1) Cechy szczególne norm społecznych
advertisement
KATARZYNA DĄBROWSKA
Źródła: K.Opałek i A.Kojder: Nauki prawne w Encyklopedii socjologii, Warszawa 1999
I. SOCJOLOGIA PRAWA A NAUKI PRAWNE
Nauki prawne funkcjonowały zawsze w kontekstach refleksji aksjologicznej,
historycznej, porównawczej i socjologicznej.
Spełniały dwie funkcje:
a) ukazywały zmienność prawa pozytywnego w przestrzeni historycznej i społecznej,
b) ukazywały uniwersalne wartości prawa, jako regulatora ładu społecznego.
DO NAUK PRAWNYCH (PRAWOZNAWSTWA) ZALICZA SIĘ:
DOGMATYKĘ
HISTORIĘ I SOCJOLOGIĘ PRAWA
OGÓLNĄ NAUKĘ O PRAWIE
FILOZOFIĘ
1)dogmatyka prawa –
zajmuje się opisem,
interpretacją i
systematyzacją norm
prawa pozytywnego;
dzieli się na dyscypliny
odpowiadające gałęziom
prawa (np. nauka prawa
konstytucyjnego)
2) historia prawa
obejmuje dzieje instytucji
i regulacji prawnych
w powiązaniu
z historią ustrojów
państwowych
TEORIĘ PRAWA.
3) socjologia prawa
4) filozofia prawa
zajmuje się prawem
zajmuje się
w jego działaniu
problematyką
i społecznych
prawa
uwarunkowaniach;
słusznego,
jest empiryczną nauką jakie prawo
społeczną stosującą
być powinno
metody socjologiczne
5) teoria prawa –
zajmuje się prawem
takim jakie ono jest;
dzieli się na
teorie realistyczne
traktujące prawo jako fakt
społeczny lub psychospołeczny
teorie analityczne
ujmujące prawo jako
wypowiedzi
językowe
Socjologowie nie badają prawa, ale zbiorowości a wśród nich zjawiska z prawem
związane, wpływające na ich zachowania. Prawo jest według socjologów rodzajem
stosunków społecznych, zjawiskiem kulturowym, jest zespołem komunikatów
perswazyjnych genetycznie powiązanych z państwem.
II. ZWIĄZKI PRAWA Z SOCJOLOGIĄ
– zaczynają się wtedy, gdy w ślad za rozwojem socjologii powstają realistyczne teorie prawa.
Za prekursorów myśli socjologicznoprawnej można uznać
Monteskiusza który twierdził, że treść i skuteczność nakazów ustawodawczych zależą od
warunków przyrodniczych i kształtowanych przez nie różnych typów ustrojów
społecznych.( dzieło „O duchu praw”).
Fredricha von Savigny – twórcę niemieckiej szkoły historycznej w nauce prawa.
traktował prawo jako przejaw „ducha narodu” i składnik życia wspólnoty narodowej,
podlegający organicznej ewolucji.
III ROZWOJU SOCJOLOGII PRAWA
Socjologie w jej początkach cechowało negatywne nastawienie do prawa tworzonego
przez państwo. Znalazło to wyraz w poglądach klasyków socjologii. Auguste Comte uważał
ustawodawstwo za działanie w kierunku powstrzymania lub zmiany organicznej ewolucji
społecznej (podobnie Karol Marks,Herbert Spencer).
Prawoznawstwo drugiej połowy XIX wieku pomijało całkowicie problematykę
socjologiczną za sprawą panującego wtedy kierunku pozytywizmu prawniczego. Pozytywizm
prawniczy ograniczał badania prawoznawstwa do dziedziny dogmatyki prawa, przedmiotem
nauki prawa były tylko teksty prawa pozytywnego.
Dopiero w XX wieku rozwój socjologii i psychologii przyczynił się do zainteresowań
prawem jako zjawiskiem społecznym i psychicznym. Obalono tezę, że prawo istnieje tylko w
tekstach i zaczęto dostrzegać potrzebę dostosowywania prawa do zmieniającej się
rzeczywistości społecznej.
Do rozwoju socjologii prawa przyczyniła się szkoła wolnego prawa oraz szkoła
uppsalska, a w Stanach Zjednoczonych realizm prawny i jurysprudencja socjologiczna.
Do rozwoju socjologii prawa przyczyniła się
SZKOŁA
WOLNEGO PRAWA
SZKOŁA
UPPSALSKA
REALIZM
PRAWNY
JURYSPRUDENCJA
SOCJOLOGICZNA
SZKOŁA WOLNEGO PRAWA – odwoływała się do „żywego prawa”, kształtującego się w
społeczeństwie niezależnie od ustaw, i postulowała swobodę orzekania na podstawie badania
tego prawa (żywe prawo miało wypełniać luki w prawie pozytywnym). (Eugen Ehrlich)
SZKOŁA UPPSALSKA – (Axel Hagerstrom) zajmowała się zagadnieniami teoretycznymi,
przeciwstawiała się pozytywizmowi prawniczemu, głosiła realistyczną naukę o prawie jako
„maszynerii prawnej” państwowego przymusu.
IV PRAWO W DZIAŁANIU
Realizm prawny i jurysprudencja socjologiczna wystąpił przeciw formalizmowi w
prawoznawstwie i skoncentrowaniu badań na prawie w działania, (które to badania mają
związek z naukami społecznymi, w szczególności z socjologią), a nie prawie w książkach,
czyli badań logiczno – językowych nad prawnymi wypowiedziami normatywnymi
korzystających z dorobku semiotyki filozofii języka oraz logiki formalnej i nieformalnej.
Nurty te w pierwszej połowie XX w.w Stanach Zjednoczonych zdobył wielu zwolenników.
Wczesny rozwój i szybkie zaawansowanie badań nad prawem w działaniu w Stanach
Zjednoczonych wynika z tego, że w systemie prawnym tego kraju prawo tworzone jest
głównie przez sądy.
REALIZM PRAWNY – (Oliver Holms i John Gray) ujmował prawo jako zachowania osób
urzędowych, głównie sędziów, i badał determinanty decyzji prawnych, przyznając większą rolę niż
prawu w książkach takim czynnikom, jak poglądy polityczne, religijne, rasowe. (Karl N. Llewellyn)
JURYSPRUDENCJA SOCJOLOGICZNA – (Roscoe Pound) traktuje prawo jako ważny
instrument kontroli społecznej, inżynieria społeczna poprzez prawo, której podstawą miały
być interesy społeczne jako cele wartościujące mające przyświecać zmianom prawa.
V PREKURSORZY SOCJOLOGII PRAWA
1. E.EHRLICH
Głównym teoretykiem kierunku szkoły wolnego prawa był Eugen Ehrlich.
Według Ehrlicha nie całe prawo zawiera się w kodeksach i ustawach tworzonych przez
państwo. Znaczna część prawa powstaje spontanicznie w samym społeczeństwie w formie
stosunków własności, związków rodzinnych i małżeńskich, porządków dziedziczenia.
Ludzie pozostają ze sobą w wielu stosunkach prawnych nie stykając się z sądami
Materiał prawny w społeczeństwie dzieli się na trzy warstwy:
a) prawo społeczne –
stanowiące pierwotną warstwę,
obejmuje kształtujące się
samodzielnie porządki
organizacyjne związków
społecznych (rodzina, naród
gmina;) prawo to ma charakter
norm konkretnych, powstaje
ze zwyczaju, panowania,
posiadania i oświadczenia woli,
b) prawo prawnicze –
jest tworem prawników
jako organów społeczeństwa
główną funkcją tego
prawa jest autorytatywne
rozstrzyganie konfliktów
przywracanie porządku
społecznego;
c) prawo państwowe –
jest prawem centralistycznym
przymusowym porządkiem
organizacyjnym państwa
jako nadrzędnego
związku społecznego
Ehrlich stworzył dwie doniosłe dla socjologii prawa teorie:
a) teorię prawa żywego – prawo żywe realnie funkcjonuje w zachowaniach grup i
zbiorowości społecznych, wywiera wpływ na sposób jego stosowania w sądownictwie.
Prawo żywe jest całością wciąż zmieniającej się rzeczywistości prawnej, w której prawo
społeczne ulega przeobrażeniu w reakcji na prawo prawnicze i prawo państwowe,
b) teorię wolnego prawa – twórcza rola sędziego w orzecznictwie, podważa zasadę
iż sędzia jest tylko ustami ustawy.
2 K.Llewellyn
Sformułował socjologiczną teorię prawa i rozwinął program realizmu prawnego.
Llewellyn uznał prawo za działającą w życiu społecznym instytucję, na którą składają się
faktyczne zachowania sztabu prawnego, czyli sędziów, ustawodawcy, adwokatów, urzędników.
Zachowania sztabu prawnego kierują się zróżnicowanymi punktami widzenia i operują
odmiennymi technikami, dlatego do poznania prawa konieczne jest badanie tradycji, etosów,
sposobów organizacji i rekrutacji tych grup.
Llewellyn większe znaczenie przypisuje organizacyjnej niż represyjnej funkcji prawa.
Uznaje prawo za najważniejszy czynnik integracji społecznej.
Wyróżnia dwa sposoby powstawania prawa:
a) uogólnienie ilościowe – gdy w społeczeństwie utrwaliła się pewna reakcja na określoną
sytuację wraz z oczekiwaniem jej stałości.
Jeżeli to oczekiwanie zawiedzie, to sztab prawny jest zmuszony ustalić czy
dotychczasowa regularność zachowania jest regułą wiążącą,
b) uogólnienie jakościowe – gdy w określonej sytuacji odczuwane jest zakłócenie w życiu
społecznym, ale nie wytworzyła się jeszcze regularność reakcji na tę sytuację; wtedy sztab
prawny tworzy w drodze precedensu nową regułę, za którą stoi jego autorytet.
Dogmatyka prawa według Llewellyna to praktyczna sztuka ustalania i stosowania prawa,
która nie powinna rozwijać się w oderwaniu od nauki o społecznym działaniu prawa.
3 Max Weber
Według Webera prawo jest porządkiem społecznym, którego obowiązywanie gwarantuje
wyspecjalizowany aparat przymusu..
Weber wyróżnił cztery etapy rozwoju prawa w dziejach ludzkości:
a) charyzmatyczne objawienie prawa przez proroków,
b) tworzenie prawa przez notabli prawnych takich jak, kapłani czy starszyzna rodowa,
c) narzucanie prawa przez władze duchowne i świeckie,
d) ustanawianie prawa przez państwo oraz rozwijanie i stosowanie prawa przez uczonych prawników.
Podstawowe znaczenie dla socjologii prawa ma weberowska koncepcja społecznych
działań jednostek – takie instytucje społeczne prawnie regulowane jak państwo, naród,
armia, są w rzeczywistości wyłącznie przebiegiem pewnego działania jednostek, tak samo
zaistnienie prawa w społeczeństwie wyraża się w działaniach jednostek pozostających ze
sobą w stosunkach społecznych, które nie są objęte prawem.
Weber wyróżnił cztery formy legitymizacji prawa odpowiadające typom działań społecznych:
a) tradycjonalną (wiara w to co było zawsze),
b) afektywną (wiara w charyzmat normodawcy),
c) racjonalizującą wartości (wiara w rozumność normy),
d) legalistyczną (wiara w legitymizm pozytywnego ustanowienia).
Panowanie legalne występuje wtedy, gdy wszystkich członków danej społeczności
obowiązuje jednolity system praw, które są stosowane zgodnie z ustalonymi procedurami.
VI GŁÓWNE KIERUNKI BADAŃ SOCJOLOGICZNO-PRAWNYCH
prawo jako
porządek
społeczny
i jego zróżnicowanie
prawo w
sztab prawny
działania
aspekcie
(władza ustawodawcza sztabu
organizacyjnym sędzia)
prawnego
jego instytucje
ich wzajemne
stosunki
prawo a życie prawo jako
społeczne .
regulator
wpływ
życia
czynników
społecznego
społecznych na
prawodawstwo
(opinia publiczna)
na orzecznictwo
(literatura fachowa)
na administrację
VII HISTORIA POLSKIEJ SOCJOLOGII PRAWA :
Na upowszechnienie się w Polsce idei socjologii prawa wywarł wpływ:
1.amerykański realizm prawniczy (badanie prawa w działaniu a nie prawa w książkach.
2.odzyskanie niepodległości i potrzeba efektywnego oddziaływania na stosunki społecznopolityczne i gospodarcze za pomocą polityki prawodawczej.
Leon Petrażycki – 1919 pierwsza w Polsce uniwersytecka Katedra Socjologii na
Wydziale Prawa i Nauk Politycznych UW.
Wkład Petrażyckiego do socjologii prawa: a) koncepcja naukowej polityki prawa,
b) zagadnienie zmian społecznych wywołanych przez różne czynniki prawne.
-Instytucjonalizowanie się nowej dyscypliny rozpoczęło się w pierwszej połowie lat
trzydziestych wraz z ukazaniem się pierwszych publikacji socjologiczno-prawnych i
pojawieniem się w programie studiów wykładów z socjologii prawa.
