Wykłady z filozofii współczesnej

Prof. dr hab. Marek Maciejczyk (UKSW)
E-mail: [email protected]
Wykłady z filozofii współczesnej
dla doktorantów Instytutu Chemii Fizycznej PAN (2012-2013)
I. Społeczeństwo konsumpcyjne a moralność
a. Powstanie społeczeństwa konsumpcyjnego zmienia moralność jednostek. Wraz ze
zmianami rzeczywistości społecznej zanikają środki, które dotąd wspierały proces
kształtowania samowiedzy jednostki i jej autonomię działania – kultura uległa
komercjalizacji. Prace socjologów - Baumana, Giddensa, Eriksena itd. - wskazują, że
następstwem eliminacji wartości etycznych z życia jednostki jest coraz dalej sięgający
proces rozpadu jej tożsamości, co sprzyja postawom konsumpcyjnym. Jednostka
traktowana jako konsument sama staje się towarem na rynku konsumentów.
Socjologiczne badania śledzą dokonujące się zmiany i pozwalają ocenić zmianę sensu
pojęć konstytutywnych dla rozumienia tego, kim jest, czy raczej był człowiek:
indywidualności, tożsamości, odpowiedzialności, wolności, szczęścia, zobowiązań
wobec społeczności, nauki, sztuki i szerzej - kultury.
b. Środki konieczne do tworzenia i zachowania tożsamości. Najważniejszym z nich jest
obowiązek poznania siebie. W kwestii tej powinności warto odwołać się do idei
filozofów: Kanta, Heideggera, Wittgensteina, Ricoeura, Spaemanna itd. Filozofowie
rozumieli samowiedzę jako znajomość cech, z którymi jednostka się utożsamia, czyli
pewnego wzorca postaw, stylu życia oraz jako wgląd w siebie. Obie cechy tożsamości
są ważne, niemniej druga – wgląd w siebie - wydaje się bardziej podstawowa.
c. Konsekwencje rezygnacji z obowiązku bycia sobą - świadomości, że jesteśmy
indywiduami. Zastąpienie poczucia indywidualnej autonomii przez sieć wzajemnych
kontaktów i współzależności. „Ja” i „ty” przekształca się w „my”, czyli wspólnotę,
grupy kibiców sportowych, fanów grup rokowych, homoseksualistów, członków partii
politycznych itd. Współczesny świat daje ludziom niespotykane bogactwo możliwości
tworzenia siebie, własnej tożsamości, nie potrzebuje norm, ideałów. Wystarczy
wybór stylu zachowania, ubioru, sposobu spędzania wolnego czasu itd. by płynnie
określać rozwijającą się w czasie tożsamość.
Dyskusja pytań
Czy potrzebna jest refleksja, obowiązek poznania siebie, doświadczenia wartości, które
daje poczucie sensu życia?
Czy tworzenie własnego stylu postępowania jest nieodłączne od pojęcia dobra?
Czy kształtując nasze życie pod względem moralnym trzeba mieć pewną wizję dobra,
tego, co samo w sobie jest wartościowe, co powinniśmy kochać i podziwiać?
Literatura A. Giddens, Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, Z.
Bauman, Prawodawcy i tłumacze, tłum. A. Ceynowa, J. Giebułkowski, Warszawa 1998, Z.
Bauman, Szanse etyki w zglobalizowanym świecie, tłum. J. Konieczny, Kraków 2007, . A.
Giddens, Nowoczesność i tożsamość. Ja i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności,
1
tłum. A. Szulżycka, Warszawa 2007, T. H. Eriksen, Tyrania chwili. Szybko i wolno płynący czas
w erze informacji, tłum. G. Sokół, Warszawa 2003, Ch. Tylor, Żródła podmiotowości,
Warszawa 2001, L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus, przeł. B. Wolniewicz,
Warszawa 1997, L. Wittgenstein, Dzienniki 1914-1916, tłum. M. Poręba, I. Kant,
Uzasadnienie metafizyki moralności, Warszawa 1953, tłum. M. Wartenberg, I. Ziemiński,
Śmierć, nieśmiertelność, sens życia. Egzystencjalny wymiar filozofii Ludwiga Wittgensteina,
Kraków 2006, W. Sady, Wittgenstein. Życie i dzieło, Lublin 1993, I. Kant, Krytyka praktycznego
rozumu, przeł. J. Gałecki, Warszawa 1982, M. Heidegger, Bycie i czas, tłum. B. Baran,
Warszawa 1995, R. Monk, Wittgenstein: The Duty of Genius, London, 1990, R. Spaemann,
Granice, tłum. J. Merecki, Warszawa 2006, H. Arendt, Myślenie, tłum. H. BuczyńskaGarewicz, Czytelnik, Warszawa 1991, K.Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia
antropologiczne, Lublin, 2000, H. Joas, Powstawanie wartości, tłum. M. Kaczmarczyk,
Warszawa 2009, M. W. Martin, Self-Deception and Morality, University Press of Kansas,
Lawrence 1986, Ch. Tylor, A Secular Age, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2007,
Zygmunt Bauman, Płynne czasy. Życie w epoce niepewności, Warszawa 2007, Z. Baumann,
Płynny lęk, tłum. J. Margański, Kraków 2008, Z. Bauman, Kultura w płynnej nowoczesności,
Warszawa 2011, Z. Bauman, Sztuka życia, Kraków 2009, Z. Bauman, 44 listy ze świata płynnej
nowoczesności, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2011.
