Socjologia historyczna - problemy przedsięwzięcia
advertisement
Historyka, T. XXVI, IW6 PL ISSN 0073-277X AGNIESZKA KOLASA Lublin SOCJOLOGIA HISTORYCZNA — PROBLEMY PRZEDSIĘWZIĘCIA INTERDYSCYPLINARNEGO Abstract Agnieszka Kolasa, Historical Sociology — Prohiems of Interdisciplinary Enterprise. The article prcsents the American historical sociology as a field of encounter of history and sociology. It shows its beginnings, specific fields of interest and main achievements. Historical sociology, because of its intcrdisciplinary character, creates its own methodological problems and difficulties. Some of them are also connected with the comparative method used in sociohistorical analysis. The links between historical sociology and contemporary social theory are manifold and evident (e.g. structuration theory, theory of social becoming). Zainteresowanie historią wśród socjologów nie jest nowe ani zaskakujące. Na różny sposób towarzyszy naukom społecznym od samego początku. Linie demarka-cyjne między historią i socjologią mają charakter umowny. Zostały one określone przez odmienne tradycje kształtujące obie dyscypliny. Idea socjologii historycznej także nie należy do nowości. Różnorodnie pojmowana, bywa związana np. z budową teorii rozwoju społecznego czy też z rekonstrukcją genealogii teraźniejszości1. Zainteresowania historyczne w socjologii współczesnej pochodzą z dwóch źródeł. Jednym są próby wyjaśnienia globalnych mechanizmów społecznych kształtujących świat końca dwudziestego wieku. Drugie, szczególnie istotne źródło, stanowią poszukiwania teoretyczne w socjologii ostatnich lat. Mamy tu na myśli te kierunki, które próbują dokonać uzgodnienia ujęcia systemowo-strukturalnego z kierunkiem akcentującym autonomiczną rolę ludzi i ich twórczego działania. Podkreśla się w niej wzajemne uwarunkowanie struktur życia społecznego i jego aktywnych podmiotów. Do podstawowych założeń tej perspektywy należy przekonanie o wadze historycznego, kontekstowego wymiaru zjawisk społecznych. 1 Zob.: J. Szacki. Socjologowie wobec historii [w:] Dylematy historiografii idei oraz inne szkice i studia, Warszawa 1991, s. 294-317. 4 Agnieszka Kolasa l. POCZĄTKI AMERYKAŃSKIEJ SOCJOLOGII HISTORYCZNEJ We współczesnej socjologii, wśród wielu subdyscyplin oraz szkół, wyróżnia się socjologia historyczna. Powstała ona i istnieje w swoim obecnym kształcie głównie w socjologii amerykańskiej. Ponowne odkrycie przez nią historyczności życia społecznego ożywiło jedną z wielkich tradycji myśli socjologicznej. Socjologia amerykańska była zawsze mocno zorientowana praktycznie. Rys nauki stosowanej przejawiał się w szczególnej roli bieżących problemów społecznych, w rozwoju socjografii, badań terenowych i case studies. Zainteresowaniom tym towarzyszyło skupienie nad metodami badawczymi oraz - nieco później — zagadnieniami teoretycznymi. Dominujący wpływ szkoły chicagowskiej w latach 1915-1930 określił na długo empiryczny charakter nauk społecznych w Ameryce2. Inaczej niż w socjologii europejskiej brakowało w nich powiązań z szerszą refleksją filozoficzną. To wszystko przyczyniło się do pomijania wymiaru historycznego w badaniach społecznych. Profesjonalizacja socjologii odbywała się tam przez wyraźne oddzielenie od historii. Rozwijający się po drugiej wojnie światowej funkcjonalizm zaowocował imponującymi studiami teoretycznymi Talcotta Parsonsa i Roberta Mertona oraz metodologicznymi m.in. Paula Lazarsfelda. Ich ahistoryczny, skierowany na statykę charakter zastąpił wyjaśnienia ewolucyjne i dyfuzyjne. Charakterystyczne dla socjologii amerykańskiej dotychczasowe nastawienie prezentystyczne, empiryczne i mikrostrukturalne łączyło się z inspiracją naukami psychologicznymi, a nie historycznymi. Wzbogacenie problematyki o pytania dotyczące makroprocesów skierowało uwagę badaczy na funkcjonalistyczne tradycje brytyjskiej antropologii. W ten sposób utrwalił się ahistoryczny charakter socjologii amerykańskiej 3. Socjologia historyczna nie miała szans rozwoju w środowisku zdominowanym przez idee „wielkich teorii" lub zamkniętym w wąskim empiryzmie, tym bardziej że europejska tradycja refleksji historycznej była obca socjologii amerykańskiej. Dopiero zwrócenie uwagi na dorobek Alexisa de Tocqueville'a, a szczególnie Maxa Webera przetarło drogę perspektywie historycznej4. Wzrost popularności myśli Karola Marksa w latach sześćdziesiątych również odegrał ważną rolę. Twórczość Gramsciego, Lukacsa, szkoły frankfurckiej oraz wpływy Nowej Lewicy ugruntowały silną pozycję marksizmu wśród socjologów historycznych. Ta tendencja wpłynęła na interdyscyplinarne poszukiwania historyków i socjologów brytyjskich, takich jak E. P. Thompson, Eric Hobsbawm, George Rude i Paul Anderson52 Zob.: D. Wrong, The Present Conditlon of American Sociology, „Journal of Comparative Study of Society and History", 1993, vol. 35, s. 186, oraz Jonathan H. T u mer, S. T u mer. Socjologia amerykańska w poszukiwaniu tożsamości. Warszawa 1993, s. 112. 3 Zob.: W. Kwasniewicz, Przeciw lekceważeniu historycznego punktu widzenia w badaniach socjologicznych, „Studia Socjologiczne", 1982, nr 1-2, s. 5-30 oraz P. Sztompka, Socjologia jako nauka historyczna, „Studia Socjologiczne", 1988, nr 1-2, s. 5-32. Nowe, odmienne od Parsonsowskiego odczytanie Webera socjologia anglojęzyczna zawdzięcza pracom Anthony Giddensa, Capilalism and Modem Social Theory, New York 1971 oraz Randalla Collinsa, Weber's Last Theory of Capitalism. A Systematisation, „American Sociological Revicw", 1980, vol. 45(6), s. 925-942. 5 Z wyjątkiem Paula Andersona, należącego do młodszego pokolenia badaczy, była to grupa historyków aktywnych w Grupach Historycznych Brytyjskiej Partii Komunistycznej po II wojnie światowej. Zob.: Alexander Callinicos, Making Histor/: Agency, Structure and Change in Social Theory, Cambridge 1987. Socjologia historyczna — problemy przedsięwzięcia interdyscyplimniego 5 Geneza współczesnego porządku światowego, zwłaszcza powstanie industrialnego społeczeństwa kapitalistycznego, zainteresowały badaczy pod wpływem popularności teorii modernizacji i rozwoju. Po II wojnie światowej socjologowie, zwłaszcza socjologowie polityki, zaczęli zajmować się problemami powstania gospodarki rynkowej, rewolucji przemysłowej i demokratycznego porządku politycznego. Kierunki rozwoju społeczeństw Trzeciego Świata stały się tematem zainteresowań nie tylko polityków, ale i naukowców. Procesy modernizacyjne ujmowano wtedy w kategoriach zjawisk endogenicznych, koniecznych i jednorodnych. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych zakwestionowano ten model. Pojawiły się koncepcje rozwoju wielokierunkowego, warunkowanego lokalną tradycją i wpływem czynników zewnętrznych6. Konsekwencją tej zmiany było nie tylko porzucenie perspektywy europocentrycznej. Pociągnęła ona za sobą także rozszerzenie badań porównawczych o konkretne, historyczne właściwości analizowanych społeczeństw7. Jedną z pierwszych propozycji poszerzenia refleksji o wymiar historyczny sformułował we współczesnej socjologii anglosaskiej Charles Wright Mills w klasycznej pracy z 1959 roku The Sociological Imagination6. Główną myślą tej książki jest przywrócenie związku refleksji teoretycznej z badaniem rzeczywistości społecznej. W swojej krytyce limkcjonalizmu podkreślał rolę kontekstu społecznego i unikalnych uwarunkowań cza-sowo-przestrzennych. Mills za optymalną uznawał metodę historyczno-porównawczą W jej stosowaniu należy unikać zarówno czystej procedury indukcyjnej, jak i ograniczania się do poziomu ogólnych modeli. Wtedy metoda ta umożliwia „podejmowanie konkretnych problemów na historycznym poziomie rzeczywistości"9. Lata sześćdziesiąte stanowiły początek szerszego „zwrotu antyteoretycznego" w socjologii i zaowocowały m.in. Dahrendorfa krytyką funkcjonalizmu, Poppera krytyką mechanistycznego marksizmu oraz krytyką metafory wzrostu i rozwoju, dokonaną przez Roberta Nisbeta w pracy Social Change and History10. Schyłek popularności teorii funkcjonalnej, krytykowanej za brak wyjaśniania zjawisk zmiany, władzy i konfliktu, miał duże znaczenie w powstawaniu amerykańskiej socjologii historycznej. Krytyka funkcjonalizmu często była utożsamiana z ruchami Nowej Lewicy i popularnością marksizmu oraz teorii konfliktu u schyłku lat sześćdziesiątych. Upadek dominacji szkoły funkcjonalnej zapoczątkował panujący obecnie stan fragmentacji, pluralizmu teoretycznego i postępującej specjalizacji. Sytuację współczesnej refleksji socjologicznej charakteryzuje częsty rozziew między teorią a badaniami oraz poszerzający się wachlarz 6 Krytykę teorii rozwoju można znaleźć m.in. w pracy Roberta Nisbeta, Social Change and History, New York 1969. Autor wskazuje w niej na zjawiska stabilne, nie podlegające zmianie oraz krytykuje metaforę wzrostu zakładającą kierunkowość, celowość, ciągłość i nieodwracalność zmiany społecznej. Podobnie Karl Popper w Nędzy historycyzmu, podważając wartość „praw historycznych", postuluje zajęcie się badaniem konkretnej rzeczywistości historycznej. Patrz: K. Popper, Nędza histo-rycyzmu, Warszawa 1984. 7 P. Sztompka, The Sociology of Social Change, Oxford 1994, s. 132-135. 8 C. Wright Mills, The Sociological Imagination, New York 1959. 9 Ibidem, s. 128. 10 R. Dahrendorf, Out of Utopia. Toward a Reorientation of Sociological Analysis, „American Journal of Sociology", 1958, vol. 64; K. Popper, Nędza historycyzmu. Warszawa 1984; R. Nisbet, Social Change and History, New York 1969, zob. też: P. Sztompka, The Renaissance of Historical Perspective in Sociology, „International Sociology", 1986, vol. l, nr 3, s. 328. 6 Agnieszka Kolasa podziałów wewnątrz samej teorii11. Jedną z dróg rozwoju stanowi socjologia porów-nawczo-historyczna. Jej pozycję trudno jeszcze jednoznacznie ocenić, chociaż pojawiają się próby zaliczenia jej, obok socjologii rozumiejącej i ujęcia ilościowego, do trzech głównych nurtów we współczesnej socjologii amerykańskiej12. W dużym stopniu przyczyniła się ona w naukach społecznych do przesunięcia akcentu z samoczynnego, mechanicznego funkcjonowania systemu społecznego na swobodną aktywność podmiotów13. Do lat siedemdziesiątych w socjologii anglosaskiej prace socjohistoryczne pojawiały się rzadko14. Działo się tak pomimo postępującej krytyki ahistoryzmu w socjologii, zwłaszcza w teorii modernizacji. Większość socjologów trwała w nurcie badań terenowych o empirycznym i bieżącym charakterze. Socjologia historyczna była domeną nielicznej grupy badaczy. Jednak właśnie wtedy powstały prace zaliczane dzisiaj do klasyki amerykańskiej socjologii historycznej. Są to dzieła o dużym zasięgu chronologicznym i problemowym. Ich twórcy z reguły pozostawali na obrzeżach nauki akademickiej. Marginalizacja wynikała z interdyscyplinarnego charakteru ich zainteresowań. Badacze ci byli wykształceni w tradycji funkcjonalnej, lecz czasy i lewicowe często poglądy przywiodły ich ku różnym wersjom teorii konfliktu inspirowanym myślą Marksa i Webera15. Popularność historycznej szkoły „Annales" także odegrała znaczną rolę w kształtowaniu zainteresowania przeszłością wśród socjologów. 2. TWÓRCY SOCJOLOGII HISTORYCZNEJ Do twórców współczesnej anglosaskiej socjologii historycznej należą: S. N. Eisenstadt reprezentujący tradycję funkcjonalną, Perry Andersen, Barrington Moore Jr., Theda Skocpol, E. P. Thompson, Immanuel Wallerstein wywodzący się z nurtu neomarksistowskiego oraz Reinhard Bendix i Charles Tilly inspirowani przez socjologię durkheimowską i weberowską16. Tematy podejmowane przez nich dotyczą genezy współczesnego społeczeństwa. Lokują się blisko zagadnień socjologii polityki. Przedmioty badań stanowią: powstanie 11 D. Wrong, The Present Condition of American Sociology, op. cit., s. 186 oraz J. H. Turner, S. Turner. Socjologia amerykańska w poszukiwaniu tożsamości, op. cit., przypis 2, s. 111—113. 12 N. Willey, The Current Interregnum in American Sociology, „Social Research", 1985, vol. 52, nr l. 13 P. Sztompka, Socjologia jako nauka historyczna, op. cit., przypis 3, s. 17. 14 Wątki historyczne pojawiały się w takich pracach jak: R. Bendix, Work and Authority in Industry: Ideologies of Management m the Course of Industrialization, New York 1956; N. S m e l s e r, Social Change in the Industrial Revolution: An Application of Theory to the British Cotlon Industry, Chicago 1959; S. M. Lipset, Agrarian Socialism: The Cooperative Commonwealth Federation in Saskatchewan, Berkeley 1950; W. Eberhard, Conauerors and Rulers: Social Forces in Medievul China, Leiden 1952; B. Moore Jr., Terror and Progress, Cambridge 1956; R. N. Bellah, Tokugawa Religion: The Yalues of Pre-Industrial Japan, Glencoe 1957; S. M. Lipset, A Sociologist Looks al History, „Pacific Sociological Review", I nr l (Spring 1958). Por.: V. Bonnell, The Uses of Theory, Concepts, and Comparisons in Historical Sociology, „Comparative Studies of Society and History", 1980, vol. 22, nr 2. 15 „This was the old Weberian left, which provided a seedbed of ideas for critical thinking in sociology". N. Willey, The Current Interregnum in American Sociology, op. cit., s. 196—197. 16 Zob.: T. Skocpol (ed),Vision and Method in Historical Sociology, New York 1984 oraz P. Sztompka. Socjologia jako nauka historyczna, „Studia Socjologiczne", 1986, nr 2; tenże, The Rcnaissance of Historical Perspective in Sociology, op. cit., przypis 10. Socjologia historyczna — problemy przedsięwzięcia interdyscyplinarnego 7 i upowszechnienie się gospodarki rynkowej, związki między początkami kapitalizmu a zmianami w organizacji politycznej (w tym specyfika monarchii absolutnych jako formy przejściowej do nowoczesnego państwa narodowego), geneza współczesnego państwa oraz zmiany legitymacji władzy państwowej. Do istotnych zagadnień należy także historyczna analiza ruchów społecznych i zjawiska rewolucji. Wszystkie prace powstały na podstawie metody porównawczej poprzez zestawienie dziejów społeczeństw europejskich i niektórych nieeuropejskich (Japonii, Chin, krajów Trzeciego Świata). Do klasycznych pozycji należą: Barringtona Moroe'a Social Origins of Dictatorship and Democracy, Thedy Skocpol States and Social Revolutions, Reinharda Bendixa Nation--Building and Citizenship, Perry Andersena Lineages of the Absolutist State, Charlesa Tilly'ego The Vendee oraz The Rebellious Century 1830-193017. Lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte przyniosły nie tylko coraz liczniejsze prace z zakresu socjologii historycznej, lecz także pierwsze refleksje metodologiczne nad tą perspektywą badawczą18. Wtedy dokonała się również instytucjonalizacja i szybki awans socjologii historycznej wobec innych specjalności socjologii amerykańskiej. W 1983 roku powstała w Amerykańskim Towarzystwie Socjologicznym sekcja socjologii porównawczo-historycznej. Kilka lat później stała