Po drugiej wojnie światowej powtórne narodziny socjologii prawa, nastąpiły w
początkach lat sześćdziesiątych przez ukazanie się książki Adama Podgóreckiego
”Socjologia prawa” oraz Kazimierza Opałka i Jerzego Wróblewskiego „Współczesna
teoria i socjologia prawa w Stanach Zjednoczonych”
Spór o przedmiot socjologii prawa
W polskiej literaturze socjologicznoprawnej ukształtowały się dwa podejścia do przedmiotu socjologii
prawa: szersze i węższe. Wedle pierwszego z nich zastosowanie w dowolnej dziedzinie prawoznawstwa
metod i technik badań socjologicznych wystarcza, aby przeprowadzone badania uznać za należące do
socjologii prawa. W ujęciu węższym natomiast socjologia prawa zajmuje się z jednej strony rejestrowaniem
i wyjaśnianiem ogólnych zależności między prawem a innymi czynnikami społecznymi, a z drugiej strony
formułowaniem ogólnych twierdzeń i teorii tłumaczących procesy społeczne przez wskazanie roli, jaką w
ich przebiegu odgrywa prawo.
Spór o przedmiot socjologii prawa jest w istocie sporem o to, czy dyscyplina ta jest nauką prawniczą czy
socjologiczną. Niektórzy prawnicy jeszcze nie tak dawno wyrażali pogląd, że socjologia prawa jest tylko
jednym z działów tak zwanej teorii państwa i prawa, tym mianowicie, który zajmuje się społecznym
kontekstem tworzenia, stosowania i przestrzegania prawa. Z kolei część socjologów była skłonna traktować
teorię państwa i prawa jako naukę pomocniczą socjologii prawa. Na tle tych kontrowersji wyłoniły się dwie
(niezbyt ostro jednak odcinające się od siebie) orientacje w polskiej socjologii prawa — socjologiczna i
prawnicza. Różnice między nimi są spowodowane nie tylko zawodowym przygotowaniem badaczy w
zakresie jednej lub drugiej dyscypliny, lecz także różnym sposobem interpretowania granicznych
problemów socjologii i prawa. Dla prawniczej orientacji w socjologii prawa charakterystyczne jest skupianie
uwagi przede wszystkim na skutkach wprowadzania do ustawodawstwa określonych norm prawnych.
Zjawiska prawne są rozpatrywane przez pryzmat funkcji, jaką pełnią w utrzymaniu określonego porządku
ustrojowego. Odmienne cele przyświecają socjologii prawa traktowanej jako dział socjologii. Dąży ona
przede wszystkim do opisania i wyjaśnienia rzeczywistości społecznej w takim zakresie, w jakim jest ona
powiązana z czynnikami prawnymi. Nie ogranicza przy tym pojęcia prawa do norm sankcjonowanych
przymusem państwowym, lecz uznaje za prawo również te wszystkie normatywne powinności i
uprawnienia, które są aprobowanymi społecznie wzorami zachowań. I o ile reprezentanci prawniczej wersji
socjologii prawa kładą nacisk głównie na skutki unormowań prawa pozytywnego, o tyle przedstawiciele
orientacji socjologicznej starają się uchwycić specyfikę zjawisk i procesów społecznych, na które oddziałuje
zarówno prawo pozytywne (oficjalne), jak i prawo intuicyjne (zwyczajowe).
Główne kierunki badań socjologicznoprawnych
1) miejsce prawa w strukturze społecznej i jego podstawowe funkcje,
Socjologowie prawa uznają, że prawo należy traktować jako:
-mechanizm integrujący system społeczny i wchodzące w jego skład podsystemy.
-prawo przywraca naruszoną równowagę społeczną,
- główny czynnik koordynacji życia zbiorowego,
-określa strukturę i sposób funkcjonowania różnych organizacji życia publicznego itp.
W tym sensie prawo utrwala status quo, zwłaszcza w zakresie struktur władzy i stratyfikacji
społeczno-ekonomicznej, i ma na celu stabilizowanie istniejącego porządku ustrojowego.
1. funkcją integracyjno-stabilizacyjną (bądź destabilizacyjną) prawo
2. funkcja innowacyjnajako główny instrument wprowadzania zmian społecznych
3. funkcję ochronną (prawo stoi na straży elementarnych wartości moralnych i zarazem
wyznacza zakres obowiązków, uprawnień i przywilejów przysługujących poszczególnym
kręgom adresatów),
4. funkcję organizacyjną (prawo ustala reguły zwierzchnictwa i podwładności w różnych typach
struktur formalnych),
5. funkcję wychowawczą (stosując różnego rodzaju sankcje, prawo kształtuje postawy
konformizmu wobec reguł normatywnych)
6. funkcję kompensacyjną (prawo wynagradza szkody spowodowane czynami bezprawnymi)
2) oddziaływanie prawa na różne dziedziny życia społecznego oraz jego związki z
gospodarką, polityką i moralnością,
Cechy systemu społecznego determinują istotę i funkcje systemu prawnego, lecz z drugiej strony
system prawny również wywiera zwrotny wpływa niektóre przynajmniej segmenty systemu
społecznego (wielce pouczające są w tym względzie doświadczenia krajów o przeszłości
kolonialnej).
Socjologowie prawa dowodzą więc (i w tym przekonaniu nie są bynajmniej odosobnieni), że
system prawny jest bardzo ważną zmienną interweniującą w przebieg konkretnych procesów
społecznych. Po pierwsze, stymuluje zmiany społeczne przez akceptowanie jednych zachowali i
zakazywanie innych. Po drugie, uzupełnia i legalizuje już zaistniałe zmiany, sprzyjając tym
samym ich utrwalaniu się, a po trzecie, częstokroć stwarza odpowiednie warunki ku temu, aby —
bez bezpośredniej interwencji czynników prawnych — określone zmiany mogły się dokonać w
niedalekiej przyszłości.
3) czynniki warunkujące skuteczne posługiwanie się prawem jako narzędziem zmiany
społecznej (problemy polityki prawa),
Wiedzę o skutkach, jakie wywołują odpowiednie akty prawne, polityka prawa czerpie z ogólnych
twierdzeń socjologii prawa o wpływie regulacji prawnych na zachowanie się adresatów.
Prawodawca, który w racjonalny sposób chce wprowadzić określone zmiany społeczne,
respektując przy tym akceptowane społecznie wartości, powinien sięgać nie tylko do tej wiedzy,
lecz także „winien wziąć pod uwagę trzy zasadnicze rodzaje zasad skutecznego tworzenia prawa:
1) zasady legislacyjne [...], 2) zasady kodyfikacyjne, 3) zasady techniki kodyfikacyjnej" 53. Zasady
legislacyjne mówią o tym, jakimi dyrektywami powinien się kierować prawodawca wydając nowe
przepisy prawne lub zmieniając dotychczasowe (powinien dokonać diagnostycznego rozpoznania
sytuacji, którą zamierza unormować, ustalić, jakimi ocenami się kieruje, jakie środki ma do
dyspozycji, jakie nimi wywoła skutki itp.). Zasady kodyfikacyjne dotyczą jasnego, zwięzłego,
wolnego od luk i sprzeczności redagowania przepisów prawnych, a zasady techniki kodyfikacyjnej
— ich porządkowania w ramach obowiązujących aktów prawnych. Dla polityki prawa największe
znaczenie mają oczywiście zasady legislacyjne. Z tego też punktu widzenia szczególnie doniosłą
kwestią socjologicznoprawną jest wpływ opinii publicznej (ujawnianych i ujawniających się poglądów społeczeństwa) na tworzenie prawa.
4) przemiany świadomości prawnej i postaw wobec prawa oraz przejawy
dysfunkcjonalności kultury prawnej.
świadomości prawnej- Terminem tym określa się społeczną znajomość prawa, ocenę prawa i
postulaty dotyczące zmiany obowiązujących przepisów Badania ujawniły, że wiedza o
ogólnych zasadach, na których opiera się porządek prawny, jest znacznie powszechniejsza
niż znajomość konkretnych przepisów. Orientacja w zawiłościach prawa i jego stosowania
zwiększa się wraz ze wzrostem wykształcenia. Na ocenę prawa w mniejszym stopniu wpływa
zajmowana pozycja w strukturze społeczno-zawodowej, w większym natomiast — cechy
osobowościowe. Negatywny stosunek do wszelkich
dane świadczą o trwającym od wielu lat kryzysie zaufania do instytucji wymiaru
sprawiedliwości. W świadomości społecznej następuje również wyraźna deprecjacja
zawodów prawniczych
„skłonność do krytycznej oceny sądu wzrasta wraz z dos'wiadczeniem sądowym"60.
Sędziom i innym przedstawicielom
Negatywne stereotypy istniejącego systemu prawa, instytucji stosujących prawo i zawodów
prawniczych świadczą o rozmijaniu się odczuć intuicyjnoprawnych (społecznego poczucia
sprawiedliwości) z normami prawa pozytywnego, a tym samym o nieadekwatności społecznej
świadomości prawnej i prawnego porządku normatywnego Owa nieadekwatność jest jedną z
oznak dysfunkcjonalności kultur; prawnej.
6) Swoistość socjologii prawa na tle innych dziedzin wiedzy o prawie.
Co różni rodzimą socjologię prawa od innych szczegółowych dyscyplin socjologicznych, jakie
są na ich tle zasadnicze jej odmienności czy osobliwości.
1. Po pierwsze, socjologia prawa jest typową dyscypliną „pogranicza", oscyluje między
idiografizmem nauk prawnych a dość swobodnym teoretyzowaniem, które dominuje
w socjologii.
2. Po drugie, tradycje socjologii prawa sięgają w Polsce znacznie odleglejszej
przeszłości niż innych socjologii szczegółowych, lecz dziedzina ta ciągle jeszcze nie
zadomowiła się w środowisku socjologicznym i nie została inkorporowana (podobnie
jak na przykład socjologia moralności) jako standardowy składnik wykształcenia
socjologicznego.
3. Po trzecie, socjologia prawa w znacznym stopniu rozwijała się poza uniwersytetami, a
proces jej instytucjonalizacji zaczął się dokonywać w ramach wydziału prawa.
4. Po czwarte, socjologię prawa w całej niemalże dekadzie lat osiemdziesiątych
charakteryzowały „niskonakładowość" i „oralność" — by posłużyć się określeniami
Antoniego Sułka. Znaczna część wyników badań i studiów socjologicznoprawnych
była przedstawiana ustnie w trakcie zebrań naukowych, konferencji, sympozjów itp.
oraz w postaci okazjonalnych publikacji, które docierały do bardzo wąskiego kręgu
odbiorców.
5. Po piąte, pod koniec lat osiemdziesiątych zaczął się kształtować w polskiej socjologii
prawa krytyczny nurt refleksji nad miejscem i rolą prawa w strukturze ustrojowej
państwa.
7) Prawo jako zjawisko realne i jego pozytywizacja.
Prawo jako zjawisko realne nie jest ani rozkazem, ani nakazem, nie jest też czymś fizycznym,
jak przymus, ani wyrazem woli powszechnej, uznanej i chronionej przez państwo. Prawo, tak
samo jak moralność, istnieje w psychice ludzi jako swoiste przeżycie imperatywno-atrybutywne
oraz w stosunkach interpersonalnych regulowanych przez wiążącą moc zasady c/o ul des. Nie
każde prawo, powiada socjolog prawa, jest prawem pozytywnym czy prawem oficjalnym, a więc
takim, za którym stoi autorytet władzy stanowiącej przepisy prawne (konstytucję, kodeksy,
ustawy itp.). Jeśli jakieś reguły są odczuwane i w stosunkach społecznych uznawane za
zobowiązanie jednej osoby oraz uprawnienie roszczenie drugiej to ma się do czynienia ze
zjawiskiem prawnym.
Tak rozumiane prawo jest dzielone na kilka kategorii. W myśl rozróżnień wprowadzonych przez
Petrażyckiego, dwa podstawowe podziały to podział na prawo intuicyjne i prawo pozytywne oraz
na prawo oficjalne i prawo nieoficjalne. W przeżyciu prawnointuicyjnym nie występują
wyobrażenia faktów normatywnych, czyli tego, że ktoś -konkretny lub tylko wyobrażony - tak a
tak postanowił, natomiast wprawie pozytywnym takie wyobrażenia występują. O ile prawo oficjalne ma poparcie ze strony władzy państwowej, o tyle prawo nieoficjalne takiego poparcia nie
ma.
Pozytywizacja prawa przekształcanie przekonań prawnointuicyjnych w prawo oficjalne oraz
funkcje, jakie prawo pozytywne pełni wżyciu zbiorowym, to zagadnienia dotyczące zjawisk
społecznych, a więc socjologiczne. Różnią się one od zjawisk fizycznych i psychicznych tym, że
są znacznie bardziej złożone, stanowią bowiem sumę łącznego oddziaływania wielu czynników
psychicznych, społecznych, politycznych, gospodarczych, a nawet obyczajowych i religijnych.
