Dr Iwona Chmura-Rutkowska

Dr Iwona Chmura-Rutkowska
Zakład Socjologii Edukacji
WSE UAM Poznań
Program zajęć fakultatywnych
1. Nazwa, tematyka, tytuł
„Płeć – kultura – edukacja”
Tematyka zajęć dotyczy problemów i zagadnień związanych z kształtowaniem się płci kulturowej, in.
rodzaju (gender) zarówno na poziomie jednostki, jak i społeczeństwa. Szczególny nacisk położony
zostanie na te praktyki kulturowe i edukacyjne, które są źródłem nierówności społecznych i barier
rozwojowych. Omówione i przedyskutowane zostaną:
 Najważniejsze teorie kształtowania się płci społeczno-kulturowej
 Psychospołeczne skutki socjalizacji i wychowania do ról płciowych
 Różnice w sytuacji kobiet i mężczyzn we współczesnych społeczeństwach
 Konsekwencje i zagrożenia wynikające z reprodukowania stereotypów i uprzedzeń
związanych z płcią
 Rola edukacji w podtrzymywaniu polaryzacji kobiecości – męskości oraz nierówności
między płciami w sferze życia prywatnego i publicznego
 Przemiany wartości, norm i wzorców dotyczących obu płci oraz relacji między kobietami a
mężczyznami
2. Odbiorca, dla kogo przeznaczone są zajęcia
Zajęcia przeznaczone dla studentek i studentów wszystkich lat i specjalności, ale szczególnie
przydatne mogą okazać się na drugim i trzecim roku studiów I stopnia, gdy studenci dokonują
wyboru tematów prac licencjackich i magisterskich. Interdyscyplinarny charakter problematyki płci
kulturowej powoduje, że może się ona stać inspiracją do dalszego studiowania w ramach Gender
Studies, czy też wyboru tematu pracy dyplomowej i badań w ramach wybranej pedagogicznej
specjalizacji. Ma to szczególną wartość, w kontekście wciąż niewielkiej ilości prac i badań na temat
dyskryminujących praktyk ze względu na płeć w polskich instytucjach oświatowych.
3. Liczba godzin
30 godzin (semestr zimowy)
4. Forma zajęć (wykład/ćwiczenia/konwersatorium/warsztaty)
Warsztaty, dyskusje, emisja filmów, elementy treningu antydyskryminacyjnego, wykłady w formie
prezentacji multimedialnych, konsultacje dotyczące projektów.
1
5. Oczekiwane efekty kształcenia:




Wiedza z zakresu społeczno-kulturowych mechanizmów kształtowania tożsamości i ról
płciowych
Świadomość istnienia problemu nierównego statusu i odmiennej sytuacji dziewcząt i
chłopców oraz kobiet i mężczyzn we współczesnych społeczeństwach w różnych sferach
życia
Przygotowanie studentek i studentów do krytycznego myślenia i spojrzenia na programy,
podręczniki, praktyki nauczycielskie i wszelkie działania edukacyjne reprodukujące
stereotypy i uprzedzenia związane z płcią
Uwrażliwienie na problemy nierówności i dyskryminacji ze względu na płeć w szkole i
we wszystkich innych instytucjach społecznych oraz otwarcie na te inicjatywy i projekty,
które owym krzywdzącym praktykom przeciwdziałają.
6. Treści programowe:
6.1. Płeć społeczno-kulturowa (gender) a płeć biologiczna (sex)
- Najważniejsze teorie kształtowania się płci społeczno-kulturowej
- Kulturowe wzorce i schematy dotyczące kobiecości i męskości: tradycja i
współczesność
Literatura:
Beauvoir S., Druga płeć, Wydaw. Jacek Santorski & Co, Warszawa 2003.
Bem S. L. , Męskość. Kobiecość. O różnicach wynikających z płci, GWP, Gdańska 2000.
Brach-Czaina J. (red.), Od kobiety do mężczyzny i z powrotem. Rozważania o płci w kulturze, „Trans
Humana”, Białystok 1997.