się ona wraz z m.in. sekcjami socjologii polityki i zmiany społecznej trzecim co do wielkości blokiem tematycznym wśród ośmiu istniejących19 Zaczęły mnożyć się konferencje i seminaria poświęcone metodom historycznym. Kursy socjologii historycznej pojawiły się w programie większości uczelni amerykańskich. Punktami zwrotnymi w rozwoju socjologii historycznej było ukazanie się w 1966 roku niezwykle wpływowej książki Barringtona Moore'a Social Origins of Dictatorship and Democracy, ilościowe analizy historyczne Charlesa Tilly'ego, oraz fakt przyznania prestiżowej Nagrody American Sociology Association im. P. Sorokina kolejno dla Immanuela Wallersteina za pracę The Modern World-System w 1975 roku, Jima Paige'a za Agrarian Revolution w 1976, Paula Andersona za Considerations on Western Marxism w 1977 i Thedy Skocpol za States and Social Revolutions w 1980 roku20. Powstały ośrodki badawcze: Immanuela Wallersteina Centrum Badawcze im. Ferdynanda Braudela na Uniwersytecie Nowojorskim w Bing-hampton, Charlesa Tilly'ego Centrum Badania Organizacji Społecznych (CSRO) na Uniwersytecie Michigan w Ann Arbor, a od 1984 roku Centrum Badania Zmiany Społecznej (CSSC) w New School for Social Research w Nowym Jorku21. W początku 17 B. Moore, Social Origins a/Dictatorship and Democracy: Lord and Peasant in the Making of the Modern World, Boston 1966; T. Skocpol, States and Social Revolutions, Cambridge 1979; R. Ben-dix, Nation-Building and Citizenship, New York 1964; P. Andersen, Lineages of the Absolutist State, London 1974: C. Tilly, The Vendee. London 1964: C. Tilly, et al.. The Rebellious Century 1830-1930. London 1975. 18 Por. m.in. A. Stinchcombe, Theoretical Methods in Social History, New York 1978; P. Abrams, Historical Sociology, Ithaca 1982; T. Skocpol (ed), Vision, and Method in Historical Sociology, op. cit., przypis 16: C. Tilly, As Sociology Meets History, New York 1981; tenże, Big Structures, Large Processes, Huge Comparisons, New York 1984; P. Burke, Sociology and History, Cambridge 1980. 19 J. G. E n ni s, The Social Organisation of Sociological Knowledge: Modeling the Intersection of Specialties. „American Sociological Review", April 1992, vol. 57, s. 259-265. 20 N. Willey, The Current Interregnum..., op. cit., przypis 15, s. 197. 21 P. Sztompka, Socjologia jako nauka historyczna, op. cit., przypis 3, s. 18. 8 Agnieszka Kolasa lat osiemdziesiątych jedna czwarta artykułów w głównych periodykach socjologicznych w języku angielskim była pisana z uwzględnieniem ujęcia historycznego 22. Także w socjologii brytyjskiej umacniał się nurt badań historycznych, reprezentowany przez Ernesta Gellnera, Johna A. Halla i Michaela Manna23. Nastał „złoty wiek socjologii historycznej"24. Po latach sporów wydaje się, że socjologia i historia „schodzą się" obecnie na amerykańskich uniwersytetach25. Niedawno przeprowadzone badania nad subdyscyplinami socjologicznymi w Stanach Zjednoczonych pokazują istnienie silnego kierunku political and macroso-ciology. W jego ramach wyróżnia się takie specjalności jak: socjologię polityki, socjologię zmiany społecznej, socjologię porównawczą i makrosocjologię, socjologię rozwoju oraz socjologię ruchów społecznych. Mieszczą się tu również zagadnienia socjoekonomiczne wraz z wąską dziedziną socjologii konfliktu światowego. Badania prowadzone w ramach tych wszystkich specjalności mają charakter socjo-historyczny26. 3. HISTORIA SPOŁECZNA W tym samym czasie, w którym nastąpiły zmiany w socjologii amerykańskiej, dokonało się przeorientowanie teoretyczne wśród tamtejszych historyków. W końcu lat pięćdziesiątych do głosu zaczęła dochodzić grupa młodych historyków próbujących uprawiać historię jako naukę społeczną (social science history). Odeszli oni od historii politycznej i badania roli jednostek, a skierowali się ku analizie czynników ekonomicznych i społecznych. Powstała historia ilościowa, upowszechniły się badania dziejów mentalności, ruchów masowych, przemocy i rewolucji. Wzorem nowego, interdyscyplinarnego ujęcia stała się nowa historia gospodarcza. W tej bowiem specjalności od dawna istniał bezpośredni kontakt między badaczami dwóch dyscyplin 27. Temu podejściu przyświecało przekonanie, że należy „stosować teorie innych nauk społecznych do historycznego badania, stosować metody naukowe testujące wyłaniające się hipotezy"28. Ekonometria wprowadziła do praktyki badawczej historyków jasne modelowanie, metody ilościowe oraz zainteresowanie wydarzeniami powtarzającymi się i dotyczącymi zbiorowości. Badacze zwrócili uwagę na nowy typ źródeł — dane masowe, standardowy produkt biurokracji. Wypracowali także odmienny sposób ich 22 D. Smith, The Rise of Historical Sociology, Oxford 1991, s. 2. E. G e line r. Plough, Sword and Book: The Structure of Human History, Glasgow 1988; J. A. Hall, Powers and Liberties: The Causes and Consequences of the Rise of the West, Oxford 1985; M, Mann, The Sources of Social Power, vol. 1, New York 1986, vol. 2, New York 1993. 24 R. Collins, Three Sociological Traditions, Oxford 1985, s. 107. 25 J. H. Turner, S. Turner, Socjologia amerykańska w poszukiwaniu tożsamości, up. cii., przypis 2, s. 180. 26 J. G. E n n i s. The Social Organization of Sociological Knowledge: Modeling the Intersection of Specialties, op. cit., przypis 19, s. 259-265. 27 J. Pomorski, Historyk i metodologia, Lublin 1991, s. 105-106. 28 D. C. North, Growth and Welfare in the American Past: A New Economic History, Englewood Cliffs 1966, s. VII; cyt. za: J. Pomorski, Historyk i metodologia, op. cit., s. 106 23 Socjologia historyczna — problemy przedsięwzięcia interdyscyplinarnego 9 analizy29. Te rewolucyjne przemiany zaowocowały powstaniem kilku nowych specjalności, takich jak: psychohistoria, nowa historia społeczna, historia kwantytatywna, nowa historia polityczna, family history i inne30. Amerykańska socjologia historyczna także znajduje się w spektrum tego nowego podejścia do badań historycznych. Podobne próby przeorientowania modelu uprawiania historii można dostrzec w historiografiach europejskich. Francuska tradycja szkoły „Annales" i historii globalnej Fernanda Braudela dala początek tzw. La Nouvelle Histoire. W Niemczech nowa historia społeczna pod nazwą Sozialgeschichte rozwinęła się w środowisku badaczy dziejów najnowszych31. W Wielkiej Brytanii zainteresowanie naukami społecznymi upowszechniło się wśród marksistowskich historyków, związanych w latach powojennych z partią komunistyczną, takich jak Eric Hobsbawm, E. P. Thompson czy Perry Andersen32. W powyższych przypadkach wyraźne przypisanie ich do nurtu historii społecznej czy socjologii historycznej ma charakter nieco arbitralny. Założenia metodologiczne, sposób prowadzenia badań, wreszcie problemy interesujące badaczy są często identyczne. Bliskość ta przybiera również formy instytucjonalne, jak np. w postaci wydawania wspólnych czasopism. Od dawna ukazuje się w Stanach Zjednoczonych i Europie wiele pism socjohistorycznych, między nimi od roku 1958 „Comparative Studies in Society and History" — kwartalnik założony przez historyków, propagujący porównawcze analizy socjohistoryczne 33. 