8) Specyfika socjologicznego ujmowania prawa.
Ehrlich, Petrażycki i wielu późniejszych uczonych, z Adamem Podgóreckim na czele, przyczyniło
się do spopularyzowania socjologicznego ujmowania prawa i w konsekwencji -instytucjonalizacji
socjologii prawa. W ujęciu socjologicznymi prawo jest czymś więcej niż zbiorem nakazów i
zakazów, chronionych przymusem państwowym. Prawo jest przed państwem i ponad
państwem, a nie odwrotnie. Utrzymywanie, że prawo jest czymś zewnętrznym wobec człowieka
oraz uznawanie, że uprawnienia i obowiązki są narzucone ludziom przez Naturę, Rozum. Ducha
Narodu. Państwo czy jakiś inny byt, to tworzenie emocjonalnych fantazmatów, hipostaz, fikcji i
abstrakcji.
Prawo jako zjawisko realne nie jest ani rozkazem, ani nakazem, nie jest też czymś fizycznym,
jak przymus, ani wyrazem woli powszechnej, uznanej i chronionej przez państwo. Prawo, tak
samo jak moralność, istnieje w psychice ludzi jako swoiste przeżycie imperatywno-atrybutywne
oraz w stosunkach interpersonalnych regulowanych przez wiążącą moc zasady c/o ul des. Nie
każde prawo, powiada socjolog prawa, jest prawem pozytywnym czy prawem oficjalnym, a więc
takim, za którym stoi autorytet władzy stanowiącej przepisy prawne (konstytucję, kodeksy,
ustawy itp.). Jeśli jakieś reguły są odczuwane i w stosunkach społecznych uznawane za
zobowiązanie jednej osoby oraz uprawnienie roszczenie drugiej to ma się do czynienia ze
zjawiskiem prawnym.
Tak rozumiane prawo jest dzielone na kilka kategorii. W myśl rozróżnień wprowadzonych przez
Petrażyckiego, dwa podstawowe podziały to podział na prawo intuicyjne i prawo pozytywne oraz
na prawo oficjalne i prawo nieoficjalne. W przeżyciu prawnointuicyjnym nie występują
wyobrażenia faktów normatywnych, czyli tego, że ktoś -konkretny lub tylko wyobrażony - tak a
tak postanowił, natomiast wprawie pozytywnym takie wyobrażenia występują. O ile prawo oficjalne ma poparcie ze strony władzy państwowej, o tyle prawo nieoficjalne takiego poparcia nie
ma.
Pozytywizacja prawa przekształcanie przekonań prawnointuicyjnych w prawo oficjalne oraz
funkcje, jakie prawo pozytywne pełni wżyciu zbiorowym, to zagadnienia dotyczące zjawisk
społecznych, a więc socjologiczne. Różnią się one od zjawisk fizycznych i
Kiedy przegląda się różne zagraniczne książki, opracowania i podręczniki poświęcone socjologii
prawa, w następujący sposób rysuje się dekalog jej zainteresowań. Po pierwsze, prawo jako
instrument zmiany społecznej, a w tym kontekście - efektywność prawa oraz czynniki, które ją
zwiększają i osłabiają. Po drugie, rzeczywiste i potencjalne strategie przeciwdziałania za
pomocą środków prawnych rozmaitym zjawiskom negatywnym, dewiacyjnym i patologicznym.
Po trzecie, prawo jako mechanizm integracji społecznej, a więc kohezyjne funkcje prawa. Po
czwarte, powiązania systemu prawnego z systemem społecznym oraz związki prawa z
gospodarką. Po piąte, związki prawa z władzą polityczną oraz polityczne uwarunkowania treści
prawa, jego stosowania i obowiązywania. Po szóste, rola zawodów prawniczych w stabilizacji i
przekształceniach porządku społecznego. Po siódme, społeczna akceptacja i legitymizacja
prawa oraz jego prestiż w różnych warstwach społecznych. Po ósme, kultura prawna, jej
kształtowanie się, przemiany oraz wpływ na ideologie prawne. Po dziewiąte, sądowe i
pozasądowe rozstrzyganie sporów. Po dziesiąte, tendencje rozwoju prawa i przyszłość instytucji
prawnych.
Ten dekalog czy katalog zagadnień prawnych, widzianych z socjologicznej perspektywy, stanowi
przykładowe wyliczenie kwestii, które interesują socjologów prawa, lecz jest to, oczywiście,
wyliczenie dalekie od zupełności. Ukazuje ono jednak dość dobrze specyfikę socjologicznego
ujmowania prawa czyli przez pryzmat tego jak prawo funkcjonuje w społeczeństwie w społecznej
rzeczywistości jakie powoduje skutki dla życia zbiorowego, jaki ma wpływ na interakcje
międzyludzkie i w jakim zakresie jest uwarunkowane przez rozmaite czynniki pozaprawne.
9) Ontologiczny i aksjologiczny prymat prawa nad państwem.
Zjawiska prawne w ujęciu socjologicznym, choć współcześnie są powiązane genetycznie z
państwem, to istnieją niezależnie od konkretnej organizacji politycznej, społecznej czy militarnej,
posługującej się przymusem i wydającej rozkazy. Aby w naszym umyśle zrodziło się
przekonanie, że jesteśmy do czegoś uprawnieni, zaś inni ludzie mają obowiązek nasze
uprawnienie respektować, nie musi istnieć żadna władza oficjalna (np. państwowa). Każda
przecież rodzina, w której panują najbardziej egalitarne stosunki, jest skomplikowanym układem
uprawnień i powinności. Nawet z domowym psem łączą członków rodziny stosunki o
charakterze prawnym. Mają oni, bowiem poczucie, że pies ma pewne „prawa", z których jedne
są „uprawnione", i te należy respektować, a także ma takie roszczenia, które są „nieuprawnione"
(np. sypianie na kanapie), i te można nie tylko ignorować, lecz także ograniczać. Poza tym nie
tylko zwierzętom, lecz również zmarłym, bóstwom, a nawet przedmiotom materialnym
przypisujemy pewne uprawnienia i czujemy się wobec nich w jakiś sposób zobowiązani, czemu
niejednokrotnie dajemy wyraz swoim postępowaniem.
10) Kwestia nobilitacji prawa przez socjologię prawa.
Niezależnie od tej bieżącej, krytycznej oceny aktualnie obowiązującego w Polsce prawa
pozytywnego, jeśli jakaś szczegółowa dziedzina wiedzy nobilituje prawo jako instytucję
społeczną trwającą przez stulecia, jest nią z pewnością socjologia prawa. Dlatego jej rola w
edukacji prawniczej nie powinna być marginesowa. Zdawał sobie z tego sprawę Petrażycki, a
współcześnie tak wybitni uczeni, jak Jurgen Habermas czy Niklas Luhmann.
Dlaczego socjologia prawa nobilituje prawo i przydaje mu dostojeństwa? Dlatego przede
wszystkim, że ukazuje prawo w działaniu i w kulturze.
A ponad to rozszerza domenę prawa poza zbiór norm (kodeksów,ustaw) oficjalnie
ustanowionych przez państwo, stoi, bowiem na stanowisku pluralizmu prawa, zwłaszcza, jeśli
rozpatruje się prawo w wymiarze ponadlokalnym. Dla socjologii prawa państwo nie jest jedynym
suwerenem prawnym, a reguły porządku społecznego, to jest normy religijne, moralne i obyczajowe, uznaje się za zdecydowanie starsze niż przepisy prawa. Socjologia prawa stoi również
na stanowisku, o czym już wspominałem, że znaczna cześć rozstrzygnięć prawnych (lub quasiprawnych) zapada poza salą sądową i instytucjami wymiaru sprawiedliwości w toku, codziennych interakcji, jakie ludzie ze sobą nawiązują.
To przede wszystkim socjologia prawa usiłuje poznać prawo w jego roli jednego z zasadniczych"
instrumentów celowych zmian społecznych oraz stara się dociec, jakie są ogólne prawidłowości
rozwoju prawa i jego związki z przemianami życia społecznego gospodarczego i politycznego. I
wreszcie, jeśli jakaś dyscyplina stara się wykorzystać w studiach nad prawem metody
wypracowane w naukach humanistycznych i społecznych, to jest nią w głównej mierze
socjologia prawa.
TEMAT2
Andrzej Kojder: Andrzej Kojder: Godność i silą prawa. Szkice socjologiczno-prawne, s. 225-249.
Norma społeczna i norma prawna
1) Cechy szczególne norm społecznych.
Norma to, innymi słowy, ogólnie przyjęta, ustalona reguła, zasada, przepis, prawidło, standard,
dyrektywa albo wzór postępowania.
Normą społeczna nazywa się normę regulującą stosunki międzyludzkie na względnie rozległym
obszarze i/lub w ciągu życia kilku pokoleń. Wskazuje ona adresatom, Jak powinni postępować w określonych okolicznościach i jakiego postępowania powinni się wystrzegać. Norma definiuje rodzaj i zakres
powinności, jakie ciążą na jednostce (i/lub grupie społecznej) w związku z pełnieniem przez nią różnych
ról życiowych (zawodowych, rodzinnych, koleżeńskich itp.), i tym samym określa, w jaki sposób powinni
się zachowywać członkowie grupy w sytuacjach uznanych za szczególnie doniosłe. Jako wzór (standard)
zachowania norma społeczna stanowi kryterium, według którego jest oceniane działanie ludzkie.
Działanie zgodne z obowiązującymi normami jest na ogół aprobowane, a nie zgodne — dezaprobowane.
Jako wzór (standard) zachowania norma społeczna stanowi kryterium, według którego jest oceniane
działanie ludzkie. Działanie zgodne z obowiązującymi normami jest na ogół aprobowane, a nie zgodne —
dezaprobowane.
Wielu współczesnych socjologów przyjmuje, że normy społeczne są kulturowo ukształtowanymi
definicjami zachowania uznawanego za pożądane. Określają one bowiem, jakie zobowiązania ciążą na
1 Podstawowym warunkiem istnienia normy społecznej jest to, że członkowie społeczeństwa respektują
wzorzec zachowania, który jest w niej zawarty.
2 Normy społeczne funkcjonują w zbiorowościach ludzkich jako elementy pewnych instytucji, systemów
kontroli czy organizacji.
3 Ich treść, sposób obowiązywania i stosowania są uwarunkowane całokształtem stosunków
społecznych.
4 Normy wyznaczają szczególny rodzaj interakcji wiążącej normodawcę i adresatów oraz ustalają
wzajemne relacje między adresatami.
5 Nie są zdaniami w sensie logicznym, nie można im przypisać prawdziwości lub fałszywości. Mogą być
twierdzącymi lub przeczącymi wyrażeniami powinnościowymi, oznajmującymi lub rozkaźnikowymi.
6Normy wyrażają preferencję w stosunku do pewnego sposobu zachowania się w określonych warunkach, wskazują, co być powinno, jakie zachowanie jest obowiązkowe (nakazane, zakazane, zalecane
lub uprawnione).
7 Normy niczego nie opisują ani nie stwierdzają żadnego stanu rzeczy
8W normach społecznych wyrażają się uznawane wartości, a zarazem stoją one na straży wartości.
Chroniąc wartości, normy zawierają w sobie groźbę i obietnicę.
W wyniku procesów socjalizacji, adaptacji i interakcji ludzie uznają pewne normy za własne za
wewnętrzny głos sumienia. Normy te nazywa się normami zinternalizowanymi.
2) Problem powszechności norm.
Normy podtrzymywane i chronione przez oficjalne instytucje kontroli społecznej nazywa się normami
zinstytucjonalizowanymi Istnienie tych norm umożliwia rozpatrywanie organizacji społecznych ról
społecznych, systemów moralnych, religijnych czy polityczny a nawet całego społeczeństwa globalnego
jako struktur normatywnych.
Powszechność norm i ich instytucjonalizacja doprowadziły do ukształtowania się względnie trwałych
systemów normatywnych tj. układów wzajemnie powiązanych, współzależnych norm społecznych
regulujących wszystkie ważniejsze dziedziny życia zbiorowego
Systemy normatywne stanowią główny wyznacznik stosunków społecznych.
Dzięki stabilności systemów normatywnych system społeczny pozostaje w równowadze.
Dlaczego ludzie przestrzegają norm?
Socjologowie dwojako odpowiadają na to pytanie:
1 według przedstawicieli kierunku funkcjonalistycznego i nurtów doń zbliżonych, normy społeczne
odzwierciedlają system wartości kulturowych przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Normy
zapewniają harmonię stosunków międzyludzkich, przewidywalność interakcji, a także zaspokojenie
podstawowych potrzeb.
2 przedstawiciele szkoły konfliktu utrzymują natomiast, że normy społeczne są narzędziem
rozwiązywania problemów społecznych. W doktrynie marksistowskiej twierdzi się na przykład, że normy
odzwierciedlają układ sił klasowych, są narzędziem panowania klasowego i wyzysku świata pracy.
Co istotne, ani pierwszy, ani drugi kierunek nie wyjaśnia zróżnicowania norm i systemów normatywnych
między społeczeństwami.