Brannon L., Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni: podobni czy różni, GWP, Gdańsk 2002.
Kronika Kobiet, Wydawnictwo „Kronika”, Warszawa, 1993
6.2. Stereotypy, uprzedzenia i dyskryminacja
- Psychologiczne i społeczno-kulturowe ujęcie mechanizmów tworzenia i działania
stereotypów związanych z płcią
- Konsekwencje stereotypów związanych z płcią na poziomie indywidualnym i zbiorowym
w różnych sferach życia
Literatura:
Mandal E., Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią, UŚ,
Katowice 2000.
Miluska J., Boski P. (red.), Męskość - kobiecość w perspektywie indywidualnej i kulturowej,
Warszawa 1999.
Wojciszke B. (red.) ,Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice, GWP, Gdańsk 2002.
6.3. Socjalizacja i wychowanie rodzajowe
- Rola rodzicielskich przekazów i wzorów zachowań w kształtowaniu się tożsamości
rodzajowej u dzieci
- Rola instytucji edukacyjnych (przedszkole, szkoła) w reprodukcji rodzajowych ról
społecznych oraz nierówności między kobietami a mężczyznami
- Dziewczęta i chłopcy – specyfika zachowań i relacji rówieśniczych
- Wizerunki kobiet i mężczyzn oraz wzorce relacji kobieta-mężczyzna we współczesnej
kulturze popularnej
Literatura:
Bem S. L. , Męskość. Kobiecość. O różnicach wynikających z płci, GWP, Gdańska 2000.
Brannon L., Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni: podobni czy różni, GWP, Gdańsk 2002.
2
Chmura-Rutkowska I., „Fartuchowce” i strażacy - czyli płeć w elementarzu, „Forum Oświatowe”
2002, nr 2, s. 47-64.
Chmura-Rutkowska I., 23,3/172,8/88,2/61,4/88,5/54,6, (w:) M. Radkiewicz (red.), Gender – Kultura
– Społeczeństwo. Polskie realia po 1989 roku, „Rabid” Kraków 2002, s. 177-189.
Chmura-Rutkowska I., Ostrouch J., Doświadczenia socjalizacyjne młodych kobiet i mężczyzn w
zakresie domowej edukacji seksualnej, (w:) M. Chomczyńska-Rubacha (red.) Role płciowe. Kultura i
edukacja, WSHE, Łódź 2006, s. 133-150.
Chomczyńska-Rubacha M. (red.), Płeć i rodzaj w edukacji, WSHE, Łódź 2004.
Chomczyńska-Rubacha M. (red.), Role płciowe. Kultura i edukacja, WSHE, Łódź 2006.
Czerepaniak-Walczak M., Pedagogika emancypacyjna, GWP, Gdańsk 2006.
Gromkowska A., Kobiecość w kulturze globalnej. Rekonstrukcje i reprezentacje, Wyd. Wolumin,
Poznań 2002.
Kopciewicz L., Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii społecznej
Pierre’a Bourdieu, Wydawnictwo Naukowe DSWE TWP, Wrocław 2007.
Melosik Z., Tożsamość, ciało i władza. Teksty kulturowe jako (kon)teksty pedagogiczne, Wyd.
Edytor, Poznań-Toruń 1996.
Pankowska D, Wychowanie a role płciowe, GWP, Gdańsk 2005.
Siemieńska R. (red.), Portrety kobiet i mężczyzn w środkach masowego przekazu oraz podręcznikach
szkolnych, WN „Scholar”, Warszawa 1997
6.4. Sytuacja kobiet i mężczyzn w Polsce, Europie i na świecie.
- Kobiety i mężczyźni w relacjach rodzinnych i sferze prywatnej (macierzyństwo,
ojcostwo, nieodpłatna praca kobiet, przemoc w rodzinie, czas wolny)
- Kobiety i mężczyźni w społeczeństwie obywatelskim i sferze publicznej (reprezentacja i
udział w strukturach władzy, status i role zawodowe, funkcjonowanie na rynku pracy,
zasoby finansowe)
- Prawa kobiet, ruch na rzecz równouprawnienia kobiet i mężczyzn.
