Wpływ reklamy na zakup leków, parafarmaceutyków i preparatów
advertisement
Probl Ulatowska-Szostak Hig EpidemiolE. 2008, Wpływ 89(3): reklamy 441-444 na zakup leków, parafarmaceutyków i preparatów witaminowych w opiniach ... 441 Wpływ reklamy na zakup leków, parafarmaceutyków i preparatów witaminowych w opiniach klientów aptek – porównanie lat 2002 i 2007 Influence of advertising on purchase of pharmaceuticals, parapharmaceuticals and vitamin preparations – in the opinion of pharmacies’ customers – comparison 2002-2007 EWA ULATOWSKA-SZOSTAK Zakład Higieny Katedry Medycyny Społecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Cel pracy. Porównanie opinii pacjentów(klientów aptek) z roku 2002 i 2007 na temat reklamy leków i jej wpływu na ich decyzje zakupowe. Materiał i metody. Badania przeprowadzono w okresie 12 miesięcy 2002 r. oraz 12 miesięcy 2007 r. za pomocą kwestionariusza ankiety specjalnie przygotowanego do badań. Badaniami właściwymi objęto wybranych losowo pacjentów (klientów aptek) w wieku 30-60 lat z terenu województwa wielkopolskiego. Ogółem przebadano 640 osób. Wyniki. W pracy przedstawiono opinie pacjentów na temat ich stosunku do reklamy leków oraz wpływu reklamy na ich decyzje zakupowe Na podstawie otrzymanych wyników stwierdzono, że dla około połowy ankietowanych zarówno w roku 2002 jak i 2007 reklama była głównym impulsem zakupu leku, parafarmaceutyku lub preparatu witaminowego. Podobny odsetek stanowiły osoby twierdzące, że pod wpływem reklamy zakupiły leki, parafarmaceutyki lub preparaty witaminowe, których właściwie nie potrzebowały. Dodatkowo około 40% ankietowanych stwierdziło, że zdarzyło się, iż zakupiony reklamowany lek, parafarmaceutyk lub preparat witaminowy nie wykazał oczekiwanego działania, bądź wręcz wykazał działanie szkodliwe. Oceniając zaufanie do reklamowanych leków w roku 2002 prawie połowa ankietowanych stwierdziła, że ma do nich większe zaufanie; w roku 2007 grupa ta stanowiła około 1/3 całej populacji badanej. Zatrważający jest fakt, że zaledwie 1/3 ankietowanych zarówno w 2002 jak i 2007 roku odpowiedziała, że poszukuje dodatkowych źródeł informacji, gdy postanawia nabyć reklamowany lek, parafarmaceutyk lub preparat witaminowy. Należy rozumieć, że pozostała grupa ankietowanych pacjentów opiera swoje decyzje zakupowe wyłącznie na reklamach, nie korzystając z dodatkowych źródeł informacji takich jak chociażby farmaceuta apteczny, czy też szczegółowa ulotka informacyjna Wnioski. Reklama leków jest bardzo istotnym czynnikiem wpływającym na decyzje zakupowe pacjentów. Wyniki ukazują zauważalny nieco mniejszy wpływ reklamy leków, parafarmaceutyków lub preparatów witaminowych w roku 2007 w stosunku do roku 2002. Objective. A comparison of patients’ (pharmacies’ customers) opinions on pharmaceutical advertising and its influence on their purchasing decisions, in 2002 and 2007. Material and method. The study was conducted throughout the whole of 2002 and 2007, aided by a questionnaire custom designed for the purpose. The project comprised 640 randomly selected patients (pharmacies’ customers), aged 30-60, and residents of the Wielkopolska Province. Results. The article presents opinions of patients on their attitude towards pharmaceutical advertising and its influence on their purchasing decisions. The results indicate that for approximately one half of the studied group, both in 2002 and 2007, advertising was the principal stimulus to purchase a pharmaceutical, parapharmaceuticals or vitamin preparation. A similar percentage of the subjects declared purchasing an actually unnecessary medication, parapharmaceuticals or vitamin preparation – influenced by an advertisement. Moreover, approximately 