3) Rodzaje norm społecznych.
Do norm szczególnie doniosłych w dziejach ewolucji człowieka zalicza się normy dotyczące współpracy,
koordynacji zachowania i własności.
Ze względu na dziedzinę życia zbiorowego, którą regulują normy społeczne, wyróżnia się jako
najważniejsze normy moralne, prawne, religijne i obyczajowe.
Normy moralne
Wywołują poczucie powinności, której niespełnienie rodzi wyrzuty sumienia.
Zalicza się je do norm aksjologicznych uzasadnianych za pomocą orzeczników „dobry" i „zły" użytych w
sensie moralnym.
Cechą rodzajową norm moralnych według Leona Petrażyckiego jest imperatywność, źródłem norm
moralnych są emocje dotyczące obowiązku.
Normy moralne nakazują lub zalecają pewien sposób postępowania, ale nie dają nikomu uprawnienia, by
te nakazy egzekwować.
Substytucja obowiązku nie jest możliwa w wypadku norm moralnych. Posłuszeństwo wobec nich nie jest
wymuszane przez instytucje społeczne.
Norm prawne, są one określane dwojako.
1)W tradycyjnym ujęciu prawniczym norma prawa oficjalnego składa się z trzech elementów: hipotezy,
dyspozycji i sankcji. Hipoteza określa, czyje zachowanie i w jakich warunkach jest regulowane,
dyspozycja podaje, jakie zachowanie jest nakazane, zakazane lub dozwolone, a sankcją są
zapowiadane skutki, jakie spotkają ewentualnych sprawców, jeśli w warunkach wskazanych w hipotezie
nie zachowają się zgodnie z wzorcem zawartym w dyspozycji.
2)W socjologii prawa przyjmuje się natomiast za Petrażyckim że wszelkie normy zachowania, (zakazu,
nakazu czy też „znoszenia" czyjegoś postępowania), które jednej stronie przypisują pewne uprawnienie,
a na drugą stronę nakładają pewien obowiązek, są normami prawnymi (prawa oficjalnego, intuicyjnego,
zwyczajowego, naturalnego czy).
Normy prawne ustanawiają, więc dwustronny, atrybutywno-imperatywny związek między dwiema stronami przez wskazanie, jak jest zobowiązana postępować jedna strona, aby spełnić uzasadnione
roszczenie (oczekiwanie) drugiej strony.
Tak rozumiana norma prawna składa się z części definiującej, która wskazuje obowiązkową formę
zachowania, i ( bardzo często, choć nie zawsze ) z części sankcjonującej, określającej, jakie
konsekwencje spotkają sprawcę pogwałcenia normy. (Normy prawne bez sankcji są nazywane leges
imperfectae.)
Normy obyczajowe. Składają się na nie reguły wskazujące, jak powinno się postępować i jakiego
postępowania należy się wystrzegać w sferze szeroko rozumianej obyczajowości i zwyczajów
społecznych. Do tego typu norm zalicza się zazwyczaj normy mody i etykiety.
Normy religijne odnoszą się do wierzeń i przekonań religijnych, do stosunków społecznych wewnątrz
wspólnoty wyznawców i do ich relacji z istotami nadprzyrodzonymi. Przyjmuje się, że część zakazów i
nakazów religijnych ma charakter ponadnaturalny, zostały objawione lub przekazane w sposób
nadprzyrodzony.
Jako uzasadnienie podziału norm na cztery powyższe kategorie podaje się to, że poszczególne typy
norm zawierają odmienne sankcje.
normy moralne odwołują się do sankcji w postaci wyrzutów sumienia i potępienia ze strony opinii
publicznej,
normy prawne operują fizycznym przymusem,
normy obyczajowe grożą wyobcowaniem z grupy przynależności,
w normach religijnych są zawarte sankcje nadprzyrodzone wraz z sankcją tak specyficzną, jak potępienie
wieczne.
Krytyka.: Sorokin dowodzi ( postępując śladami Petrażyckiego), że normy religijne i obyczajowe nie
stanowią de facto odrębnej kategorii norm, lecz są mieszanką norm prawnych, moralnych i technicznych.
Przez normy techniczne (nazywane współcześnie normami ideologicznymi, utylitarnymi lub dyrektywami celowościowymi) rozumie się zalecenia jak należy postępować, aby osiągnąć zamierzony cel.
Posługują się tą kategoria wypowiedzi nauki praktyczne (prakseologia, socjotechnika, medycyna,
agrotechnika itp).
Podział norm
1)norm uniwersalnych, dotyczących wszystkich ludzi danej kategorii norm szczegółowych,
„zamkniętych", odnoszących się do określonego zbioru osób
2)normy obowiązują w małych grupach, inne obowiązują w dużych zbiorowościach.
3)normą indywidualną, jeśli norma imiennie określa adresata i okoliczności obowiązywania, normą
generalną, jeśli natomiast adresat jest określony rodzajowo, to mamy do czynienia z normą generalną.
4)Według sposobu, w jaki normy są sformułowane, wyróżnia się najczęściej normy nakazu, zakazu i
zezwolenia,
Podział norm zaproponowany przez Czesława Znamierowskiego na
1Normy aksjologiczne to normy, które są uzasadniane przez odwołanie się do pewnych aprobowanych
wartości.
2Normy tetyczne obowiązują na mocy jakiegoś prawomocnego aktu stanowienia.
3Normy konstrukcyjne stwarzają nowe możliwości działania, które bez nich nie mogłyby zaistnieć.
Spotkać je można w przepisach obyczajowych, w statutach organizacji, w grach towarzyskich itp.
4) Różne kryteria obowiązywania prawa.
Według kryterium behawioralnego, norma obowiązuje wtedy, kiedy rzeczywiście wpływa na
zachowanie adresatów, cieszy się posłuchem i jest realizowany,
Według kryterium legalności, nie chodzi o stosunek adresatów do normy, lecz o to, jak norma została
ustanowiona. Prawomocne ustanowienie normy, a więc zgodnie z przyjętą procedurą, uznaje się za
jednoznaczne z jej obowiązywaniem.
Kryterium zasadności normy odwołuje się do tego, jak norma jest uzasadniona. Jeśli jest uzasadniona
w sposób społecznie aprobowany, bo wyraża zbiorowo podzielane wartości lub pozwala osiągnąć
cenione dobra, to jest normą obowiązującą.
Wspólną przesłanką wszystkich trzech kryteriów jest teza, że z samego istnienia normy nie wynika
jeszcze, iżby ona obowiązywała.
5) Normy prawa oficjalnego i ich cechy szczególne,
Twórca norm prawa oficjalnego (pozytywnego) jest podmiot zbiorowy( normodawca, organ prawodawczy,
najczęściej jest nim parlament), któremu zostało przyznane szczególne uprawnienie (upoważnienie) do
stanowienia zbiorów norm prawnych(konstytucji, kodeksów, ustaw).Normy stanowione zgodnie z
obowiązującą procedurą są uznawane za prawomocne, a aparat przymusu jest uprawniony do kontroli,
czy są one przez adresatów „spełniane".
Istotną cechą norm prawa oficjalnego jest to, że
1)są one ze sobą hierarchicznie powiązane; norma, która jest hierarchicznie wyższa, stanowi podstawę
obowiązywania norm hierarchicznie niższych.
2) normy tworzące system prawny są zbiorem norm niesprzecznych. Sprzeczność usuwa się przez
kryterium chronologiczne, merytoryczne, hierarchiczne
3) jest dopuszczalna ich konfliktowość, czyli sytuacja, w której nie jest możliwe spełnienie dyspozycji
obowiązujących norm.
4)normy prawne ujmowane jako normy atrybutywno- imperatywne wskazują
-podmiot uprawnienia ( jednostka, grupa osób, rzeczywiste i wyobrażone istoty i przedmioty),
-przedmiot uprawnienia (czynności podmiotu uprawnienia: działania, zaniechania, ),
- podmiot obowiązku i przedmiot obowiązku (wszelkie możliwe czynności podmiotu obowiązku).
6) Normy prawne a normy moralne.
Odróżnianie na podstawie
1) sformułowania, normy prawne mają z reguły postać warunkową, normy moralne natomiast
bezwarunkową. Poza tym normy prawne posługują się zazwyczaj małym kwantyfikatorem normy moralne
dużym
2) ich genezy, normy prawne (zwłaszcza normy prawa oficjalnego) powstają w wyniku określonego aktu
stanowienia. Obowiązują, dlatego, że zostały ustanowione w sposób prawomocny. Normy moralne
kształtują się żywiołowo w długim procesie ewolucji społecznej.
3) warunków, w jakich obowiązują, normy prawne mają charakter heteronomiczny obowiązują adresatów
bez względu na to, czy ci je akceptują, normy moralne mają zaś postać autonomiczną: znaczna ich część
obowiązuje człowieka tylko wtedy, gdy je w swoim sumieniu zaakceptuje.
4) sankcji, jakie mają za sobą, Przekroczenie normy prawnej zagrażają pociągnięciem sprawcy do
odpowiedzialności karnej przewidzianej odpowiednimi przepisami. Pogwałcenie normy moralnej
najczęściej zagraża wyrzutami sumienia i/lub potępieniem ze strony opinii publicznej.
5) sposobu, w jaki się o ich obowiązywaniu dowiadujemy, Aby stwierdzić, jakie obowiązują normy
prawne, wystarczy zajrzeć do konstytucji, odpowiednich kodeksów, ustaw, rozporządzeń itp. Aby
natomiast ustalić, co obowiązuje w zakresie moralności, trzeba się dowiedzieć, jakie w danym
społeczeństwie są stosowane kryteria tego, co dobre, i tego, co uznaje się za złe, sprawiedliwe i
niesprawiedliwe, słuszne i niesłuszne itp. Normy prawne bywają też od
6) ich treści. normy prawne regulują przede wszystkim „zewnętrzne zachowania, normy moralne wnikają
natomiast głębiej, w intencje czynów.
I) Po wtóre, jak dowodził Petrażycki, normy prawne mają charakter imperatywno-atrybutywny, normy
moralne są zaś normami imperatywnymi, jednostronnymi (nakazują pewne postępowanie lub zakazują
go bez upoważnienia do odnośnych roszczeń).
II) Normy prawne mają przede wszystkim charakter negatywny zakazują różnych czynów, normy moralne
w znacznie większym stopniu mają charakter pozytywny nakazują aprobowane postępowanie i
zachęcają do niego.
III) Normy prawne mają najczęściej formę oznajmującą,normy moralne zaś są z reguły zdaniami
powinnościowymi.
IV) Normy prawne występują w hierarchicznym powiązaniu z innymi, uprzednio ustanowionymi, normami
prawnymi, a normy moralne analogicznych zestawów nie muszą tworzyć.
V) Normy prawne są zakresowe węższe niż normy moralne. Te ostatnie są w większości nieskończone i
nieograniczone.
VI) Normy prawne zawierają powołanie się na fakty pozytywne (ustawy, rozporządzenia, precedensy,
praktykę sądową itp.), z których czerpią swoją moc obowiązującą, podstawą natomiast norm moralnych
są z reguły przeświadczenia ocenne.
Problematyka norm w różnych kierunkach badań socjologicznych str.242
Zakres obowiązywania norm społecznych str 236
Andrzej Kojder: Andrzej Kojder: Godność i silą prawa. Szkice socjologiczno-prawne, s. 207 - 224.
Prawo zwyczajowe i pluralizm prawny
Pluralizm prawny bywa ujmowany na dwa sposoby: albo jako współistnienie na i tym samym obszarze
dwóch lub więcej porządków prawnych, albo leż jako obowiązywanie w ramach wspólnego porządku
prawnego odmiennych uregulowań odnoszących się do poszczególnych grup narodowościowych,
religijnych, zawodowych czy regionalnych
7) Różne sposoby definiowania prawa i ich konsekwencje poznawcze.
Definicje etatystyczno-jurydyczne prawem są reguły postępowania zabezpieczone
przymusem państwa. Prawo to system norm związanych genetycznie i funkcjonalnie z
działalnością przymusowego aparatu państwowego, system ten wyraża układ sił klasowych i
dążenia klasy panującej.
Definicje socjologiczne: Prawem w danej grupie społecznej można nazwać powtarzający
się, schemat realizacji pożądanych stanów społecznych występujących w tej grupie, jest
zespołem norm i sankcji sformalizowanych, regulujących zachowania jednostek, działalność
instytucji, zrzeszeń celowych itp. oraz ustalających sformalizowane zasady współżycia
społecznego, prawo to sformalizowana wzajemna relacja uprawnień i obowiązków
eufunkcjonalna w stosunku do danego systemu społecznego.
Definicje antropologiczne: Reguły prawa wyodrębniają się od reszty reguł pod tym
względem, że odczuwa się je i uważa za zobowiązanie jednej osoby oraz uprawnione
roszczenie innej podstawową, konieczną cechą prawa w każdym społeczeństwie jest
prawomocne użycie przymusu fizycznego.. „Prawem są najbardziej usystematyzowane i
najczęściej stosowane środki kontroli społecznej, które obowiązują w danym społeczeństwie
i są uprawomocnione przez władzę lub powszechny konsens społeczeństwa".