Literatura:
Chmura-Rutkowska I., Ostrouch J., Mężczyźni na przełęczy życia. Studium socjopedagogiczne,
Oficyna Wydawnicza „Impuls, Kraków 2007.
Chołuj B. (red.), Polityka równości płci. Polska 2007, Program Narodów Zjednoczonych ds.
Rozwoju (UNDP), Warszawa 2007.
Fuszara M., Kobiety w Polsce na przełomie wieków. Nowy kontrakt płci?, ISP, Warszawa 2002.
Giddens A., Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Melosik Z., Kryzys męskości w kulturze współczesnej, Oficyna Wydawnicza „Impuls, Kraków 2006.
Ockrent, Ch. (red.) Czarna księga kobiet, Wyd. W.A.B., Warszawa 2007.
Renzetti C. M., Curran D. J., Kobiety, mężczyźni i społeczeństwo, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2005.
Titkow A. (red.), Szklany sufit. Bariery i ograniczenia karier kobiet, Wydawnictwo ISP, Warszawa
2003.
Titkow A., Duch-Krzystoszek D., Budrowska B., Nieodpłatna praca kobiet. Mity, realia,
perspektywy, IFiS PAN, Warszawa 2004.
7. Warunki zaliczenia:
 Obecność
 Zrealizowanie projektu badawczego w kilkuosobowym zespole - przygotowanie raportu oraz
krótkiej prezentacji wyników dla reszty uczestników fakultetu.
8. Literatura podstawowa:
 Bem S. L. , Męskość. Kobiecość. O różnicach wynikających z płci, GWP, Gdańska 2000.
 Brannon L., Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni: podobni czy różni, GWP, Gdańsk
2002.
 Chomczyńska-Rubacha M. (red.), Płeć i rodzaj w edukacji, WSHE, Łódź 2004.
 Chomczyńska-Rubacha M. (red.), Role płciowe. Kultura i edukacja, WSHE, Łódź 2006.
3






Majewska E., Rutkowska E., Równa szkoła – edukacja wolna od dyskryminacji, Dom
Współpracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice 2007.
Mandal E., Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią, UŚ,
Katowice 2000.
Pankowska D, Wychowanie a role płciowe, GWP, Gdańsk 2005.
Renzetti C. M., Curran D. J., Kobiety, mężczyźni i społeczeństwo, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2005.
Siemieńska R. (red.), Portrety kobiet i mężczyzn w środkach masowego przekazu oraz
podręcznikach szkolnych, WN „Scholar”, Warszawa 1997.
Wojciszke B. (red.) ,Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice, GWP, Gdańsk
2002.
9. Literatura uzupełniająca:
 Brach-Czaina J. (red.), Od kobiety do mężczyzny i z powrotem. Rozważania o płci w kulturze,
„Trans Humana”, Białystok 1997.
 Chołuj B. (red.), Polityka równości płci. Polska 2007, Program Narodów Zjednoczonych ds.
Rozwoju (UNDP), Warszawa 2007.
 Czerepaniak-Walczak M., Pedagogika emancypacyjna, GWP, Gdańsk 2006.
 Fuszara M., Kobiety w Polsce na przełomie wieków. Nowy kontrakt płci?, ISP, Warszawa
2002.
 Gontarczyk E., Kobiecość i męskość jako kategorie społeczno-kulturowe w studiach
feministycznych. Perspektywa socjologiczno-pedagogiczna, Wyd. Euruditius, Poznań 1995
 Gromkowska A., Kobiecość w kulturze globalnej. Rekonstrukcje i reprezentacje, Wyd.