4. CHARAKTERYSTYKA ODRĘBNOŚCI SOCJOLOGII HISTORYCZNEJ Socjologia historyczna stanowi próbę przedsięwzięcia interdyscyplinarnego. Stąd wynikają jej specyficzne cechy oraz typowe trudności metodologiczne. Wpisuje się ona w długą tradycję badań dotyczących makrostruktur i procesów zmiany. Pod jedną nazwą kryją się zarówno prace ogólne, modelujące wielkie obszary czasowe i przestrzenne, jak i empiryczne analizy wybranych procesów czy wydarzeń historycznych. Rozpiętość pomiędzy historiozofią czy ogólnymi teoriami zmiany a studiami konkretnych problemów socjohistorycznych stanowi pierwszą trudność w samookreśleniu się tej dyscypliny Do elementów wspólnych wszystkim pracom z socjologii historycznej należy ujmowanie rzeczywistości społecznej jako procesu, podkreślanie roli momentu historycznego oraz tempa i rytmu przekształceń. Na zmianę społeczną składają się liczne, różnokie29 Zob.: J. Pomorski, Paradygmat „New Economic History": Studium z teorii rozwoju nauki historycznej, Lublin 1985; o kwantytatywnej nowej historii społecznej zob.: M. Karnmen (ed), The Past Before Us: Contemporary Historical Writing in the United States, Ithaca 1980, rozdz. 18 i 19. 30 Na temat miejsca i metod ilościowych w family history patrz: Barbara Laslett, Beyond Meth-iidiihigy: The Place of Theory in Quantitative Historical Research, ,,American Sociological Review". 1980, vol. 45, s. 214-228. 31 J. Pomorski, Historyk i metodologia, op. cit., przypis 27, s. 5, 99-105. 32 A. Callinicos, Making History: Agency, Structure and Change w Social Theory, op. cit., przypis 5, s. 23. 33 S. L. Thrupp, Diachronic Methods in Comparative Politics [w:] R. T. Holt, J. E. Turner fóds), The Methodology of Comparative Research, New York 1970, s. 357. l O __ ____________________________________Agnieszka Kolasa runkowe procesy o charakterze kumulatywnym. Ich pierwotnymi sprawcami są działający ludzie, ograniczani przez istniejące struktury. Ta perspektywa podkreśla, że świat nie rozwija się jednotorowo, lecz że sytuacje wcześniejsze istotnie wpływają na możliwe alternatywy rozwoju. Akcentuje także znaczenie ludzi jako twórców rzeczywistości społecznej. Wśród zwolenników podejścia historycznego są tacy, dla których stanowi ono istotę każdej socjologii z prawdziwego zdarzenia34. Separacja socjologii i historii bywa rozumiana jako sztuczna i szkodliwa nie tylko w zakresie przedmiotu, ale także metod i celów badawczych 35. W tym krańcowym ujęciu wyraża się przekonanie o możliwości pogodzenia socjologicznego dążenia ku modelom ogólnym z właściwą historykom narracyjną, opisową drogą wierności konkretowi36. Inne stanowiska ograniczają się do podkreślania pożytków dla socjologii, zwłaszcza dla budowania i testowania wartościowych teorii i modeli o makrostrukturach i zmianie społecznej37. Ponadto opisywanie genezy nowoczesnego świata i historycznych przyczyn procesów przekształcających jego oblicze wiąże badania socjologów historycznych z centralnym nurtem współczesnej refleksji socjologicznej. 4.1. TRZY TYPY SOCJOLOGII HISTORYCZNEJ Zdefiniowanie pola badawczego socjologii historycznej i jednoznaczne określenie jej metod jest trudne. Wielość podejmowanych problemów badawczych oraz różnorodność orientacji epistemologicznych, teoretycznych i metodologicznych znajduje wyraz w trzech typach strategii badawczych38. 4.1.1. Zastosowanie ogólnego modelu teoretycznego do historii Głównym celem tej drogi jest ukazanie wewnętrznej logiki wybranej teorii. Konkretne przykłady historyczne służą testowaniu, doprecyzowaniu czy zoperacjonalizo-waniu modelu. Taki charakter mają np. prace pisane w tradycji funkcjonalnej, jak Neila Smelsera Social Change in the Industrial Revolution, czy neoewolucyjnej, jak Gerharda Lenskiego Power and Priviledge39. W tych analizach przejawia się skłonność do arbitralnego budowania modelu oraz równie arbitralnego zastosowania go do wybranych przypadków historycznych. Często w tego typu badaniach materiał historyczny pełni funkcje wyłącznie ilustracyjne. Nie służy uprawomocnieniu teorii lub jej wery34 C. W right Mills, The Sociological Imagination, op. cit., przypis 8, s. 146. P. Abrams, Historical Sociology, Ithca 1982, s. IX i 300; A. Giddens, The Constitution of Society: Outline o f the Theory of Structiiration, Cambridge 1984, s. 230. 36 M.in.: P. Abrams, Historical Sociology..., op. cit., s. 187. 37 T. Skocpol(ed), Vision and Method... ,op. cit., przypis 16, s. 19; A. Stinchcombe, Theoretical Methods..., op. cit., przypis 18, s. l; G. C. Homans, rec. pracy A. Stinchcombe'a [w:] „Theory and Society", vol. 12 (1983), s. 682. 38 Zob.: T. Skocpol (ed), Vision ana Method..., op. cit., rozdz. 11; S. Kalberg, Max Weber's Comparative Historical Sociology, Cambridge 1994, s. 4. 39 N. S m e l s er, Social Change in the Industrial Revolution: An. Application of Theory to the British Cotton Industry, New York 1959; G. Lenski, Power and Priviledge: A Theory of Social Stratification. New York 1966. 35 Socjologia 11 historyczna — problemy przedsięwzięcia interdyscyplinarnego fikacji, gdyż przykłady dobierane są w kategoriach uprzednio przyjętego modelu. Poszerzanie rozważań o bogatszy zestaw faktów historycznych nie daje wtedy odpowiednich korzyści metodologicznych. W ostatnich latach próbę uporania się z tą słabością widać w teorii systemu światowego Immanuela Wallersteina. W stworzonym przez niego Centrum Badania Zmiany Społecznej im. Ferdynanda Braudela prowadzi się studia nad powstaniem i rozwojem trzech historycznych systemów światowych: minisystemów, imperiów światowych i gospodarki światowej. Wychodząc z perspektywy marksowskiej i modyfikując teorie rozwoju Wallerstein stworzył ogólną, interdyscyplinarną koncepcję społeczeństwa globalnego. Teoria ta umożliwia opisanie i wyjaśnienie historycznej odrębności różnych dróg rozwoju w kategoriach genezy i rozprzestrzeniania się światowego systemu kapitalistycznego. Akcentuje ona jego wewnętrzne zróżnicowanie, a zwłaszcza odmienności wynikające z podziału na regiony: centrum, peryferii i półperyferii40. 4.1.2. Perspektywa historyczno-interpretacyjna To ujęcie stanowi reakcję na funkcjonalne, marksistowskie czy inne ogólne schematy dziejów. Polega na tworzeniu interpretacji przeszłości wiernej roli konkretnych przypadków. Akcentuje się tutaj kontekst kulturowy, intencje aktorów i unikalne cechy rozpatrywanych zjawisk. Badaniem sterują wybrane pojęcia, kategorie, problemy. Autorzy rzadko zajmują się odkrywaniem związków przyczynowych dających się uogólnić. Analizy koncentrują się na niewielu przypadkach. Ta perspektywa charakteryzuje się największą wiernością wobec historycznej niepowtarzalności i złożoności. Przykładami jej zastosowania są prace Reinharda Bendixa, Charlesa Tilly'ego, Victorii Bonnell i Mi-chaela Manna41. 4.1.3. Perspektywa przyczynowo-analityczna Celem tego ujęcia jest konstruowanie modeli wyjaśniających na podstawie analizy konkretnych przypadków historycznych. Zakłada ono istnienie regularności przyczynowych dających się odkryć przy badaniu rzeczywistości historycznej. Opisujące je gene-ralizacje są ograniczone do określonego kontekstu czasowego i przestrzennego. Perspektywa analityczna stara się unikać skrajności dwóch poprzednich. W odróżnieniu od nich posiada dość wyraźny program badawczy. Jego istotny element stanowi kwestia kontrolowania zmiennych, zwłaszcza odróżnienia przyczyn ważnych od mniej znaczących. Poza tym w takich analizach pojawia się problem założeń i teorii ukrytych za wypracowanymi modelami przyczynowymi. Jednak zdaniem zwolenników tego podejścia tylko ono umożliwia socjologom formułowanie lepszych modeli i teorii, dzięki szcze40 I. Wallerstein, The Modern World System: Capitalist Agriculture and the Origins of the European Economy in the 16th Century, vol. 1, New York 1974, vol. 2 Mercantilism and the Consolidation of the European World-Economy 1600-1750, New York 1980, vol. 3 The Second Era of Great Expansion of the Capitalist World-Economy, 1730-1840's, New York 1989. 