8) Zjawiska prawne w ujęciu antropologii i etnografii prawa.
Antropologia prawa (samodzielna dyscyplina naukowa), która organizacyjnie wiąże się z naukami
prawnymi- zajmuje się kulturowymi źródłami i uwarunkowaniami prawa oficjalnego i nieoficjalnego (,w
różnych odmianach), recepcją prawa, głównie w krajach postkolonialnych, poczuciem prawnym
wyrażającym się w systemie wartości kulturowych, kulturowymi aspektami procedur prawnych itp.
Etnografia prawa, ujmowana najczęściej jako cześć składowa antropologii społecznej, stara się badać
prawo jako jeden z wytworów kulturowych „ludów egzotycznych", grup etnicznych i regionalnych, opisuje
obiekty materialne związane z funkcjonowaniem prawa i wymiaru sprawiedliwości, gromadzi materiały
„folk-jurydyczne" (folklor prawny) itp.
Typy zjawisk traktowane przez etnografię prawa i antropologię prawa jako zjawiska prawne:
1) pewne szczegółowe reguły zachowań i ich kompleksy uznawane za obowiązujące lub praktykowane
w społeczeństwach tradycyjnych,
2) sposób ich ustanawiania, wprowadzania w życie i sankcjonowania,
3) sposób prowadzenia i rozstrzygania sporów między jednostkami i grupami wewnątrz wyróżnionych
całości społecznych,
4) organy i role społeczne odpowiedzialne za tworzenie, wprowadzanie w życie i sankcjonowanie
reguł, za rozstrzyganie sporów
Celem natomiast archeologii prawnej jest opis dawnych akcesoriów wymiaru sprawiedliwości oraz
różnych oznakowań sytuacji prawnych.
Socjologii prawa dąży przede wszystkim do ustalenia ogólnych prawidłowości społecznego rozwoju i
funkcjonowania szeroko pojętego prawa-antropologia i etnografia prawa zajmują się badaniami
konkretnohistorycznymi różnych instytucji prawnych, zwłaszcza w społecznościach nie posiadających
sformalizowanego systemu prawa oraz w takich, w których istnieje wielość porządków prawnych.
9) Prawo zwyczajowe i sposoby jego badania.
Prawo zwyczajowe łączy cechy regulacji bezpośrednich (opartych na więziach osobowych) z
właściwościami regulacji pośrednich (bezosobowych) operujących abstrakcyjnymi regułami
postępowania. Z jednej strony są normami specyficznie tetycznymi (legitymizuje je zazwyczaj tradycja), a
z drugiej strony maja charakter aksjologiczny
Cechy charakterystyczne.
1)nie posługuje się formalnymi instytucjami prawnymi — organami ustawodawczymi,
wykonawczymi i sądowniczymi,
2)nie istnieje wyraźna granica miedzy postępowaniem prawnozwyczajowym a innymi
procedurami społecznej mediacji.
3)Względna jednolitości niezmienność zwyczajowych reguł postępowania podtrzymuje
jedność doświadczeń życiowych wszystkich członków społeczności.
4) Reguły zwyczajowe, przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie, mają charakter
prawny, o ile zobowiązują do postępowania uznawanego za należne osobie uprawnionej.
Zarówno jednak w przeszłości, jak i obecnie podstawą mocy wiążącej prawa zwyczajowego
jest jego względnie powszechna społeczna akceptacja Nie może być ono narzucone,
nadane czy w sformalizowany sposób ustanowione.
Im większa jest kulturowa autonomia poszczególnych środowisk społecznych im bardziej
stosunki międzyludzkie są zdemokratyzowane, tym większą rolę odgrywa prawo
zwyczajowe.
Badania poświęcone prawu zwyczajowemu można podzielić na cztery kategorie.
1. Badania prawa zwyczajowego grup etnicznych w krajach, które wyłącznie z takich grup się
składają (np. Indonezja, kraje Afryki subsaharyjskiej). Głównym problemem legislacyjnym w
tych krajach jest to, jak wielość zwyczajowych porządków prawnych inkorporować w jeden
zunifikowany system prawa państwowego.
2. Badania prawa zwyczajowego grup etnicznych w krajach w których większość ludności do
takich grup nie należy. Są to na przykład badania prawa rodzinnego Indian amerykańskich,
aborygenów australijskich, Maorysów w Nowej Zelandii itp. oraz prawa zwyczajowego
imigrantów (np. Molukańczyków w Holandii, Laotariczyków w USA).
Istotnym problemem społecznym w tych krajach jest istnienie głębokiego konfliktu między
prawem zwyczajowym tubylców (oraz imigrantów) a prawem oficjalnym reszty ludności.
3. Badania prawa zwyczajowego pozaetnicznych grup społecznych (np. politycznych,
pracowniczych, przestępczych, sportowych).
4. Badania prawa religijnego, które wprawdzie nie jest zaliczane do prawa zwyczajowego,
ale jest ważnym elementem pluralizmu prawnego.
10) Relacje prawa zwyczajowego do prawa oficjalnego.
Po pierwsze, prawo oficjalne może zakazywać przestrzegania reguł prawa zwyczajowego, po drugie,
odmawiać im ważności, po trzecie, może odwoływać się do reguł prawa zwyczajowego, traktując je jako
źródło prawa oficjalnego,
Inkorporacja prawa zwyczajowego do prawą oficjalnego również może mieć różne formy.
1)Może polegać na inkorporacji reguł imperatywnych prawa zwyczajowego (np. przez sankcjonowanie
zwyczajowych zakazów dietetycznych, praktyk wychowawczych czy ceremoniałów pogrzebowych)
2) albo na inkorporacji reguł prawomocności '(np. w dziedzinie przeniesienia lub nabycia własności,
zawarcia małżeństwa).
3)nadanie normom prawa oficjalnego takiego samego znaczenia, jakie w dziedzinie stosunków
społecznych-mają reguły prawa zwyczajowego (np. w odniesieniu do pojęcia rodziny).
4)może polegać na zalecaniu, aby sądy i inne instytucje wymiaru sprawiedliwości stosowały się do
lokalnego prawa zwyczajowego.
Związki między różnymi odmianami prawa nieoficjalnego str 178
Kształtowanie się nowego paradygmatu badań w socjologii prawa str.180
TEMAT3 Kultura prawna: jej uwarunkowania i przemiany
1)
Wielość ujęć kultury w naukach społecznych.
Termin „kultura" nie ma ogólnie przyjętej i zaakceptowanej definicji, ( pojęcie kultury jest wciąż
niedookreślone;) a proponowane lub używane określenia są przedmiotem sporów, W często cytowanej
pracy Culture: A Critical Review of Concepts and Definitions1 Alfred Kroeber i Clyde Kluckhohn
przedstawili ponad 200 definicji kultury zawartych w pracach nie tylko antropologicznych, ale i z dziedziny
innych nauk społecznych i humanistycznych.
Wyróżnili sześć aspektów, w których definiuje się kulturę, a mianowicie:
Ujęcie opisowo-wyliczające, historyczne, normatywne, psychologiczne, strukturalne i genetycznej
KULTURA PRAWNA- PROBLEM DEMARKACJI I UŻYTECZNOŚCI POJĘCIA -A.Kojder
1)szerokie określenie antropologiczno- behawioralne
-całokształt modeli, wzorów i wytworów ludzkiego postępowania
-utrwalonych w toku dziejów
-przekazywanych z pokolenia na pokolenie
2) do kultury zalicz się- materialne rezultaty świadomej działalności
ludzkiej i ich psychiczne korelaty (postawy wyobrażenia,odczucia)
-a także sposoby regulacji stosunków międzyludzkich
-podstawowa funkcja-tak określonej kultury jest obrona przed
naturą
2)
Kształtowanie się pojęcia kultury (kultura a natura, kultura a cywilizacja).
Bardzo często "kulturę" przeciwstawia się "naturze", tj. fizycznemu i
biologicznemu środowisku, w którym żyje człowiek. Do kultury zalicza się
wszelkie materialne rezultaty świadomej działalności ludzkiej i ich
psychiczne korelaty (postawy, wyobrażenia, odczucia itp. a także sposoby
regulacji stosunków międzyludzkich. Podstawową funkcją tak określonej kultury
jest obrona przed naturą.
Sięgnąć do starożytności, w swym pierwotnym łacińskim rozumieniu oznaczała ona „uprawę", polegającą
na „przekształcaniu naturalnego bytu przyrody i człowieka w stan praktycznie użyteczny, a moralnie i
intelektualnie pozytywny".
Odróżnienie kultury od natury pojawia się u greckich sofistów: natura nie jest dziełem ludzi w
odróżnieniu od kultury. Spór o to, w jakim stopniu natura i biologiczne wyposażenie człowieka warunkuje
jego możliwości kulturowe, toczy się przez następne stulecia.
Współcześnie żadna z dyscyplin zajmujących się relacją pomiędzy naturą a kulturą nie odrzuca tezy o
naturalnych, genetycznych podstawach kulturowej działalności człowieka.
Kultura nie może być wyprowadzana wprost z natury, gdyż uwarunkowana jest historyczną akumulacją
rezultatów zbiorowej twórczości i recepcji wytworzonych wartości, znaczeń i przedmiotów
przekazywanych w drodze socjalizacji i kulturalizacji.
Ludzie żyją gromadnie, współżycie zbiorowe jest jednym z warunków wytwarzanej przez nich kultury.
Żaden człowiek indywidualnie, w odosobnieniu, nie byłby w stanie wytworzyć nawet najprostszej z kultur.
Twórca psychoanalizy Zygmunt Freud kreślił wyraźną opozycję natury i kultury, traktując kulturę jako siłę
zniewalającą czy ograniczającą naturalne popędy. Większość definicji kultury podkreśla, że wskazuje ona sposób
życia właściwy, pożądany, oczekiwany w danej społeczności, opisuje to, jak ludzie powinni postępować, co może
nie zgadzać się z tym, co robić by chcieli czy jak rzeczywiście działają. Wielu autorów uważa za trzon kultury
reguły czy wzory.
Zasięg regulacji kulturowej jest bardzo szeroki. Obejmuje ona wszystkie trzy elementy definicji kultury: „to, co
ludzie czynią,, myślą i posiadają". (fragment z tematu 4 system aksjo-normatywny )
Z terminem „kultura" konkuruje często termin „cywilizacja".
Etymologicznie termin „cywilizacja" wywodzi się z łacińskiego wyrazu civilitas stanowiącego treściowe
połączenie wyrazów civitas - odpowiednio zorganizowanego społeczeństwa oraz civis - obywatela
rzymskiego, zajmującego się sprawami publicznymi - civilis.
Współcześnie często spotykane jest rozumienie cywilizacji jako poziomu rozwoju i dostępności nowych
technik, w tym także elektronicznych mediów, różnorodnych możliwości wykorzystania wynalazków i
związanego z tym wzrostu poziomu życia. Wiąże się to z przekazywaniem i preferencją takich a nie
innych wzorów norm, wartości, a wiec wkracza w zespół elementów określających kulturę.
3) Podstawowe cechy i wymiary kultury.
Słownika socjologicznego dokonuje rozróżnień pomiędzy kulturą w najszerszym tego słowa
znaczeniu, w znaczeniu węższym i znaczeniu najwęższym.
W najszerszym znaczeniu na kulturę składają się
wytwory człowieka o charakterze zarówno materialnym, jak i niematerialnym, powstałe w
wyniku działania samego człowieka, a nie w drodze naturalnej.
W nieco węższym rozumieniu na kulturę składają się wyuczone i przekazywane z pokolenia
na pokolenie zobiektywizowane wartości, wzory zachowań, normy, idee, wierzenia, wyrażające
się w wytworach materialnej i niematerialnej działalności ludzi w toku ich współdziałania i
współżycia na określonym etapie rozwoju historycznego. Można by więc mówić za Ralphem
Lintonem o „kulturze zachowań" i „kulturze wytworów".
I wreszcie, w najwęższym tego słowa znaczeniu, kultura to system trwałych wartości duchowych
związanych z nauką, sztuką, filozofią i tworzonych dla nich samych, bez względu na materialne
potrzeby.
pojęciu kultury- jej rozliczne, przeciwstawne definicje dają się uszeregować nie tylko w sześć
podstawowych grup, ale nawet w dwie.
W pierwszej z nich należy umieścić wszystkie te definicje, które sprowadzają istotę kultury do postaw
określonej grupy społecznej, wyrosłych ze wspólnoty wyobrażeń, wiedzy oraz idei w danej dziedzinie,
dzięki którym dana grupa porządkuje zdobyte doświadczenia, odnajduje stosowne rozwiązania stających
przed nią problemów i orientuje dalsze działania.
Do drugiej z wymienionych grup zaliczyć wypadnie te wszystkie podejścia do/kultury, które traktują ją
jako zespół wytworów ludzkich powstałych w wyniku swobodnej i świadomej działalności człowieka.