Wolumin, Poznań 2002
 Grupa Ekspercka ENWISE „Kobiety w nauce w krajach Europy Środkowej i Wschodniej oraz
w państwach bałtyckich”, Marnowanie talentów: sprawa prywatna czy publiczna? Kobiety i
nauka w krajach Enwise, Dyrektoriat Generalny Komisji Europejskiej ds. Badań
Naukowych, Bruksela 2003.
 Kopciewicz L., Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii
społecznej Pierre’a Bourdieu, Wydawnictwo Naukowe DSWE TWP, Wrocław 2007.
 Kronika Kobiet, Wydawnictwo „Kronika”, Warszawa, 1993
 Melosik Z., Tożsamość, ciało i władza. Teksty kulturowe jako (kon)teksty pedagogiczne,
Wyd. Edytor, Poznań-Toruń 1996.
 Miluska J., Boski P. (red.), Męskość - kobiecość w perspektywie indywidualnej i kulturowej,
Warszawa 1999.
 Ockrent, Ch. (red.) Czarna księga kobiet, Wyd. W.A.B., Warszawa 2007.
 Titkow A. (red.), Szklany sufit. Bariery i ograniczenia karier kobiet, Wydawnictwo ISP,
Warszawa 2003.
 Titkow A., Duch-Krzystoszek D., Budrowska B., Nieodpłatna praca kobiet. Mity, realia,
perspektywy, IFiS PAN, Warszawa 2004.
10. Uwagi do samodzielnego studiowania
W sieci Internet znajdują się bogate zasoby (raporty z badań, opisy projektów, gotowe scenariusze
zajęć i warsztatów, akcje społeczne), dzięki którym wiedzę na temat dyskryminacji ze względu na
płeć można na bieżąco pogłębiać oraz praktycznie włączać w swoją praktykę zawodową.
11. Kompetencje prowadzącej


Absolwentka pedagogiki na Wydziale Studiów Edukacyjnych (1993–1998) oraz socjologii
na Wydziale Nauk Społecznych (1996–1999) UAM w Poznaniu.
Uczestniczka Interdyscyplinarnych Gender Studies w Instytucie Stosowanych Nauk
4



Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego oraz równolegle na Wydziale Zarządzania i
Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego (2001-2002).
W latach 2004-2008 pracowała na rzecz projektów w ramach Programu Inicjatywy
Wspólnotowej EQUAL dla Polski finansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego
UE (EFS) w obszarze tematycznym dotyczącym godzenia życia rodzinnego i zawodowego
oraz ponownej integracji kobiet i mężczyzn, którzy opuścili rynek pracy.
Członkini Rady Programowej Interdyscyplinarnego Centrum Badań nad Płcią i
Tożsamością Kulturową UAM.
Autorka publikacji dotyczących kulturowych i społecznych uwarunkowań kształtowania
tożsamości rodzajowej. Jej zainteresowania naukowe oraz praca badawcza koncentrują się
wokół problemu psychologicznych i społecznych mechanizmów treningu socjalizacyjnego
oraz praktyk edukacyjnych reprodukujących androcentryzm i stereotypy związane z płcią.
Publikacje prowadzącej związane z tematyką fakultetu
1. Chmura-Rutkowska I., Męskość w pigułce, czyli wizerunek mężczyzny w reklamie prasowej.
Komunikat z badań, „Socjologia wychowania” 2000, t. XIV, zeszyt 339, s. 273-288.
2. Chmura-Rutkowska I., Blondyna na motorze, czyli wizerunek kobiety w „Playboyu”,
„Rocznik Pedagogiczny” 2001, t. 24, s. 243-256.
3. Chmura-Rutkowska I., „Wyzwolone” kobiety, mass media i patriarchalny elementarz, (w:)
D. Waloszek (red.), Nowe stulecie dziecku, Wydawnictwo Ośrodka Doskonalenia
Nauczycieli, Zielona Góra 2001, s. 119-129.