41 R. Bendix, Nation-Building and Citizenship, New York 1964; tenże. Kings or People: Power and the Mandate to Rule, New York 1978; C. Tilly, The Contentious French, Cambridge 1986; M. Mann, The Sources of Social Power, t. 1-2, Cambridge 1993. 12 Kolasa Agnieszka gotowej konfrontacji ze zmienną różnorodnością materii historycznej. Daje to możliwość krytykowania i dyskwalifikowania błędnych hipotez, modeli i teorii 42. Do socjohistory-cznych analiz przyczynowych należą prace: Barringtona Moore'a Social Origins of Dictatorship and Democracy, Thedy Skocpol States and Social Revolutions czy Charlesa Tilly'ego The Vendee. W tych analizach ustala się regularności i formułuje twierdzenia przyczynowe na podstawie porównywanych przypadków. Ta procedura opiera się na wnioskowaniu indukcyjnym. Rezultaty badań mają charakter uogólnień, ograniczonych jednak do rozpatrywanych przypadków43. Klasycznym przykładem porównania analitycznego jest praca Barringtona Moore'a Social Origins of Dictatorship and Democracy. Główne pytanie dotyczyło takich form przekształceń modernizacyjnych w społeczeństwach agrarnych, które okazały się sprzyjające dla ustroju demokratycznego. Moore starał się zrozumieć relacje pomiędzy zmianą ekonomiczną a polityczną. Zdaniem autora głównym czynnikiem wpływającym na kształt i kierunek przekształceń politycznych są stosunki panujące między ziemiań-stwem a chłopami. Pochodzenie trzech współczesnych systemów politycznych: demokracji, faszyzmu i komunizmu, zostało uzasadnione sposobem rozwiązania kwestii rolnej w powiązaniu ze zmianami w układzie stosunków klasowych i systemie władzy państwowej. Dokonując porównań historii Anglii, Francji, USA, Chin, Japonii, Indii oraz częściowo Rosji i Niemiec Moore poszukiwał zasady zmienności ustrojów politycznych. Porównania łączył z rozbudowanymi studiami przypadków. Jego książka stanowi przykład połączenia wierności kontekstowi historycznemu z formułowaniem ogólnych wniosków. Barrington Moore dokonał porównania wybranych aspektów historii różnych społeczeństw i ustalił konfiguracje czynników sprzyjających lub nie sprzyjających powstaniu określonych form politycznych. Taka analiza ustaliła na długo styl i kierunek badań historyczno-porównawczych. 5. METODA PORÓWNAWCZA W SOCJOLOGII HISTORYCZNEJ Popularność metody porównawczej w badaniach socjohistorycznych wiąże się z powszechnym jej stosowaniem w makroanalizach zjawisk politycznych, zwłaszcza w teorii modernizacji. Wykorzystanie komparatystyki do zagadnień historycznych spowodowało rozwój refleksji nad typami porównań, ich wartością oraz nad prawomocnością tej metody wobec materii historycznej. W praktyce badawczej socjologów historycznych wyróżnia się cztery strategie analiz porównawczych: porównania indywidualizujące, których celem jest wskazywanie unikalności badanych przypadków; uniwersalizujące, czyli poszukiwanie cech wspólnych, modelowych; porównania wariancyjne — do odkrywania zasady zmienności cech baT. Skocpol (ed). Vision and Method..., op. cit., przypis 16, s. 385 oraz T. Skocpol, M.Somers. The Uses of Comparative History in Macrosocial Inquiry, „Comparative Study of Society and History", April 1980, vol. 22, nr 2, s. 193-194. T. Skocpol, M. Somers, The Uses of Comparative History in Macrosocial Inquiry, ibidem, s. 195; T. Skocpol (ed). Vision and Method..., ibidem, s. 389. Socjologia historyczna — problemy przedsięwzięcia interdyscyplinarnego 13 danych przypadków; oraz kontekstowe, w których różnice między przypadkami są wyjaśniane jako konsekwencje umiejscowienia w całości szerszej struktury44. Porównania indywidualizujące mają na celu poszukiwanie unikalności historycznej opisywanych zjawisk. Wyjaśnianie zostaje tu zastąpione wiernością wobec kontekstu i szczegółu. Konsekwencją jest skłonność do determinizmu genetycznego oraz do ukrytych założeń i niejasności w odróżnianiu zmiennych zależnych i niezależnych w porównywanych przypadkach. W porównaniach uniwersalizujących zakłada się homogeniczność przypadków, ich zasadnicze podobieństwo oraz pomija kwestię systematycznego lub przypadkowego zróżnicowania45. Pomagają one jednak w uzyskaniu jasnego obrazu, porządkują przypadki i tym samym wyczulają badaczy nie tylko na ewentualne podobieństwa, ale i różnice. Porównania wariancyjne umożliwiają rozszerzanie odkrytej zasady na nowe przypadki pod warunkiem, że zarówno testowane hipotezy oraz porównywane zmienne zostały precyzyjnie zdefiniowane. Istotnym wymogiem jest ich wzajemna niezależność oraz porównywalność względem badanych zagadnień. W porównaniach kontekstowych wymagania metodologiczne obejmują zbudowanie zarówno modelu systemu, jak i teorii jego działania. Ta strategia badawcza łatwo może zamienić się w wyjaśnienia funkcjonalne, które są z natury trudne do weryfikacji i często przybierają postać tautologii. Porównania kontekstowe uważane są jednak za cenne i szczególnie przydatne dla badań socjohistorycznych ze względu na osadzanie analizy w kontekście szerszych, historycznych struktur i procesów oraz dzięki ukazywaniu rzeczywistości społecznej jako sieci wzajemnie powiązanych relacji46. Wymienione rodzaje porównań łączą się z trzema strategiami uprawiania socjologii historycznej47. Porównania indywidualizujące są związane z ujęciem historyczno-inter-pretacyjnym, a kontekstowe z procedurą stosowania modelu teoretycznego do historii Natomiast porównania uniwersalizujące i wariancyjne stanowią alternatywne rozwiązania strategii analitycznej. 6. PROBLEMY METODOLOGICZNE SOCJOLOGII HISTORYCZNO-PORÓWNAWCZEJ Kilkudziesięcioletnie doświadczenia socjologii historycznej wskazują na główne problemy metodologiczne tego interdyscyplinarnego przedsięwzięcia. Refleksja koncentruje się wokół właściwości metody porównawczej oraz trudności integracji podejścia historycznego i socjologicznego. Obie te kwestie ściśle się ze sobą wiążą. W literaturze przedmiotu dość powszechne jest akcentowanie wyjaśniającej funkcji analiz socjohistorycznych. Uznaje się ją za główny element odróżniający te badania od 44 Zob.: C. Tilly, Big Structures, Large Processes, Huge Comparisons, op. cit., przypis 18, rozdz. 5—8. 46 Ibidem, s. 97-115. Ibidem, s. 125-126 i 147. 