Tak rozumiana kultura obejmuje nie tylko postawy ludzkie, ale w jednakim stopniu wszelkiego rodzaju
narzędzia i wytwory, w tym zachowania i ich zmaterializowany rezultat, m.in. pod postacią instytucji,
dzięki którym dana grupa społeczna zapewnia sobie nie tylko możność przetrwania, ale również
umocnienia swej autoidentyfikacji. Cenny przykład definicji istoty kultury wywodzący się z drugiej
spośród omawianych orientacji dał przed laty kanadyjski socjolog, syntetyzujący dorobek myślowy
nauki francuskiej i anglosaskiej - Guy Rocher*. W jego ujęciu kultura stanowi : "... w mniejszym lub
większym stopniu sformalizowany zespół sposobów myślenia, odczuwania i działania, który
przyswajany i podzielany przez wielość osób służy w sposób tak obiektywny, jak i symboliczny (w
rozumieniu semiotyki, a więc zespołu znaków, nośników abstrakcyjnych treści) do zespolenia
rzeczonych osób w oddzielną, świadomą tego zbiorowość".
Kultura polityczna, religijna, prawna, ekonomiczna
3)
Pożytki z ujęcia kulturowego dla socjologii prawa.
Ze spojrzeniem na prawo w szerszym kontekście, z wyjściem poza świat norm prawnych, z
zastosowaniem do prawa podejścia „kulturologicznego" związane są określone oczekiwania. Według S.
Russockiego, pozwoli to na:
1)zintegrowanie wyników badań różnych dyscyplin,
2)przybliży prawo „zwykłym ludziom",
3)może okazać się pomocne przy podnoszeniu jakości tworzenia i stosowania prawa przez osoby
zajmujące się tym zawodowo,
4)a także może przyczynić się do zwiększenia prestiżu prawa, a co za tym idzie — jego
skuteczności.
4) Prawo w kulturze i różne ujęcia kultury prawnej
Normatywna koncepcja kultury -kultura prawna całokształt normatywnych wzorów zachowania i wartości
związanych z tymi normami, społecznie zaakceptowanych, wyuczonych, przekazywanych za pomocą
symboli znaczeniowych bądź w obrębie jednego pokolenia, bądź z pokolenia na pokolenie, a więc gdy
przekazywanie to ma cechy pewnej trwałości.
Kultura to pewne normatywne wzory czynienia pewnych rzeczy w pewien sposób. Ogół tych
abstrakcyjnych wzorów, przekazywanych symbolicznie (a nie genetycznie) i funkcjonujących w
społeczeństwie jako „idealne punkty odniesienia" rzeczywistych zachowań, tworzy kulturę.
Zgodnie z przyjętą normatywną koncepcją kultury pojęcie „kultury prawnej" obejmuje te normy prawne,
które zostały społecznie zaakceptowane, a więc poza obrębem kultury prawnej pozostaną „normy
martwe", czyli takie normy prawne, które z punktu widzenia empirycznego pozbawione są, jakiejkolwiek
mocy oddziaływania.
Dalszą cechą norm włączonych do „kultury prawnej" :
1)jest ich rozpowszechnienie, są to normy dominujące w całym społeczeństwie bądź jego większości i
przekazane za pomocą symboli, znaków („wyuczone" w szerokim tego słowa znaczeniu),
2)Istotną cechą przy charakterystyce kultury prawnej jest również pewna trwałość norm, zazwyczaj
związana z tradycją i „dziedzictwem kulturowym".
6) Aspekty kulturowego spojrzenia na prawo (kultura prawnicza, tradycja
prawna).
Tradycja pewne ustosunkowanie się do związków z przeszłością, postawa wobec wywodzących się z
przeszłości norm i instytucji prawnych. Może ona wyrażać się w pełnej akceptacji społecznego
dziedzictwa kulturowego w zakresie prawa, przez sam fakt „dawności" (wiązać się z uznaniem za
wartość historycznego doświadczenia, ciągłości systemu prawnego, jego stabilizacji i związanego z tym
poczucia pewności w prawie). Może przejawiać się w postawie lekceważenia wszelkich związków z
przeszłością, a czasem nawet negacją, niechęcią do wszystkiego, co jest wytworem epoki minionej.
Możliwa jest i trzecia postawa, gdy związki z przeszłością traktowane są jako fakt zastany, którego wagę
należy doceniać z uwagi na ciągłość i kontynuację kultury prawnej, jednakże pozytywna ocena
niektórych spośród tych związków wymaga dodatkowego uzasadnienia aksjologicznego, a nie tylko
odwołania się do „dawności" tych norm i instytucji.
Jako „kulturę prawniczą" określa się zespół norm i związanych z nimi wartości przyjętych i uznanych za
wzory do stosowania przez osoby wykonujące tzw. zawody prawnicze (sędziowie, prokuratorzy,
adwokaci, radcy prawni), a także prawników zatrudnionych w administracji państwowej, a więc przez
osoby, których poglądy i działalność mają szczególne znaczenie dla stosowania prawa.
[Józef Bielawskij: Prawo muzułmańskie, (w:) Główne kultury prawne współczesnego świata, PWN, Warszawa
1995, s. 100 -128.
Harold J.Berman: Prawo i rewolucja. Kształtowanie się zachodniej tradycji prawnej s. 15 - 24 i 47 - 55.
7) Tradycja prawna Zachodu: jej wyodrębnienie i cechy specyficzne
Prawo- przedsięwzięcie mające na celu podporządkowanie ludzkiego
zachowania jakimś zasadom; wyznaczanie uprawnień,
obowiązków; rozwiązywanie konfliktów; tworzenie płaszczyzn
współpracy
Instytucja- struktura służąca wykonywaniu określonych zadań
Zasadnicze cechy zachodniej tradycji prawnej przedstawić można wstępnie w następujący sposób:
1. Stosunkowo ostre rozróżnienie instytucji prawnych od wszelkich innych typów instytucji. Aczkolwiek
prawo ulega silnym wpływom religii, polityki, moralności oraz obyczajów, niemniej daje się od nich
analitycznie odróżnić. Na Zachodzie, choć nie tylko na Zachodzie, prawo traktowane jest jako coś
samoistnego, względnie autonomicznego. Prawo jest nadal względnie autonomiczne, ponieważ odróżnia
się je od polityki i religii, jak też i od innych instytucji oraz dyscyplin naukowych.
2. administrowanie instytucjami prawnymi powierza się zgodnie z tradycją zachodnią szczególnej grupie
ludzi, którzy uprawiają tę działalność zawodowo. 2. Kultywowanie go powierza się specjalistom —
prawodawcom, sędziom, adwokatom i wykształconym prawnikom
3. Ośrodki nauczania prawa nadal kwitną tam, gdzie instytucje prawne są przedmiotem refleksji i
systematyzacji
4 na prawo składają się nie tylko instytucje prawne, zakazy, postanowienia sądowe itd., ale także to, co
uczeni prawnicy, a również sędziowie i prawodawcy mówią o tych instytucjach, nakazach i
postanowieniach. Prawo zawiera, więc w sobie wiedzę o samym sobie, metaprawo, dzięki któremu
można je( instytucje i normy prawne) analizować i oceniać.
5. Zgodnie z zachodnią tradycją prawną prawo ma być traktowane jako spójna całość, zintegrowany
system, „korpus", i ten właśnie korpus rozwijać się ma w czasie, poprzez pokolenia i stulecia.
6. System praw jest zdolny do przetrwania tylko, dlatego, iż ma wbudowany mechanizm zmian organicznych.
7.. Zgodnie z założeniami zachodniej tradycji prawnej zmiany nie zachodzą przypadkowo, lecz w wyniku
takiej interpretacji przeszłości, która odpowiadać ma obecnym i przyszłym potrzebom. Prawo jest nie
tylko ciągle; ma swą historię i wyraża ją.
8. Hisloryczność prawa wiąże się z pojęciem jego nadrzędności wobec władz politycznych.
9. Najbardziej być może wyróżniającą cechą zachodniej tradycji prawnej jest współistnienie i
współzawodnictwo rozmaitych jurysdykcji i różnych systemów prawnych w tej samej społeczności.
Właśnie ten pluralizm jurysdykcji i systemów sprawia, iż nadrzędność prawa jest zarazem możliwa i
niezbędna.
=W szerszym ujęciu prawo wywodzi się nie tylko z woli prawodawcy, ale
również z przekonań społeczności, jej zwyczajów i sposobów postępowania.
Istnieją 4 źródła prawa: prawodawstwo, precedens, zasada słuszności i
zwyczaj =>historia zachodniej tradycji prawnej to po części historia
powstawania i upadku rozmaitych szkół a filozofii prawa; w kresie
kształtowania się tej tradycji dominowała teoria prawa natury
=>prawo ulega przemianom wolniej niż inne instytucje polityczne
=>cel prawa: zapewnienie stabilności i ciągłości; we wszystkich
społeczeństwach źródło autorytetu prawa leży poza nim-»jeśli system prawny
ulega gwałtownym przemianom, to zostaje zakwestionowana legitymizacja źródeł
jego autorytetu
8) Ewolucja i „kryzys" zachodniej tradycji prawnej.
Pozostałe sześć cech charakterystycznych zachodniej tradycji prawnej uległo w ostatnich dekadach
naszego stulecia istotnemu osłabieniu, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych.
5. Prawo w wieku XX, zarówno w teorii jak w praktyce, traktowane jest w coraz niniejszym stopniu jako
spójna całość — corpus iuris, a coraz bardziej jako konglomerat, niespójny zbiór sprzecznych ze sobą
norm i postanowień, połączonych za pośrednictwem potocznych „technik".
6. Traktuje się prawo jako twór pozbawiony historii wewnętrznej, natomiast jego dzieje ujmowane są w
najlepszym razie jako chronologia, w gorszym zaś przypadku —jako iluzja.
7. Zmiany, jakie zaszły i zachodzą w prawie, nie są traktowane jako rezultat ani jego wewnętrznej logiki
rozwoju, ani napięć między wiedzą prawną a praktyką jej stosowania, lecz jako rezultat działania sił
zewnętrznych.
8. Pogląd, iż prawo wykracza poza politykę, jest od polityki odrębne, coraz bardziej ustępuje miejsca
przekonaniu o jego instrumentalnym charakterze; traktowane jest, więc jako środek do realizacji woli
tych, co sprawują władzę polityczną.
9. tendencję do unifikacji rozmaitych jurysdykcji w jeden centralny program legislacji i przepisów
administracyjnych.
10. cyniczny stosunek do prawa rodzący pogardę niemal we wszystkich klasach społecznych
9) Kultura prawna Islamu: cechy specyficzne prawa muzułmańskiego.
1. Święte prawo islamu — szari’a (szarijat)— stanowi wszechobejmującą całość obowiązków religijnych,
pełnię przykazań Boga-Allaha, regulujących życie każdego muzułmanina we wszystkich jego aspektach;
prawo to obejmuje na równi zarządzenia dotyczące kultu religijnego i rytuału, jak i reguły prawne i
polityczne.
2. Islam w znacznie większym stopniu niż inne religie posiada charakter porządku prawnego, który
reguluje całe życie wiernego muzułmanina według ideału zawartego w nauce religijnej głoszonej przez
proroka islamu — Muhammada.
Islam ustanowił i z czasem wypracował przez swoich prawników własny, bardzo szczegółowy porządek
prawny i zasady sprawiedliwości, ustalając to, co jest słuszne i co jest niesłuszne, co jest dobre i
moralnie piękne, a co jest złe i moralnie brzydkie.
W muzułmańskiej teorii prawnej jedynie Bóg jest źródłem wszelkiej władzy i sprawiedliwości i tylko On
posiada znajomość prawa doskonałego. Według prawowiernej doktryny sunnickiej, prawo religijne
zawarte w Koranie, uzupełnione sunną Proroka, współistniało z Bogiem od wieków.
Z punktu widzenia muzułmanina może ono być uważane za swoiste „prawo natury", jeśli chcielibyśmy
posłużyć się terminologią europejskiej nauki prawa. Podobnie, bowiem jak na Zachodzie prawo natury
było uważane za idealny porządek prawny, którego podstawą są ogólne zasady słuszności i
sprawiedliwości, tak prawo muzułmańskie było uważane przez jurystów islamu za idealny i doskonały
system prawny. Jako odwiecznie istniejące prawo boskie było prawem doskonałym i sprawiedliwym,
odpowiednim na wszystkie czasy i mogącym mieć zastosowanie do wszystkich narodów i społeczeństw.
Żyć zgodnie z tym prawem znaczyło żyć doskonale. Tak też prawo Boga-Allaha istnieje od wieków i tylko
zostało odkryte ludziom przez Boga za pośrednictwem proroka Muhammada. Substancja tego prawa jest
zawarta w oryginalnej praksiędze, „Księdze-Matce" — Umm al-Kitab. Treść jej została przekazana
Prorokowi islamu w odpowiednich objawieniach i zebrana później w jedną księgę, tu — na ziemi. W ten
sposób Koran stanowi niejako odbicie ziemskie lej „Księgi-Matki"; jest on, więc jakby zmaterializowaniem,
czy leż ucieleśnieniem prawa powszechnego, czyli prawa natury.