40% of the respondents stated that the advertised and purchased medication, parapharmaceutical or vitamin preparation did not meet their expectations, or turned out to have been plainly harmful. Almost a half of the sample trusted the same pharmaceutical more in 2007 than in 2002. It is upsetting is that as few as 1/3 of the respondents, both in 2002 and 2007, replied that they sought additional sources of information when they considered purchasing an advertised pharmaceutical, parapharmaceutical or vitamin preparation. It appears to suggest that the remaining subjects base their purchasing decisions solely on advertising, not taking advantage of additional sources of information such as pharmacist or detailed information leaflet. Conclusions. Pharmaceutical advertising is an important factor influencing purchasing decisions of patients. The results indicate the slightly diminishing effect of pharmaceutical, parapharmaceutical or vitamin preparation advertising in 2007, as compared with that of 2002. Key words: pharmaceutical advertising, purchasing decision, patient Słowa kluczowe: reklama leków, decyzja zakupowa, pacjent © Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 441-444 Adres do korespondencji / Address for correspondence www.phie.pl Dr n. biol. Ewa Ulatowska-Szostak Zakład Higieny UM ul. Rokietnicka 5c, 60-806 Poznań e-mail: [email protected] Nadesłano: 20.03.2008 Zakwalifikowano do druku: 28.06.2008 Wprowadzenie Reklama lub szerzej promocja jest jedną z cech konkurencji monopolistycznej. Stanowi ona element wpływający bezpośrednio na zjawiska rynkowe, a przede wszystkim na motywy, postawy i sposób postępowania nabywców [1,2]. Reklama jest potrzebna w niemal każdej działalności gospodarczej, ale reklama w farmacji dochodzi do zawrotnych rozmiarów [3]. Zdaniem niektórych autorów pochłania ona na świecie 50% wartości sprzedaży. Reklama przynosi firmą korzyści w postaci wzrostu popytu na ich produkty, lecz równocześnie oznacza 442 większe koszty produkcji i sprzedaży – czyli dodatkowym korzyścią towarzyszy dodatkowy koszt. Żadna firma nie finansuje reklamy z zysku, jest ona finansowana przez klienta w cenie produktu (pacjenta lub jego kasę chorych w cenie leku), czyli koszt ogromnego aparatu promocyjnego wpływa na wysokość cen leków [4]. Polski rynek leków jest jednym z najbardziej dynamicznie rozwijających się w Europie. Według danych firmy Expert Monitor, w roku 2007 producenci leków OTC, parafarmaceutyków oraz suplementów diety przeznaczyli na reklamowanie swoich produktów około 1,26 mld zł. Według TNS OBOP już, co piąty klient kupuje leki poza apteką i aż 31% Polaków kupując leki dostępne bez recepty opiera się na reklamach. Wielkość sprzedaży leków OTC w dużej mierze zależy właśnie od skuteczności ich promocji i reklam w mediach. Najczęściej wykorzystywanym na rynku leków OTC narzędziem komunikacji marketingowej jest reklama emitowana w telewizji i prasie. To dwa najważniejsze media reklamowe na tym rynku. Komunikacja masowa na rynku leków OTC, wykorzystująca telewizję i prasę, może skutecznie rozbudzić lub zwiększyć popyt na konkretne leki, a także przyczynić się do ich zapamiętania. W sytuacji swobodnego wyboru przez pacjenta leków z tej grupy ma to istotne znaczenie i przekłada się na wzrost popytu osiągany dzięki emitowanym kampaniom reklamowym [5]. Reklama leków wiąże się z wykorzystywaniem możliwych sposobów manipulowania świadomością człowieka. Każda reklama oddziałuje powszechnie na procesy psychiczne odbiorców kształtując ich postawy i potrzeby, propagując nowe wartości i styl życia. W społeczeństwie narasta przekonanie, że istnieje pigułka na każdą chorobę, że lek może