47 Por,: T. Skocpol, M. Soiners, The Uses of Comparative History in Macrosocial Inquiry, op. cit.. przypis 42, s. 174-197 oraz P. McMichael, Incorporating Comparison within a World-Historical Perspective: An Alternative Comparative Method, „ American Sociological Review", June 1990, vol. 55, s. 385-397 45 14 Agnieszka Kolasa praktyki historyków. Jednak właśnie postulat łączenia historyczności zjawisk z wymogami jasnego modelowania stanowi źródło zasadniczych trudności. Socjologia porównawczo--historyczna powstała na podstawie rozbudowanych teorii zmiany społecznej, takich jak teoria funkcjonalna, modernizacji czy marksistowska lub weberowska analiza genezy kapitalizmu. Równocześnie od początku była reakcją na dominację ahistorycznych wersji tych teorii. Zrodziła się ze stwierdzenia nieprzystawalności ogólnych modeli teoretycznych do rzeczywistości historycznej. Zgodnie więc podkreśla się złożoność, unikalność i przypadkowy charakter życia społecznego, w którym wymiar czasu i przestrzeni odgrywa rolę szczególną. Każda próba wyjaśniania musi mieć ograniczony charakter i wyraźnie określony zasięg czasowy i przestrzenny. Pomimo to socjologowie historyczni dążą do sprostania wymogom wyraźnego formułowania założeń, jasnego modelowania, możliwie pełnego kontrolowania warunków porównania i wreszcie budowania sprawdzalnych hipotez. Poszukiwania koncentrują się wokół głównego problemu metodologicznego socjologii porównawczej: przejścia między ideą ogólnej drogi rozwoju a konkretnymi, indywidualnymi trajektoriami zmiany. Ten dylemat znajduje wyraz w trudnościach każdego z czterech typów porównań. Jest także wyraźnie widoczny w podziale na trzy rodzaje strategii badawczych. Metoda porównawczo-historyczna stwarza także problemy prawomocności związane z dokonywaniem wstępnych założeń. Nie zawsze są one uświadamiane przez badaczy. Porównań zwykle dokonuje się na poziomie społeczeństw, tzn. państw narodowych lub ich historycznych poprzedników. Zakłada się więc ich współmierność i niezależność jako przypadków. Często wtedy pomija się odrębność kulturową i kontekstowe powiązania między przypadkami. Poddać dzieje różnych społeczeństw temu samemu zbiorowi zmiennych wyjaśniających oznacza zinterpretować je w kategoriach jednej wybranej kultury48. Taka jednostka analizy powoduje także trudności w wyizolowaniu zmiennych, zwłaszcza wobec względnie małej liczby społeczeństw — państw narodowych49. Przyjmowanie takich jednostek analizy wywodzi się z tradycji badań socjologii polityki i politologii, pozostających pod wpływem teorii rozwoju i modernizacji. Stopniowe odrzucanie tej perspektywy w latach siedemdziesiątych otwiera pole dla nowych propozycji i pomysłów. Wśród socjologów historycznych pojawiają się zdania, iż kategoria społeczeństwa jako jednostki porównania jest nieprzydatna i myląca. Stanowi ono twór sztuczny, bez praktycznego kryterium wyodrębnienia, w rezultacie sprowadzający się do współczesnego państwa narodowego. Lepiej więc badać procesy i struktury, którebowiem można wyodrębnić i precyzyjnie zdefiniować50. Problem niewspółmierności pojęć w socjologii porównawczej dotyczy jeszcze jednego zagadnienia. Pojęcia naukowe są konstruktami nadbudowanymi nad pojęciami społecznymi. Stąd rodzi się trudność w znalezieniu wspólnej płaszczyzny porównań. Jej przezwyciężenia można poszukiwać w obecnych kierunkach rozwoju socjologii i świata 48 B. B a d i e, Comparative Analysis and Historical Sociology,,,International Social Science Journal", August 1992, nr 133, s. 321. 49 I. V a 11 i e r (ed), Comparative Methods in Sociology: Essays on Trends and Applications, Berkeley 1971, s. 272. 50 C. Tilly, Tkacze, kopacze i egzegeci w historii społecznej, „Historyka", T. XIX, 1989, s. 40. Socjologia 15 historyczna — problemy przedsięwzięcia interdyscyplinarnego społecznego51. Tendencje globalizacyjne z jednej strony oraz internacjonalizacja i ujednolicanie się języka i aparatu pojęciowego socjologii z drugiej ułatwiają zbieżność obu typów pojęć. Znaczenie modeli teoretycznych w analizach socjohistorycznych jest kwestią istotną, jako że każde wyjaśnienie genetyczne opiera się na modelu opisującym mechanizm zachodzenia stwierdzonych zależności. Tak więc ogólne teorie czy choćby tylko założenia lub kategorie porządkujące stanowią nieodłączny składnik każdej takiej analizy. Główną intencją poszukiwań metodologicznych w socjologii historycznej jest zakorzenienie teorii i modelu w rzeczywistości historycznej lub sformułowanie teorii ugruntowanej historycznie. W tym kierunku zmierzają zainteresowania badawcze Char-lesa Tilly'ego. Przykładem takiej próby może być także teoria systemu światowego Immanuela Wallersteina52. Analiza powstania i rozprzestrzeniania się światowego systemu gospodarki kapitalistycznej stała się ramą dokonywania porównań i opisu historii konkretnych społeczeństw. Opisanie dziejów kapitalistycznego systemu światowego stanowi jednocześnie próbę wyjaśnienia jego mechanizmu. Rzeczywista transformacja zachodzi tylko na poziomie systemowym. Zmiany poszczególnych społeczeństw są jedynie wyrazem procesów wewnętrznych, np. rozszerzania się systemu53. W porównaniach makrosocjologicznych trudno uniknąć pułapki „niewidzialnej ręki", czyli mechanizmu ukrytego oraz działającego ponad i poza ludźmi. Wyjaśnienia często mają charakter strukturalny. Pomijają rzeczywistą, aktywną rolę ludzi w procesach społecznych. Dodając do tego zarzuty o niemożności testowania i weryfikacji hipotez oraz poleganiu na niewielkiej liczbie ogólnych „ciężkich" zmiennych, formułuje się czasem wniosek o ograniczeniu aspiracji socjologii historycznej. Jej domeną winno być analizowanie wybranych fragmentów dziejów w kategoriach socjologicznych oraz ukazywanie ich różnorodności i wzajemnej nieredukowalności54. Według innych badaczy przejście od poszukiwania elementów uniwersalnych do wskazywania elementów różnicujących stanowi symptom szerszej zmiany paradygma-tycznej. Polega ona na przejściu od tradycji nauki pozytywistycznej do socjologii humanistycznej55. Propozycja Wallersteina stanowi przykład akcentowania możliwości interpretacyjnych metody porównawczej. Podejście inne, alternatywne zwraca uwagę na jej własności formalne oraz analityczny i statystyczny charakter. Te dwa krańcowe sposoby zastosowania porównań próbuje się łączyć w celu stworzenia strategii pozbawionej ograniczeń każdego z nich. Taką próbą jest incorporated comparison. Polega ono na konstruowaniu ogólnego systemu, pewnej całości wyjaśniającej jako procedury metodologicznej poprzez obudowywanie badanych zjawisk kontekstem P. S x to m p k a. Conceptual Frameworks in Comparative Inquiry, „International Sociology", 1988. nr 3, s. 207-218. 52 I. Wallerstein. The Modern World System..., op. cit., przypis 40. 53 l. Wallerstcin, Od feudalizmu do kapitalizmu —jedno czy wiele przejść? [w:] red. A. Czar-nota, A. Zybertowicz, Interpretacje wielkiej transformacji. Warszawa 1988, s. 89—107. 54 B. B a di e. Comparative Analysis and Historical Sociology, op. cit., przypis 48, s. 326—327. 55 P. Sztompka, Conceptual Frameworks in Comparative Inquiry, ibidem, s. 216. 51 16 Agnieszka Kolasa historycznym. Do pewnego stopnia przypomina to postępowanie w teorii systemu światowego Wallersteina, chociaż nie zakłada się tutaj istnienia ogólnego systemu 56. Ujęcie nie ma charakteru strukturalnego, lecz formatywny. Układ odniesienia wyłania się z rozpatrywanych przypadków. Rozróżnieniu na interpretacyjny i formalny typ porównań towarzyszy podział na porównania jakościowe (intensywne) i ilościowe (ekstensywne). Te pierwsze, oparte na ograniczonej liczbie przypadków i analizie logicznej, wywodzą się z tradycji socjologii Maxa Webera. W badaniach makro procesów społecznych należą do metod dominujących. Metody jakościowe charakteryzują się holistycznym ujęciem poszukującym złożonych uwarunkowań. Budowane wyjaśnienia uwzględniają unikalność przypadków, tym samym muszą obejmować także nieregularności. Sprzyja to formułowaniu nowych propozycji teoretycznych. Porównania ekstensywne są zorientowane na zmienne dające się wyrazić w postaci ilościowej. Różnorodność historyczna jest w nich ujmowana w kategoriach ogólnych, zredukowanych do kilku skwantyfikowanych zmiennych. Korzenie tej strategii