4. Chmura-Rutkowska I., „Fartuchowce” i strażacy - czyli płeć w elementarzu, „Forum
Oświatowe” 2002, nr 2, s. 47-64.
5. Chmura-Rutkowska I., 23,3/172,8/88,2/61,4/88,5/54,6, (w:) M. Radkiewicz (red.), Gender –
Kultura – Społeczeństwo. Polskie realia po 1989 roku, „Rabid” Kraków 2002, s. 177-189.
6. Chmura-Rutkowska I., Ironiczne oko i język feminizmu a instytucja macierzyństwa, (w:) A.
Doda (red.), Powaga ironii, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004, s. 245-258.
7. Chmura-Rutkowska I., Getto nauczycielek – w pułapce stereotypu, (w:) M. ChomczyńskaRubacha (red.) Płeć i Rodzaj w Edukacji, WSHE, Łódź 2004, s. 109-121.
8. Chmura-Rutkowska I., Ostrouch J., Doświadczenia socjalizacyjne młodych kobiet i mężczyzn
w zakresie domowej edukacji seksualnej, (w:) M. Chomczyńska-Rubacha (red.) Role płciowe.
Kultura i edukacja, WSHE, Łódź 2006, s. 133-150.
9. Chmura-Rutkowska I., Ostrouch J., Mężczyźni na przełęczy życia. Studium
socjopedagogiczne, Oficyna Wydawnicza „Impuls, Kraków 2007. MONOGRFIA
10. Chmura-Rutkowska I., Ostrouch J., Chłopcy i ich ojcowie a zjawisko przemocy w szkole, (w:)
J. Rutkowiak, D. Kubinowski, M. Nowak (red.), Edukacja, moralność, sfera publiczna,
Oficyna Wydawnicza "Verba", Lublin 2007, s. 386-394.
11. Chmura-Rutkowska I., Ostrouch J., Zakres i formy zaangażowania ojców w codzienne relacje
z dziećmi, (w:) C. Sadowska-Snarska (red.), Kierunki działań w Polsce na rzecz równowagi
praca–życie–rodzina, Wyd. Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok 2008, s. 209-228.
12. Chmura-Rutkowska I., Ostrouch J., Od optymizmu do cynizmu. Studium męskiej przyjaźni,
(w:) A. Radomski, B. Truchlińska, (red.), Męskość w kulturze współczesnej, Wyd.
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2008, s. 119-130.
13. Chmura-Rutkowska I., Ostrouch J., Experiencing Masculinity: Between Crisis, Withdrawal
And Change, (w:) E. H. Oleksy (red.) Intimate Citizenships: Gender, Sexualities, Politics,
Routledge, New York 2009, s. 207-222.
14. Chmura-Rutkowska I., Kulturowe i społeczne negocjowanie tożsamości współczesnych kobiet
5
i mężczyzn (na przykładzie wybranych czasopism oraz w świadomości młodych dorosłych),
(w:) R. Borowicz (red.), Współobecne dyskursy, UMK Toruń 2009, s. 357-378.
15. Chmura-Rutkowska I., Czy młode kobiety tęsknią za tradycją?, (w:) L. Kopciewicz, E.
Zierkiewicz (red.), Koniec mitu niewinności? Płeć i seksualność w socjalizacji i edukacji,
Wydawnictwo Eneteia, Warszawa 2009, s. 317-347.
16. Chmura-Rutkowska I., Ostrouch J., Ojcostwo a przemoc. Doświadczenia współczesnych
mężczyzn „Niebieska Linia” 2009, nr 5 (64), s. 8-11.
17. Chmura-Rutkowska I., „Poznaj swego wroga”- reprezentacje kobiecości i męskości w
wybranych „luksusowych” popularnych czasopismach wydawanych w Polsce po 1989 roku,
(w:) M. Frąckowiak-Sochańska, S. Królikowska (red.), Kobiety w polskiej transformacji
1989-2009. Podsumowania, interpretacje, prognozy, Wyd. Adam Marszałek, Poznań 2010, s.
378-422.
6