być skuteczniejszy niż np. odpowiednie żywienie czy tryb życia [6]. Leki bywają coraz częściej używane jako środek zastępczy w sytuacjach o podłożu np. społecznym. Reklama – mając na celu nakłonienie konsumenta do zakupu leku, lub lekarza do przepisania recepty na ten lek – podkreśla pozytywne aspekty leku, minimalizując natomiast niebezpieczeństwo i ryzyko związane z jego stosowaniem [7]. Przemysł farmaceutyczny nastawiony jest przede wszystkim na zysk i pod tym względem nie różni się od innych gałęzi przemysłu. Jego głównym celem jest sprzedać jak najwięcej i to jak najdroższych leków [8]. Każdy wynalazek farmaceutyczny po opatentowaniu stawia wynalazcę w pozycji monopolisty, który może pobierać dowolną cenę taką, jaką ludzie zechcą zapłacić; a za ratowanie życia lub zdrowia ludzie zechcą zapłacić bardzo wysoką cenę [9]. W związku z tym dany lek należy odpowiednio zareklamować. Tymczasem racjonalne stosowanie leków oznacza ograniczenie ich używania do sytuacji, gdy jest to naprawdę potrzebne. Każdy odbiorca reklam – lekarz, aptekarz jak i konsument – powinien zdać sobie sprawę z tego, że reklama leku nie oznacza tego samego, co rzetelna informacja o nim; ma na celu nakłonienie konsumenta do zakupu leku, a jako że nie można manipulować zapadalnością na Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 441-444 choroby, wzrost sprzedaży musi zależeć od spożycia leków, bez względu na to, czy są one faktycznie potrzebne, czy też nie. Pacjenci poddani agresywnej reklamie głównie ze strony firm zachodnich dokonują pożądanego przez reklamującego wyboru. Traktując leki, parafarmaceutyki oraz preparaty witaminowe w sposób wyraźnie konsumpcyjny, osoby odpowiedzialne za reklamę powinny brać pod uwagę, że użytkownicy leków nie są zazwyczaj w stanie sami określić ani potrzeby stosowania, ani jakości, ani też bezpieczeństwa środków, które przyjmują [10]. Mocna pozycja na polskim rynku farmaceutycznym bogatych firm zachodnich, stosujących różne formy aktywnego marketingu powoduje, że obroty lekami zagranicznymi w Polsce dynamicznie rosną, w związku, z czym należy za wszelką cenę dążyć do wypracowania stanu równowagi pomiędzy reklamą stosowaną przez producentów a niezależną informacją, docierającą zarówno do lekarzy, aptekarzy jak i do konsumentów. Należy przekonać lekarzy by nie przepisywali, a pacjentów, by nie stosowali leków bez istotnej potrzeby, a jeśli już jest taka potrzeba by stosowali leki właściwe, ponieważ żadne leki nie są obojętne dla naszego zdrowia. Właściwe stosowanie leków (istota farmakoterapii) przyczynia się do zmniejszenia niepożądanych działań leków i związanych z nimi zachorowań; należy pamiętać, że koszty leczenia chorób odlekowych niejednokrotnie przewyższają koszty samej farmakoterapii. Reklama traktuje leki, parafarmaceutyki, preparaty witaminowe jak zwykłe środki konsumpcji. Tymczasem podstawowa różnica między nimi i innymi artykułami konsumpcyjnymi polega na tym, że leki to produkty, które nie tylko leczą, ale również mogą zaszkodzić. Chorzy często nie są w stanie sami określić profilu bezpieczeństwa przyjmowanych środków leczniczych [11]. Cela pracy Porównanie opinii pacjentów (klientów aptek) z roku 2002 i 2007 na temat reklamy leków i jej wpływu na decyzje zakupowe. Materiał i metody Badania przeprowadzono w okresie 12 miesięcy 2002 r. oraz 12 miesięcy 2007 r. Techniką badawczą była anonimowa ankieta, narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety przeznaczony dla pacjentów (klientów) aptek ogólnodostępnych, skonstruowany specjalnie dla potrzeb prowadzonych badań. W kwestionariuszu postawiono pytania odnoszące się do najważniejszych aspektów związanych z reklamą leków. Ankietowanym zadano następujące pytania: 1. Czy zdarzyło się, że reklama była głównym impulsem zakupu przez Pana/Panią leku, parafarmaceutyku lub preparatu witaminowego? 