sięgają socjologii Durkheima. Obie są wzajemnie komplementarne, chociaż często metody jakościowe są błędnie traktowane jako dalekie przybliżenie metod ilościowych57. Podobnie jak przy podziale na interpretacyjny i formalny typ porównań, także i przy tym rozróżnieniu pojawiają się pomysły połączenia obu typów porównań. Ostre oddzielenie obu strategii było rezultatem dominującego do niedawna nomotetycznego ideału teorii w naukach społecznych. Do poszukiwania drogi pośredniej skłania rosnące zainteresowanie historycznym wymiarem zjawisk. Wynika ono zarówno z rozwoju nowych kierunków teoretycznych, jak i ze społecznego zapotrzebowania na naukowy opis procesów tworzących współczesny świat. W wymiarze metodologicznym zbliżenie to ma polegać na stworzeniu strategii łączących logikę i atrybuty badania intensywnego z operowaniem dużą liczbą przypadków. Temu celowi ma służyć np. zastosowanie techniki redukcji danych opartej na algebrze boleańskiej (logice zerojedynkowej). Umożliwia ona analizowanie konfiguracji zmiennych w sytuacjach o licznych i złożonych przyczynach58. Wszystkie te poszukiwania skupiają się wokół głównego problemu metodologicznego socjologii porównawczej, jakim jest połączenie ogólnej koncepcji zmiany społecznej (lub modeli poszczególnych dróg przekształceń) z konkretnymi, historycznymi trajektoriami zmiany. 56 Zob.: P. M c Michael, Incorporating Comparison within a World-Historical Perspective: An Alternative Comparative Method, op. cit., przypis 47, s. 385-397; tenże, Rethinking Comparative Analysis in a Post-deveiopmentalist Context, „International Social Science Journal", August 1992, nr 133, s. 351-362. 57 Zob.: C. Ragin, D. Z a ret, Theory and Method in Comparative Research: Two Strategies, „Social Forces", vol. 61, 1983, s. 731; C. Ragin, Comparative Sociology and the Comparative Method, „International Journal of Comparative Sociology", vol. XXII, 1981, nr 1-2, s. 102-120; tenże, Comparative Method: Moving Beyond Qualitative and Quantitative Strategies, Berkeley 1987, s. VIII i 3-32; tenże, New Directions in Comparative Research [w:] M. Kohn (ed), Cross-National Research in Sociology, Sage Publication, Newbury Park 1989, s. 57-75. 58 Zob.: C. Ragin, Comparative Method..., op. cit., przypis 57; tenże. New Directions in Comparative Research, op. cit., przypis 57. Socjologia historyczna —problemy przedsięwzięcia interdyscyplinarnego 17 7. ZWIĄZKI SOCJOLOGII HISTORYCZNEJ ZE WSPÓŁCZESNĄ REFLEKSJĄ TEORETYCZNĄ Status socjologii historycznej staje się w ostatnim czasie coraz wyższy, a perspektywa historyczna upowszechnia się w zainteresowaniach socjologów. Spotkać można opinie, że staje się ona powoli jedną z głównych dróg rozwoju współczesnej refleksji socjologicznej59. Socjologia historyczna wraz z teoriami podmiotowości społecznej stanowi podstawę współczesnej refleksji nad zmianą społeczną60. Poza tym należy ona do nielicznych tak udanych przedsięwzięć interdyscyplinarnych w socjologii. Sam fakt powstawania konkretnych analiz socjohistorycznych stanowi istotny krok do zbliżenia praktyki badawczej socjologów i historyków, pomimo trudności w sferze teoretycznej oraz metodologicznej. Współczesne poszukiwania teoretyczne wskazują na rosnące znaczenie ujęcia historycznego w socjologii. Od lat osiemdziesiątych rysują się dwie główne tendencje w kierunkach rozwoju teorii, zwłaszcza w socjologii amerykańskiej61. Jedną jest integracja perspektywy mikro- i makrosocjologicznej. W Europie przybiera ona postać zbliżenia między ujęciem podmiotowym i strukturalnym, np. w teorii strukturacji Anthony Gid-densa, teorii morfogenezy Margaret Archer, pracach Pierre Bourdieu czy teorii społeczeństwa aktywnego Alaina Touraine. Druga, ściśle związana z poprzednią, polega na dążeniu do budowania syntez teoretycznych. Nie jest jednak kolejną próbą stworzenia rozbudowanej, jednolitej perspektywy. Integrowanie dotyczy łączenia wybranych elementów różnych teorii i różnych poziomów analizy. Takie holistyczne myślenie charakteryzuje np. postmodernizm z jego skłonnością do zacierania granic między dyscyplinami i gatunkami. Podobnie integracyjne tendencje pojawiają się ze strony refleksji neomar-ksistowskiej62 i teorii feministycznych. Wyraźnie uwidocznia się potrzeba myślenia całościowego, pozbawionego jednak ambicji rozwiązywania wszystkich kwestii teoretycznych. Obie te tendencje promują zainteresowanie historycznym wymiarem życia społecznego. Z jednej strony wynika ono ze skupienia się nad podmiotowością i aktywnością aktorów społecznych, z drugiej z postulatu przekraczania barier między dyscyplinami i tradycjami badawczymi. Szczególnie interesującą dla socjologów historycznych propozycją teoretyczną jest teoria strukturacji Anthony Giddensa63. Stanowi ona próbę całościowego opisania rzeczywistości społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem kondycji współczesnego świata. Została zbudowana, by przezwyciężyć ograniczenia dominującej w naukach społecznych tradycji pozytywistycznej, funkcjonalistycznej i ewolucjonistycznej. 59 60 N. Willey,The Current Interregnum in American Sociology, op. at., przypis 12. Zob.: P. Sztompka, The Sociology of Social Cliange, Oxford 1994, rozdz. 14 i 15. 61 Zob.: G. Ritzer, Metatheoming in Sociology, Lexington 1991, rozdz. 10 i 11, s. 207-250. 62 Zob.: R. J. Antonio, The Decline of Great Narrative of Emancipatory Modernity: Crisis or Renewal in Nee-Marxian Theory?, [w:] Frontiers of Social Theory: The New Synthesis, (ed) by George Ritzer, New York 1990, s. 88-116. 63 A. G i d d e ns, New-Rules of Sociological Method, London 1976; tenże, Central Problems in Social Theory, London 1979; tenże, The Constitution of Society, Cambridge 1984; tenże. Social Theory and Modern Sociology,Cambridge 1987. 18 Agnieszka Kolasa W teorii strukturalizacji rzeczywistość społeczna jest obserwowana od strony działa jących, refleksyjnych podmiotów. Ich podstawową właściwością jest zdolność przekształcania istniejących struktur, do których Giddens zalicza reguły, zasoby i systemy instytucjonalne. Strukturacją określa się proces tworzenia i przetwarzania struktur w praktyce społecznej. Struktury mają podwójny charakter, gdyż są środkiem działania ludzi, ograniczającym ich aktywność, a jednocześnie są przez ludzi tworzone, przekształcane i utrzymywane. Taka perspektywa akcentuje rolę świadomego działania ludzi. Ma charakter otwarty, uwzględnia rolę przypadkowości i kontekstu. Giddens proponuje wielowymiarową, nieewolucyjną analizę zmiany społecznej. Zwraca uwagę na jej uwarunkowania kontekstowe, na rolę świadomości historycznej podmiotów64 Wymiar czasowo-przestrzenny zjawisk stał się częścią składową całego projektu teoretycznego. Zajmuje w nim ważne miejsce, tym bardziej że zdaniem Giddensa „nie istnieje żadna logiczna ani metodologiczna różnica między naukami społecznymi i historia — jeśli są one właściwie pojmowane"65. Wiele prac Giddensa podejmuje problem genezy nowoczesnego społeczeństwa industrialnego. Zwraca w nich uwagę na splot trzech czynników: powstania gospodarki rynkowej, nowego typu państwa o rozbudowanym, nowoczesnym systemie kontroli oraz rosnącej centralizacji i totalizacji środków przemocy. Ich rosnące znaczenie wiąże ze zjawiskiem postępującej dystancjacji, tj. rozszerzaniem się powiązań społecznych zarówno w przestrzeni, jak i w czasie. Te modele wykorzystują ustalenia socjologów historycznych, którym Giddens dostarcza „w zamian" szerszej perspektywy teoretycznej. Tak jak New Rules of Sociological Method Giddensa, podobnie Conflict Sociology Randalla Collinsa była w latach siedemdziesiątych ważnym głosem w rozwoju refleksji historycznej w socjologii66. Collins, rozbudowując teorię konfliktu, dostrzegł jej elementy leżące u podstaw większości analiz historyczno-porównawczych, zwłaszcza w pracach Michaela Manna. Tak więc droga rozwoju teorii konfliktu, rozumianej jako ogólna propozycja teoretyczna, leży w integracji z dorobkiem socjologii historycznej67. Takie próby ujęć całościowych charakteryzują naukowców brytyjskich, wśród których oprócz wymienionych wyróżniają się prace Ernesta Gellnera, Johna Halla czy W. R. Runcimana68. 