II. Teoria języka
Dokonujący się w wieku XIX i XX szybki rozwój empirycznych nauk o języku
zapoczątkowały zorientowanie filozofii na język. Studia porównawcze wykazały
konstytutywną rolę języka, który kształtuje ducha ludzkich społeczności, wyznacza i
determinuje myślenie. Język nie tylko jest środkiem porozumiewania się, ale narzędziem
kształtowania myśli i poznania. Tezę o eksplanacyjnym prymacie języka nad myślą wysunął i
uzasadnił niemiecki logik i matematyk Gotlob Frege. Tradycyjne o strukturę bytu (otologia),
podstawy życia moralnego (etyka), świadomości (teoria poznania) przekształcono w pytanie
o warunki rozumienia zdań i znaczenie oraz sposoby użycia takich słów jak: świadomość,
konieczność, wolność, dobro, prawda, piękno itd.
Dyskusja pytań
Czy jesteśmy uwięzieni w strukturach gramatycznych naszego języka, że nie możemy
wyjść poza kategoryzacje utrwaloną w jego strukturze gramatycznej?
Literatura Copelston, F., Historia filozofii. Od Benthama do Russella, tom VIII, przeł.
B.Chwedeńczuk, Warszawa 1989; Davidson, D., Eseje o prawdzie, języku i umyśle, Warszawa
1992; Dummett, M., Logiczna podstawa metafizyki, przeł. W. Sady, Warszawa 1998; Frege,
G., Pisma semantyczne, tłum. B. Wolniewicz, Warszawa 1977; Hempoliński, M., Problem
obiektywności poznania i style badań epistemologicznych, w: Studia epistemologiczne I,
Warszawa 1990; Nagel, T., Co to wszystko znaczy. Bardzo krótkie wprowadzenie do filozofii,
Warszawa 1993; Quine, W.V., Granice wiedzy i inne eseje filozoficzne, wybór i tłum. B.
Stanosz, Warszawa 1986; Quine W. V, Słowo i przedmiot, tłum. C. Celiński, Warszawa 1999;
Sady, W., Wittgenstein, Życie i dzieło, 1993; Wittgenstein, L., Uwagi o podstawach
matematyki, przeł. M. Pręba, Warszawa 2000; Wittgenstein, L., Uwagi różne, przeł. M.
Kowalewska, Warszawa 2000; Wittgenstein, L., Tractatus logico-philosophicus, przeł. B.
Wolniewicz, Warszawa 1970; Wittgenstein L., Dociekania filozoficzne, przeł. B. Wolniewicz,
2
Warszawa 2000, B. Wolniewicz, Rzeczy i fakty. Wstęp do pierwszej filozofii Wittgensteina,
Warszawa 1968.
III. Problemy teorii nauki
Zagadnienia rozwoju nauki, struktury teorii naukowej, weryfikacji i falsyfikacji hipotez,
racjonalności wiedzy, prawdy itd. są jednym z głównych tematów filozofii współczesnej i
towarzyszą nieustannie nauce. Podejmują je metodologowie, historycy nauki, filozofujący
fizycy, matematycy, biologowie itd. Wystarczy wymienić prace Poppera, Quine’a, Kuhna,
Lakatosa, Feyerabenda. Dyskusje nie doprowadziły do zgodnego obrazu nauki. Sporne są nie
tylko sprawy szczegółowe: stosunku obserwacji do teorii, sposobów uzasadniania, ale też
podstawowe pojęcia: potwierdzalności, prawdziwości, tła wiedzy, niewspółmierności teorii
itd. W istocie nie wiemy, co dokładnie oznacza nazwa „nauka”. Nie potrafimy rozstrzygnąć
bez wahania, które elementy wiedzy – fizyki, biologii, historii, socjologii – podpadają pod tą
nazwę, a które nie (A. Chalmers, Co zwiemy nauką, tłum. A. Chmielewski, Wrocław 1993, s.
208).
Dyskusja pytań
Czy dysponujemy jasnym kryterium oddzielającym naukę od tego, co nie jest już nauką?
Jakie czynniki należy brać pod uwagę, określając treść pojęcia „nauka”?
Jeśli nie dysponujemy jasnym kryterium naukowości, to czy w nauce wszystko jest
uprawnione - każda koncepcja nauki i metody naukowej?
Literatura Adam Grobler, Prawda a względność, Kraków 2000; Adam Grobler, Pomysły na
temat prawdy, Kraków 2001; Jan Such, Problemy weryfikacji wiedzy, Warszawa 1975; Hilary
Putnam, Wiele twarzy realizmu i inne eseje, Warszawa 1998; Alan Chalmers, Co zwiemy
nauką, tłum. A. Chmielewski, Wrocław 1993; Józef M. Bocheński, Współczesne metody
myślenia, Poznań 1992; Thomas S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, Warszawa 2001;
Thomas S. Kuhn, Dwa bieguny empiryzmu, Warszawa 1985; Thomas S. Kuhn, Droga po
strukturze, Warszawa 2003; Imre Lakatos, Pisma z filozofii nauk empirycznych, Warszawa
1995; Paul K.Feyerabend, Jak być dobrym empirystą, Warszawa 1979; Paul K. Feyerabend,
Przeciw metodzie, Warszawa 2001; Michał Tempczyk, Teoria chaosu a filozofia, Warszawa
1998; Karl Popper, Nędza historycyzmu, Warszawa 1999;Karl Popper, Logika odkrycia
naukowego, Warszawa 1977; Wojciech Sady, Spór o racjonalność naukową, Wrocław 2000;
V. O. Quine, Dwa dogmaty empiryzmu i inne eseje, Warszawa 1968.
3