2. Czy zdarzyło się, że pod wpływem reklamy zakupiła Pani/Pan leki, parafarmaceutyki lub preparaty witaminowe, których właściwie Pan/i nie potrzebowała? Ulatowska-Szostak E. Wpływ reklamy na zakup leków, parafarmaceutyków i preparatów witaminowych w opiniach ... 3. Czy ma Pan/i większe zaufanie do reklamowanych leków, parafarmaceutyków lub preparatów witaminowych? 4. Czy poszukuje Pan/Pani dodatkowych źródeł informacji, gdy postanawia Pan/Pani nabyć reklamowany lek, parafarmaceutyk lub preparat witaminowy? 5. Czy zdarzyło się, że zakupiony przez Panią/Pana reklamowany lek, parafarmaceutyk lub preparat witaminowy nie wykazał oczekiwanego działania, bądź wykazał działanie szkodliwe? Badaniami właściwymi objęto wybranych losowo pacjentów (klientów aptek) w wieku 30-60 lat z terenu województwa wielkopolskiego. Ogółem przebadano 640 osób. Kwestionariusz ankiety kończyła „metryczka” zawierająca m.in. pytania o: płeć, wiek, miejsca zamieszkania. Czas wypełniania ankiety wynosił przeciętnie 10 minut. Badania przeprowadzono poprzez osobiste (przez autora pracy) rozdanie ankiet. Rozdano łącznie 640 ankiet (320 w 2002 r. oraz 320 w 2007 r.). Wszystkie kwestionariusze zostały po ich wypełnieniu zwrócone. Po analizie ankiet stwierdzono, że 30 (4,7%) ankiet zostało wypełnionych nieprawidłowo; ankiety te zostały odrzucone; 610 prawidłowo wypełnionych i zwróconych kwestionariuszy ankiety stanowiło 95,3% wszystkich rozdanych kwestionariuszy. Na podstawie zebranych ankiet przedstawiono opinie pacjentów (klientów) aptek ogólnodostępnych na temat wpływu reklamy na zakup leków, parafarmaceutyków i preparatów witaminowych. W trakcie wstępnej analizy wyników badań nie stwierdzono zasadniczych różnic między opiniami klientów w zależności od płci, wieku czy miejsca zamieszkania, stąd wszystkie wyniki potraktowano łącznie. Wyniki badań i ich omówienie Rynek kapitalistyczny wytworzył podział społeczeństwa na producentów i konsumentów. Producenci - w tym również producenci leków, parafarmaceutyków i preparatów witaminowych – starają się, aby ich dochód był jak największy. Stawiają na maksymalizację zysku. Ten czynnik determinuje ich działanie i tylko on jest wystarczającym motorem postępowania, natomiast reklama jest istotnym czynnikiem aktywizacji konsumenta w tym przypadku użytkownika leków i stosunek pacjentów do tej formy aktywizacji sprzedaży jest najczęściej przychylny, bądź neutralny natomiast bardzo rzadko krytyczny. W związku z tym zapytano ankietowanych klientów aptek o ich opinie na temat reklamy leków. Około połowy ankietowanych zarówno w roku 2002, jak i 2007 postąpiła zgodnie z założeniami reklamy, ponieważ – jak wiadomo – głównym jej celem jest nakłanianie do zakupu reklamowanego produktu, a co za tym idzie zwiększenie zysku producenta. Osoby te odpowiedziały twierdząco na pytanie: czy zdarzyło się, że reklama była głównym impulsem zakupu leku, 443 parafarmaceutyku lub preparatu witaminowego? Postępowanie takie można tłumaczyć bardzo nasilonymi kampaniami reklamowymi skierowanymi bezpośrednio do konsumentów; artykuły w prasie, liczne reklamy radiowe i telewizyjne, ulotki reklamowe i plakaty w aptekach. Pewne nadzieje może budzić fakt, iż o 6,3% mniej osób ankietowanych w roku 2007 stwierdziło, że dokonało zakupu leku, parafarmaceutyku lub preparatu witaminowego pod wpływem reklamy (ryc. 1). Pacjenci atakowani agresywną reklamą często pod jej wpływem kupują produkty w tym również leki, parafarmaceutyki lub preparaty witaminowe, które tak naprawdę nie są im niezbędne. Korzystają