64 Por.: I. Craib, Anthony Giddens, London 1992, s. 179. A. Giddens, The Constitution of Society: Outline of the Theory of Structuration, Oxford 1984, s. 230 i tamże: „History is the structuration of events in time and space through the continual interplay of agency and structure, the interconnection of the mundane nature of day-to-day life with institutional forms stretching over immense spans of time and space.", s. 362-363. 66 A. Giddens, New Rules of Sociological Method, op. cit.; R. Collins, Conflict Sociology: Toward an Explanatory Science, New York 1975. 67 G. Ritzer, Metatheorizing in Sociology, op. cit., przypis 61, s. 244. 68 Por. m.in.: E. Gellner. Plough, Sword and Book: The Structure of Human History, London 1988; J. A. Hall, Powers and Liberties: The Causes and Consequences of the Rise of the West, London 1985. 65 Socjologia historyczna —problemy przedsięwzięcia interdyscyplinarnego 19 Nową propozycją teoretyczną, która przyznaje szczególne miejsce socjologii historycznej, jest teoria stawania się społeczeństwa Piotra Sztompki69. Wychodzi on z założenia, że najważniejsze nurty we współczesnej refleksji teoretycznej to socjologia historyczna i teoria podmiotowości. Dają one szansę powstania „trzeciej drogi", łączącej dwie główne i rozbieżne tendencje w socjologii: ujęcie strukturalne i badanie aktywności jednostek. Sztompka przybliża polskiej nauce dorobek socjologii historycznej, widząc w niej nie jedną ze specjalności, lecz drogę rozwoju całej socjologii. Różnice między historią a socjologią mają jego zdaniem sztuczny charakter, wynikający z tradycji obu nauk. To przekonanie zawarł także w swoich pracach teoretycznych oraz w refleksji nad zagadnieniem zmiany społecznej. Należy do teoretyków występujących z propozycją nowej, syntetycznej perspektywy, podobnie jak Giddens, Collins i inni — uwzględniającej „współczynnik historyczny" życia społecznego. Rozważając miejsce socjologii historycznej na tle współczesnych kierunków rozwoju nauk społecznych należy szerzej wspomnieć o podobieństwach z nurtem postmodernistycznym70. Szczególnie ważne są takie cechy tego nurtu, jak: — krytyka modernistycznej wizji zunifikowanej, jednolitej, pozyrywistycznie rozumianej nauki; — akcentowanie społeczno-historycznego zakorzenienia każdego badania, perspektywy, dyskursu i teorii; — propagowanie zróżnicowania, wielości, swobodnego zestawiania odmiennych elementów; przekraczanie barier i granic gatunkowych. W refleksji postmodernistycznej mieści się także krytyka ogólnej teorii społecznej. Nie można uniknąć jej uwikłania w kulturę i historycznego zakorzenienia. Duże modele teoretyczne często legitymizują istniejącą strukturę społeczną. Posługują się ogólnymi kategoriami, które mają charakter konstrukcji społecznych. Alternatywną propozycją post-modernistów jest budowanie kontekstowych, ograniczonych narracji, opisów odnoszących się do bieżących problemów społecznych. Należy skoncentrować się na rozpatrywaniu wydarzeń w konkretnym środowisku czasowo-przestrzennym71. Te postulaty prowadzą do uprawiania takiego właśnie typu socjologii jak socjologia porównawczo-historyczna. 8. PODSUMOWANIE W ostatnich latach socjologowie coraz częściej sięgają do problematyki historycznej. Przestała być ona dziedziną zarezerwowaną dla klasyków, wygasłą i nieciekawą. Coraz wyraźniej staje się obszarem, na którym spotykają się główne wątki zainteresowań teoretycznych socjologii lat dziewięćdziesiątych. Rozwój nauki historycznej także zmierza w kierunku zagadnień interdyscyplinarnych. Przyszłość tego zbliżenia rysuje się bardzo ciekawie, tym bardziej że tradycja badań socjohistorycznych jest już dzisiaj 69 P. Sztompka, Teoria stawania się społeczeństwa. Szkic koncepcji [w:] Przełom i wyzwanie, Pamiętnik VIII Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, Toruń 1991, s. 27-36; tenże, Society in Action: The Theory of Social Becoming, Cambridge 1991. 70 S. Seidman, D. G. Wagner (eds), Postmodernism and Social Theory, Cambridge 1992. 71 Ibidem, s. 70. 20 Agnieszka Kolasa bogata i rozbudowana. Ocena przydatności i walorów poznawczych tej perspektywy stanowi zatem dość złożone zadanie. Właściwą procedurą wydaje się być wybór jednego ze sposobów uprawiania socjologii historycznej. Umożliwia to szczegółową analizę, która może stanowić odpowiedź na zasygnalizowane tu problemy socjologii historycznej. HISTORICAL SOCIOLOGY — PROBLEMS OF INTERDISCIPLINARY ENTERPRISE Summary The article presents contemporary American historical sociology. The Author explains the reasons for the turn of the traditionally a-historic American sociology towards the acknowledgment of the historical dimension. This interest emerged in the seventies among political sociologists studying the roots of contemporary world order and the main processes forming the society at the end of the twentieth century. It was also connected with the "antitheoretical" turn in the social sciences in the sixties. Historical sociology is constituted by problems of the political organization of the world, the creation of modern states, the development of market economy and consequences of this fact for the organization of society. This trend includes analysis of social movements and revolutions as well. The present article brings the characteristics of historical sociology, with special emphasis on three ways of applying it. We can talk about application of a general model in history where historical facts serve to verify the model. Yet most frequently we witness the historical-interpretative or causal-analytic approach. In the latter case we construct explanatory model on the base of analysis of historical facts. The most often applied method (in all three cases) is comparative one. The Author discusses the various comparative strategies and concentrates on the broad analysis of the methodological difficulties which result from its application, but also from problems of integration of history and sociology. The paper ends with the presentation of relations between historical sociology and contemporary development of theoretical considerations of social sciences. Such aspects of contemporary theoretical investigations as: the combining of micro- and macrosociological perspectives, as well as the structural and subjective dimension of social reality are stressed. The more and more frequent integrative aims, the holistic thought and the tendency to construct theoretical synthesis also benefit the growing popularity of the socio-historical perspective. Anthony Gidden's structuration theory as well as Piotr Sztompka's theory of forming of society are a good example here.
