. Pisma wybrane. Red. W.K. SzymaĔski
OP, J. Kołataj. Kraków 1961.
Z
ZiembiĔski Z.: O pojmowaniu pozytywizmu oraz prawa natury. PoznaĔ 1993.
Ziff P.: JĊzyki naturalne i formalne. Tłum. A. Nowaczyk. W: JĊzyk w Ğwietle nauki.
Warszawa 1980.
Zimbardo P.G., Johnson R.L., McCann V.: Psychologia. T.1-4. Tłum. M. Guzowska-Dabrowska, E. Czerniawska, A. Gruszka. PWN Warszawa 2010.
Znaniecki F.: Socjologia wychowania. T.I: Wychowujące społeczeĔstwo. Warszawa
1987.