Prawo muzułmańskie obejmuje obowiązki człowieka względem Boga i reguły postępowania w
stosunkach między ludźmi, współwyznawcami przede wszystkim. Jeśli wierny muzułmanin wypełnia
wszystkie przepisy prawa islamu, to realizuje zarazem ostateczny cel swojego życia: osiąga pomyślność
na tym świecie i zbawienie wieczne w życiu przyszłym. Celem prawa boskiego tu, na ziemi, jest
zaprowadzenie porządku i sprawiedliwości w miejsce chaosu i niesprawiedliwości. Prawo islamu pomaga
wiernym kroczyć po dobrej „drodze prawa" — szari'a.
3. Muzułmańscy juryści twierdzą, że podstawowa, zasada, prawna, w islamie jest wolność i dlatego
muzułmanin ma możność wyboru miedzy tym, co jest nakazane, co jest obowiązkiem, a tym, co jest
zakazane. Wolność ta jednak musi być częściowo ograniczona ze względu na słabość natury ludzkiej,
kora może sprowadzić człowieka na złą drogę, jeśli nie wspomagałaby go modrość boża, wyrażona w
postaci prawa. Stąd też prawo boskie przekazane ludziom przez Muhammada jest szeregiem przykazań
autorytatywnych, obejmujących całość życia ludzkiego; obejmuje ono, więc zarówno nakazy religijne, jak
i przepisy prawne w ścisłym tego słowa znaczeniu, obowiązujące jednostkę, a także zasady prawne
współżycia społecznego i podstawy organizacji państwa. Prawo muzułmańskie jest szczególnie
instruktywnym przykładem „świętego prawa".
prawo kanoniczne są bardziej jednorodne niż prawo muzułmańskie.
4.. Wytworzyły się w rezultacie cztery szkoły klasyczne prawa muzułmańskiego, wszystkie uznane za
prawowierne, różniły się, bowiem między sobą nie w sprawach istotnych, lecz drugorzędnych; były to
szkoły: malikicka, szafiieka, hanaficka i hanbalicka.
5. prawo muzułmańskie, reprezentuje skrajny przypadek „prawa jurystów". Zostało, bowiem stworzone i
rozwinięte jako system prawny przez prywatnych specjalistów i nauka prawa, a nie ustawa, odgrywała tu
rolę prawodawcy. Było to możliwe, dlatego, że prawo muzułmańskie opierało się, w myśl religijnoprawnej teorii islamu, na autorytecie boskim.
Należy też zwrócić uwagę na społeczny charakter prawa muzułmańskiego. Prawo to, bowiem, zgodnie
ze swoją teorią, bierze najpierw pod uwagę interesy i dobro społeczności muzułmańskiej, a interesy
osobiste jednostek stawia na dalszym planie. Przytacza się tu na poparcie tego stanowiska jurystów
wypowiedź proroka Muhammada, który miał się wyrazić: „Najlepszym z ludzi jest ten, który najbardziej
służy innym ludziom".
Temat 4: Socjalizacja, konformizm i dewiacja społeczna
Jan Turowski: Osobowość, socjalizacja, postawy, (w:) J. Turowski: Socjologia. Małe struktury
społeczne s. 38-55.
1) Agendy, techniki i skutki procesu socjalizacji.
Rodzaje czynników kształtujących osobowość człowieka - bioanatomicznych, psychicznych i
społecznych. Za Arnoldem Rosem można określić osobowość jednostki:
1) jako strukturę czynników biogennych, -wywodzą się psychogennych właściwości bioanatomicznych
organizmu jednostki i są określane różnie przez poszczególnych przedstawicieli teorii psychologicznych
(jako odruchy, popędy, właściwości fizyczne budowy ciała, | jako potrzeby biologiczne,)
2) psychogennych - obejmują uczucia, wzruszenia, afekty, nienawiść, zazdrość itp.
3) socjogennych pochodzące z wpływów społeczeństwa i kultury. Obejmują one zinternalizowane przez
jednostkę wartości, normy, wzory zachowań, a w tym wzory ról społecznych. Są to więc elementy czy
czynniki, które kształtują się pod wpływem życia jednostki w różnych grupach społecznych.
wpływających na zachowanie jednostki.
Socjologowie interesują się socjogennymi czynnikami osobowości. Wyjaśniają wpływy życia społecznego
i kultury na osobowość jednostki. Procesy tego oddziaływania określa się pojęciem socjalizacji.
Socjalizacja obejmuje procesy internalizacji, tj. nabywania czy przyjmowania przez jednostkę wartości i
norm z nich wynikających, następnie procesy uczenia się i tworzenia wzorów zachowań, a wśród nich
wzorów ról społecznych.
Procesy socjalizacji jednostki zachodźi w drodze spontanicznego naśladownictwa, identyfikacji,
wychowywania czy też świadomych osobistych decyzji samowychowawczych, dokonują się zaś dzięki
interakcjom z innymi ludźmi, tj. w wyniku wzajemnych działań między jednostkami jako podmiotami życia
społecznego (dziecko - matka, uczeń - nauczyciel, kolega - kolega). Warunkiem interakcji jest wzajemna
komunikacja za pomocą języka i znaków.
W analizach procesów socjalizacji wyróżnia się dwie fazy: socjalizacje pierwotna i socjalizację wtórna.
Socjalizacja pierwotna obejmuje okres dzieciństwa. Dziecko startuje jako organizm z wrodzonymi
możliwościami rozwoju psychicznego i społecznego. Pod wpływem interakcji ze swymi opiekunami, a
następnie innymi kręgami osób
Socjalizacja wtórna dokonuje się w wieku dorosłym przez samą jednostkę i jej własne akty, ale pod
wpływem tzw. uogólnionego innego. Musi bowiem dokonywać się ona w drodze interakcji, oddziaływania
ze strony innych podmiotów życia społecznego.
W wyniku procesu socjalizacji, czyli społecznego rozwijania swej osobowości, jednostka rozwija nie
tylko jaźń, czyli samoświadomość siebie jako podmiotu swych działań, ale również poczucie tożsamości.
W polskiej literaturze socjologicznej Adam Podgórecki wprowadził koncepcję czterech rodzajów jaźni:
1pierwiastkową, odpowiada pojęciu jaźni subiektywnej w ujęciu Georga Meada. Jaźń jako
samoświadomość siebie która polega na tym, że jednostka może być sama dla siebie obiektem.
2odzwierciedlona, pokrywa się z koncepcja Cooley jest obrazem siebie, jakim jednostka się posługuje, a
który uzyskuje w drodze własnej interpretacji percepcji siebie przez innych.
3fasadową natomiast jest pojęciem określającym zjawisko prezentowania przez jednostkę różnych swych
właściwości czy cech, często nic posiadanych, ale które mogłyby być pozytywnie odbierane przez innych.
4zobiektypizowana jest samowiedzą jednostki o sobie, oparta na długotrwałym procesie socjalizacji i
wielu aktach samokontroli,
Tożsamość, określając ją lapidarnie, oznacza układ autodefinicji jednostki jako aktora społecznego.
Jeszcze wyraźniej określa tym pojęciem „koncepcję siebie", jaką jednostka ma o sobie. Tożsamość może
być osobowa i społeczna.
1)Tożsamość osobowa oznacza poczucie ciągłości jaźni, ciągłości własnego istnienia, mimo upływu
czasu,
2)tożsamość społeczna natomiast oznacza poczucie zajmowania przez jednostkę określonego miejsca w
świecie społecznym, pełnienie określonych ról społecznych.
Określenie osobowosi str.37
Pojęcie postawy str.44
Piotr Sztompka:, (w:) P. Sztompka: Socjologia. Analiza społeczeństwa s 257 -287.
System aksjo-normatywny
SYSTEM AKSJO-NORMATYWNY: powiązany zespół reguł - norm i wartości - dotyczących wszelkich
przejawów życia społecznego, charakterystyczny dla danej kultury.
2) Relacje między kulturowo określonymi środkami a celami
(normy kultury a wartości kultury).
Reguły kulturowe dotyczą działań ludzkich, działanie ujmowane jest jako dwuczłonowy kompleks z
jednej strony pewnych środków, sposobów, metod postępowania i z drugiej strony celów, do których te
środki, sposoby czy metody mają prowadzić.
Dwuczłonowe ujęcie działania pozwala wyprowadzić podział na dwa rodzaje reguł
1)Takie reguły, których przedmiotem są sposoby czy metody działania, środki stosowane dla
osiągnięcia celu, nazwiemy normami kulturowymi. Mówią one, co ludzie powinni robić.
2)Natomiast takie reguły, których przedmiotem są cele działania, nazwiemy wartościami kulturowymi.
Mówią one, jakie cele są godne, słuszne, właściwe.
Formułując to nieco inaczej: wartości wskazują, do czego ludzie powinni dążyć, a normy - jak powinni
do tego dążyć.
3)
Relatywizacja sytuacyjna i personalna reguł kulturowych.
Reguły społeczne obowiązują pod pewnymi warunkami. W stosunku do każdej reguły zadać można
pytanie:, w jakich sytuacjach obowiązuje i kogo obowiązuje. Każda reguła jest, więc relatywizowana
sytuacyjnie i personalnie. Inaczej: zawiera klauzule określającą warunki czy granice swojej
stosowalności.
Przykłady relatywizacji sytuacyjnych. „W razie pożaru należy dzwonić pod numer, 998” (gdy nie ma
pożaru taki alarmujący telefon to wybryk chuligański podlegający karze
Przykłady relatywizacji personalnej. Reguła może stwierdzać wprost, do kogo się stosuje. „Dzieciom
do lat 12 wstęp wzbroniony". Dla wszystkich innych wejście jest dozwolone.
RELATYWIZACJA PERSONALNA REGUŁY: określenie, kogo reguła dotyczy, przez wskazanie pozycji
(ról) osób jej podlegających.
RELATYWIZACJA SYTUACYJNA REGUŁY: określenie, często sformułowane implicite, w jakich
sytuacjach reguła obowiązuje, a jakie wyłączają jej stosowalność.
4) Podsystemy aksjo-normatywne i ich udział w procesie socjalizacji
Willinm G. Sumner pierwszy wprowadził trójpodział reguł na „codzienne sposoby życia, moralność i
prawo" . Dzisiaj mówimy prościej: zwyczaje, moralność i prawo. Tworzą one trzy wyraźnie odrębne
podsystemy w obrębie systemu aksjo-normatywnego każdego społeczeństwa.
Zwyczaje to bardzo bogata kategoria reguł towarzyszących nam w życiu codziennym, we wszelkich jego
przejawach. Określają, jak się ubieramy, jak się czeszemy, jak spędzamy
wolny czas, gdzie spotykamy się przyjaciółmi itp. Istotną funkcją zwyczajów jest uproszczenie nam życia,
nadanie mu pewnego automatyzmu, zwolnienie z konieczności rozważania wszelkich możliwych opcji i
każdorazowego podejmowania decyzji w codziennych, banalnych sprawach.
Taki bezrefleksyjny automatyzm, z jakim poddajemy się zwyczajom, sprawia, że są one najbardziej
niewidoczne ze wszystkich reguł, traktujemy je jako oczywiste i świadomie dostrzegamy, dopiero, gdy
staniemy wobec zwyczajów alternatywnych, stykając się z odmienną od naszej kulturą. Tu najmocniej zakorzeniony jest nasz etnocentryzm, przekonanie o naturalności naszych zwyczajów i dziwactwie
zwyczajów odmiennych. Zwyczaje tworzą się spontanicznie, oddolnie, wyrastają z rozpowszechniających
się i jakby obiektywizujących działań masowych, nie mają swoich zidentyfikowanych twórców. Na ogól
nie są też kodyfikowane, choć są wyjątki, na przykład podręczniki tzw. dobrego wychowania (savoirvivre'u). Nie uczymy się ich w jakiś systematyczny sposób, są raczej nabywane w drodze imitacji lub
treningu w ramach procesu socjalizacji.
Charakterystyczny dla spraw regulowanych przez zwyczaje jest ich prywatny charakter.
Odmienne pod każdym względem są reguły moralne. Przede wszystkim dotyczą one takich sfer życia,
w których działanie jednego człowieka nie jest obojętne dla dobra, szczęścia, zdrowia, powodzenia
innych ludzi. Działania takie nie mogą pozostać prywatne, bo dotyczą istotnych interesów innych,
wkraczają w obszar ich autonomii i wolności, mogą sprawić im ból i wyrządzić krzywdę.
Reguły moralne dotyczą więc najbardziej fundamentalnych relacji miedzy ludźmi, „regulują ruch" w tej
przestrzeni międzyludzkiej, która powstaje jako efekt zbiorowego sposobu bytowania gatunku ludzkiego.