na tym producenci, którzy za pomącą coraz to wymyślniejszych kampanii reklamowych próbują wpłynąć na wolny wybór każdego z nas. Pacjent w pełni świadomy powinien posiadać zdolność do dokonywania autonomicznego wyboru i świadomych działań powodowanych potrzebami, a nie wpływem reklamy. Niestety na podstawie otrzymanych wyników można jednoznacznie stwierdzić, że około1/2 ankietowanych osób (62,4% w 2002 r. oraz 49,8% w 2007 r.) zakupiła pod wpływem reklamy leki, parafarmaceutyki lub preparaty witaminowe, których właściwie nie potrzebowała (ryc. 2). Pocieszający jest fakt, że liczba tak postępujących osób była nieco mniejsza w roku 2007 niż 2002. Na pacjentów działa „mechanizm” polegający na wyższym ocenianiu produktów reklamowanych, w tym również leków, zgodnie z przekonaniem: jeżeli coś jest reklamowane to z pewnością jest dobre, a nawet lepsze niż inne. W odbiorcach reklam wzbudza się nadzieję i pragnienie bycia zdrowszym, pełnym sił i energii, bądź zdrowym – co ważniejsze – stwarza się wrażenie, że jest to całkiem proste i możliwe w każdej chwili. A pierwszym krokiem będzie np. zakup leku, parafarmaceutyku lub preparatu witaminowego. Należy mieć nadzieję, że osoby odpowiadające twierdząco na pytanie: czy ma Pan/i większe zaufanie do reklamowanych leków, parafarmaceutyków lub preparatów witaminowych? – jest w pełni świadoma, że reklama leków nie zawsze ma związek z rzetelną informacją o nich. Pacjent musi mieć świadomość, że zadaniem reklamy jest jak najbardziej pozytywne 49,8% 52,4% 2002 46,1% 2007 Ryc. 1. Czy zdarzyło się, że reklama była głównym impulsem zakupu przez Pana/Panią leku, parafarmaceutyku lub preparatu witaminowego? Fig. 1. Has advertising ever influenced you to purchase a pharmaceutical, parapharmaceutical or vitamin preparation? 62,4% 2002 2007 Ryc. 2. Czy zdarzyło się, że pod wpływem reklamy zakupiła Pani/ Pan leki, parafarmaceutyki lub preparaty witaminowe, których właściwie Pan/i nie potrzebowała? Fig. 2. Has advertising ever influenced you to buy a pharmaceutical, parapharmaceutical or vitamin preparation which was actually useless for you? 444 przedstawienie leku oraz iż reklama manipuluje konsumentem, aby do kupna tego leku go namówić. Klienci aptek muszą przeto z pewnym dystansem odnosić się do sloganów reklamowych i niekoniecznie przedkładać leki reklamowane nad niereklamowane. Grupa ankietowanych mająca większe zaufanie do leków reklamowanych stanowiła w 2002 r. 46,9%, natomiast w 2007 r. 32,8% ogółu badanych (ryc. 3). Zatrważający jest fakt, że zaledwie 1/3 ankietowanych zarówno w 2002 jak i 2007 roku udzieliła odpowiedzi twierdzącej na pytanie: czy poszukuje Pan/ Pani dodatkowych źródeł informacji, gdy postanawia Pan/Pani nabyć reklamowany lek, parafarmaceutyk lub preparat witaminowy? (ryc. 4). Należy rozumieć, że pozostali ankietowani opierali swoje decyzje zakupowe wyłącznie na reklamach, nie korzystając z dodatkowych źródeł informacji takich, jak chociażby farmaceuta apteczny, czy też szczegółowa ulotka informacyjna. Osoby kupujące leki, parafarmaceutyki czy preparaty witaminowe muszą być świadome, że ich reklama nie zawsze jest obiektywnym źródłem wiedzy, że przemilcza działania uboczne oraz problem ich interakcji podkreślając pozytywne aspekty, minimalizując natomiast niebezpieczeństwo i ryzyko związane z ich stosowaniem. Rzetelna wiedza na temat stosowanych leków, parafarmaceutyków lub preparatów witaminowych w znacznym stopniu zapewnia pacjentowi racjonalną, skuteczną i bezpieczną terapię – i jednocześnie uświadamia niebezpieczeństwa związane z ich nadmiernym lub niewłaściwym zażywaniem. Reklama leków ma niestety również skutki uboczne. Perswazyjny charakter reklamy skłania do przeceniania skuteczności terapii farmaceutycznej i przesuwa często w cień znaczenie profilaktyki i terapii opartej, np. na zmianie stylu życia. Reklama adresowana do pacjentów może kształtować fałszywe przekonania dotyczące działania i skuteczności leków. Podstawowy sposób radzenia sobie z chorobą, propagowany przez reklamę farmaceutyczną, to stosowanie leków, co – poza oczywistymi korzyściami – może nieść ze sobą również pewne zagrożenia. Lek powszechnie dostępny „wciska się” natarczywymi reklamami w świadomość współczesnego Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 441-444 32,8% 35,1% 46,9% 23,5% 2002 2007 Ryc. 3. Czy ma Pan/i większe zaufanie do reklamowanych leków, parafarmaceutyków lub preparatów witaminowych? Fig. 3. Do you have more confidence in advertised pharmaceuticals, parapharmaceuticals or vitamin preparations? 2002 2007 Ryc. 4. Czy poszukuje Pan/Pani dodatkowych źródeł informacji, gdy postanawia Pan/Pani nabyć reklamowany lek, parafarmaceutyk lub preparat witaminowy? Fig. 4. Have you sought any additional sources of information, when you intended to purchase an advertised pharmaceutical, parapharmaceutical or vitamin preparation? człowieka i staje się nieodzownym elementem jego bytu. Współczesny człowiek mając coraz mniej czasu na czynny wypoczynek, rozrywkę, leczenie się, sięga po środki zastępcze, wśród których bardzo znaczące miejsce zajmują leki, parafarmaceutyki czy preparaty witaminowe. W społeczeństwie coraz częściej na skutek przekazów reklamowych pojawia się przekonanie, że na każdą chorobę istnieje odpowiedni zestaw leków, że każdy objaw choroby można usunąć środkami chemicznymi, co – niestety – nie zawsze jest zgodne z prawdą, o czym przekonały się osoby ankietowane, które w około 40% stwierdziły, że zdarzyło się, iż zakupiony przez nie reklamowany lek, parafarmaceutyk lub preparat witaminowy nie wykazał oczekiwanego działania, bądź wręcz wykazał działanie szkodliwe. Uzyskane wyniki pozwoliły na poznanie rzeczywistego stosunku pacjentów do reklam leków, parafarmaceutyków i preparatów witaminowych oraz ich wpływu na decyzje zakupowe. Wnioski 1. Reklama leków ma znaczący wpływ na decyzje zakupowe pacjentów. 2. Znacząca grupa ankietowanych wskazała większe zaufanie do reklamowanych leków, parafarmaceutyków lub preparatów witaminowych. 3. Nieliczna grupa ankietowanych poszukuje dodatkowych źródeł informacji – decydując się na zakup reklamowanego leku, parafarmaceutyku lub preparatu witaminowego. Piśmiennictwo / References 1. Altkorn J. Podstawy marketingu. Instytut Marketingu, Kraków 1998: 6-10. 2. Glamowski M. Reklama i etyka. Moja Apteka 1997; 1: 6-7. 3. Kwapiszewski W. Apteka przyszłości. Aptekarz 1995; 3, 11: 232-234. 4. Wojnicka-Szuba D. Redukowanie wydatków promocyjnych. Aptekarz 2000; 8, 3/4: 70-71. 5. Mruk H, Pisarczyk B, Michalin M. Marketing strategiczny na rynku farmaceutycznym. Wolters Kluwer Polska 2008. 6. Żmuda A. Med. – Sense, czyli mniej znaczy lepiej. Gazeta Farmaceutyczna 1994; 1: 34-35. 7. Lenartowicz J. Aptekarze – przyjaciele zdrowia. Czas Aptekarskie 2000; 6-7: 19-21. 8. Barski S. Zaczęła się zażarta walka. Aptekarski Serwis Prasowy 2001; 3, 4-5. 9. Szuba TJ. Konflikt markowo-generyczny, geneza, przebieg, rokowania. Aptekarz 1999; 9/10: 193-202. 10. ***Materiał na posiedzenie Sejmowej Komisji Ochrony Konkurencji i Konsumentów 7.IV.1999, Informacja na temat reklamy leków, paraleków i preparatów witaminowych. Czas Aptekarskie 1999; 6-7: 370-372. 11. Ulatowska-Szostak E. Rola farmaceuty w opiece zdrowotnej na przykładzie aptek ogólnodostępnych Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej. Praca doktorska. Akademia Medyczna w Poznaniu, Poznań 2002.