Są najmocniejszym wyrazem społecznej natury człowieka. Z tego powodu mają też charakter najmniej
konwencjonalny, wyrażając pewne wspólne ludziom jako ludziom imperatywy zbiorowego życia. Nie bez
powodu tak silną regulacją moralną objęta jest na przykład ta powszechna forma bytowania ludzi, jaką
jest rodzina.
Odnosząc się do spraw szczególnie istotnych, reguły moralne są często kodyfikowane w
zwerbalizowanych i sformalizowanych systemach etycznych, a także uzasadniane i legitymizowane
przez odwołanie się do rozumu (w świeckich doktrynach filozoficznych) albo objawienia (w koncepcjach
religijnych). Niekiedy mają wyraźnych autorów, realnych lub mitycznych - myślicieli, proroków,
przywódców religijnych: imperatyw kategoryczny Kanta, Dekalog, Kazanie na Górze.
Naruszenie nakazów i zakazów moralnych spotyka się z daleko silniejszą reakcją społeczności niż w
przypadku zwyczajów.
ZWYCZAJE: reguły o charakterze konwencjonalnym, w zasadzie obojętne dla dobra innych,
spontanicznie wytwarzające się w zbiorowości, dotyczące codziennego przebiegu życia społecznego i
stosunkowo słabo sankcjonowane.
MORALNOŚĆ: zbiór norm i wartości, których naruszenie jest mocno piętnowane przez zbiorowość,
ponieważ dotyczą zasadniczych i uniwersalnych problemów pojawiających się w stosunkach
międzyludzkich, których rozwiązanie nie jest obojętne dla dobra partnerów.
PRAWO: system norm i wartości stanowionych i skodyfikowanych, na których straży stoją specjalne
instytucje dysponujące przymusem państwowym.
5) Typy konfliktów w anomijnym społeczeństwie.
ANOMIA: stan chaosu wśród norm i wartości, zanik, jednoznacznych drogowskazów postępowania.
Wewnętrznej niespójności i sprzeczności w obrębie systemu aksjo-normatywnego. Występuje w kilku
formach:
Pierwsza, wskazana przez Emile'a Durkbeimn pod koniec XIX wieku, nazwana została przez niego
anomią. Dotyczy całości kultury normatywnej. Jest to stan, w którym system normatywny traci
koherencje i zamienia się w chaos. Drogowskazy działania - celów i środków - stają się nieostre,
niejednoznaczne. Ludzie tracą poczucie, co jest dobre, a co źle, co godne, co niegodne, do czego należy
dążyć, a czego unikać, jakie metody są dozwolone, a jakie zakazane.
Nieco węższe pojęcie anomii wprowadza w 1938 roku Robert Merton. Anomią to, w jego ujęciu, nie
każdy chaos normatywny, lecz raczej specyficzna rozbieżność miedzy afirmowanymi w danym
społeczeństwie wartościami, a postulowanymi w nim normami mającymi służyć osiągnięciu tych wartości.
Na przykład w kulturze amerykańskiej: sukces materialny, wysoki standard życia, , l równocześnie
poprzez system norm wskazuje pożądane sposoby osiągania tych celów, są to takie normy jak:
zdobywanie edukacji, wytężona i zdyscyplinowana praca, awans zawodowy. Ale dla pewnych, znacznych
segmentów społeczeństwa (np. ludności murzyńskiej)normy te mogą być nierealistyczne, w tym sensie,
że dostęp do edukacji jest utrudniony, występuje dyskryminacja zawodowa.
Dezorganizacja kultury normatywnej oznacza dezorientacje członków zbiorowości. Jest to stan na tyle
dotkliwy, że Durkheim widział w nim przyczyny jednej z postaci zamachów samobójczych, którą określał
mianem samobójstw anomijnych.
Trzecia forma sprzeczności w obrębie systemu aksjo-normatywnego, to znany nam już dobrze konflikt
ról: rozbieżność oczekiwań społecznych związanych z rozmaitymi pozycjami społecznymi (statusami)
zajmowanymi równocześnie przez jednostkę. Przykład: konflikt obowiązków rodzinnych i zawodowych.
Forma czwarta - to konflikt w obrębie jednej roli, czyli w ramach jednej pozycji społecznej, miedzy
segmentami roli, a wiec oczekiwaniami kierowanymi przez różnych partnerów, członków kręgu
społecznego, zajmujących w stosunku do danej pozycji statusy peryferyczne. Przykład: dyrekcja zakładu
żąda od robotnika podwyższenia wydajności, a koledzy z brygady utrzymania tempa pracy na
zwyczajowym poziomie.
Piąta sprzeczność występuje w obrębie pojedynczego segmentu roli, gdy oczekiwania jednego,
konkretnego partnera są wewnętrznie niespójne. Nazywamy to ambiwalencją normy. Przykład: pacjent
oczekuje od lekarza osobistej troski, współczucia dla jego cierpień, delikatności, a równocześnie chce
być wyleczony, co może wymagać bardzo bolesnej i uciążliwej terapii lub
Szósta możliwość to konflikt pomiędzy podsystemami normatywnymi, gdzie to samo zachowanie jest
odmiennie regulowane, na przykład przez prawo i moralność. Mówimy tu o antynomii normatywnej.
Tzw. „mały kodeks karny" wprowadzony w Polsce bezpośrednio po wojnie wymagał na przykład
donoszenia na członków własnej rodziny, co stało w jaskrawej sprzeczności z moralnymi zasadami
lojalności i solidarności rodzinnej. Inny przykład to
Odmienny typ antynomii występować może w obrębie pojedynczego podsystemu normatywnego, gdy
zawarte w nim reguły wymagaj;] równocześnie przeciwstawnego sposobu postępowania: jedne
czegoś zabraniają,, a inne na to zezwalają, lub jeszcze gorzej - nakazują to. Zdarza się to zwłaszcza na
terenie prawa, gdzie ogromna liczba i różnorodność przepisów wydawanych w różnych czasach przez
najrozmaitsze organy niezmiernie utrudnia zachowanie koherencji.
Wszystkie wymienione przypadki występują w obrębie jednej kultury. Ale wiemy również, jak wielka jest
różnorodność kultur, co nie ma poważniejszych konsekwencji tylko dopóty, dopóki kultury są izolowane.
Kiedy jednak wchodzą w kontakt, zderzają się ze sobą, np. w sytuacji podboju, migracji lub globalizacji,
łatwo staje się to zarzewiem konfliktów międzykulturowych
Dziewiąty typ sprzeczności wynika z tego, że w ramach jednej społeczności i właściwej jej kultury
występować mogą reguły pochodzące z różnych okresów. Trwałość pewnych norm i wartości jest
większa, innych mniejsza, ale w każdym momencie system aksjo-normatywny składa się z elementów
bardzo dawnych, dawnych, nowszych i najnowszych. Ich treść może być wzajemnie nieskoordynowana.
Powiemy w tym przypadku o asynchronii normatywnej, czego wyrazem jest anachroniczność
nieadekwatnego już, ale ciągle trwałego dziedzictwa przeszłości, wchodzącego w konflikt z nowymi
sposobami życia. Na przykład polski syndrom heroiczno-romantyczny, wywodzący się jeszcze z okresu
rozbiorów, może wchodzić w konflikt z wymaganiami pozytywistycznej „pracy od podstaw", dyscypliny,
racjonalności i efektywności - jakich wymaga życie w nowoczesnym i suwerennym kraju.
Sprzeczność dziesiątego rodzaju spotykamy w ramach jednej społeczności, gdy w krótkim czasie
następuje głęboka, radykalna i wszechstronna zmiana kulturowa. Nowe reguły życia wchodzą wtedy w
sprzeczność z dawnymi normami i wartościami, zakorzenionymi jeszcze głęboko w pamięci, w
mentalności, w codziennych nawykach czy tym, co francuski XIX-wieczny politolog Alexis de Tocqueville
nazywał „odruchami serca", tych samych ludzi, tego samego pokolenia. Pojawia się swoisty dualizm
koegzystujących jeszcze przez pewien czas dwóch kultur: starej i nowej. Nazwiemy ten przypadek
dysonansem kulturowym. Towarzyszy on rewolucjom, przełomom ustrojowym, radykalnym innowacjom
technicznym.
6) Konformizm a dewiacja.
KONFORMIZM: sytuacja, gdy ludzie postępują zgodnie z regularni, które ich dotyczą (to znaczy odnoszą
się do ich pozycji społecznej, do sytuacji, w jakiej działają i nie są wyłączone przez jakieś okoliczności
szczególne).
DEWIACJA: postępowanie niezgodne z odnoszącymi się do danej jednostki i do sytuacji, w której działa,
regułami społecznymi (normami i wartościami).
W ramach jednej i tej samej procedury (czyli typowej wiązki norm i wartości) ludzie mogą przestrzegać
norm, ale odrzucać wartości, lub przeciwnie, Jest to podstawą typologii Mertona. Występuje w niej pięć
możliwości:
Pierwsza to po prostu konformizm, czyli akceptacja całej procedury, zarówno norm, jak i związanych z
nimi wartości. Na przykład zachowanie tych Amerykanów, którzy dążą do zrealizowania marzeń o
sukcesie, , poprzez zdobywanie kwalifikacji zawodowych i wytężoną prace.
Pozostałe cztery możliwości to różne odmiany dewiacji, a więc odstępstwa od reguł.
Jedna, określona przez Mertona terminem „innowacja", to akceptacja celów dyktowanych przez
rozpowszechnione wartości, ale szukanie nowych sposobów ich realizacji, różnych od normatywnie
przepisanych. Jest to cząstkowe zastosowanie się do wskazanej w kulturze procedury: tylko do
zawartych w niej wartości, a odrzucenie norm. Tak czyni pospolity przestępca, który ma te same cele
życiowe o porządny obywatel - sukces, bogactwo, dobrobyt
Przeciwna sytuacja, którą Merton nazywa „rytualizmem", to kurczowe trzymanie się pewnych
tradycyjnych sposobów postępowania, czyli gorliwe przestrzelanie norm, przy zupełnym abstrahowaniu
od celów, które miały być w ten sposób realizowane, a więc z ignorowaniem odpowiednich wartości. Jest
to znów cząstkowe, wybiórcze zastosowanie się do przepisanej w kulturze procedury: tylko do zawartych
w niej norm, z pominięciem wartości. Tak postępuj przysłowiowy biurokrata, przygotowujący obszerne
sprawozdania, których żaden przełożony nic czyta, a tylko wyrzuca do kosza. Tak działa dewotka, która
mechanicznie klepie w kościele pacierze, myśląc równocześnie, jak dokuczyć sąsiadce.
Trzecia odmiana dewiacji tu „wycofanie się" albo rezygnacja. Jesr to dewiacja pełna i pasywna.
Oznacza odrzucenie przez jednostkę całej przepisani w kulturze procedury, zarówno zawartych w niej
norm, jak i wartości. Tak czynią, ludzie marginesu, kloszardzi, narkomani, alkoholicy, którzy z różnych
powodów negują takie uznane wartości jak dobrobyt czy wykształcenie, a także takie normy jak praca
czy edukacja.
Czwarta forma dewiacji to „bunt". Jest to także dewiacja pełna, ale aktywna. Oznacza odrzucenie
obowiązujących procedur, z całym bagażem norm i wartości, ale zarazem zaproponowanie procedur
alternatywnych: nowych sposobów życia realizujących nowe normy i nowe wartości. Wyrazem takiego
buntu są różne ruchy kontrkulturowe, sekty, komuny.
Dodatkowe kategorie:
NONKONFORMIZM: dewiacja demonstrowana publicznie w proteście przeciwko obowiązującym normom czy
wartościom.
LEGALIZM: literalne i skrupulatne przestrzeganie reguł bez względu na ich treść, zgodnie z przekonaniem, że należy zawsze
stosować się do obowiązujących zasad.
NEGATYWIZM (inaczej - kontraformizm): bezrefleksyjny stosunek do reguły, abstrahujący od jej treści, a odrzucający ją
tylko z uwagi na źródło, z którego reguła pochodzi.
OPORTUNIZM: przestrzeganie reguły mimo jej nieuznawania i przekonania ojej niesłuszności.
Barbara Malak, Adam Fraczek: Podkultura przestępcza jako „produkt" zaburzonej socjalizacji, (w:) Elementy
socjologii prawa. Wybór tekstów,. 129 -134.
7) Poszerzanie „potencjału" podkultur przestępczych - mechanizmy i skutki
zjawiska.
W literaturze socjologicznej pojęcie "podkultura" rozumiane jest - najogólniej mówiąc - jako wynik selekcji
i modyfikacji wartości kulturowych, dokonywanych przez członków różnych grup z punktu widzenia
specyficznych cech ich egzystencji, a pełniących dla tych grup funkcję "klucza" do zapewnienia sobie
uczestnictwa w kulturze.
Proces, który moglibyśmy nazwać procesem "dojrzewania przestępczego", złożony jest z dwóch stadiów:
stadium reaktywnego, genetycznie wcześniejszego i charakteryzującego się tym, że zachowania
przestępcze stanowią bezpośrednią reakcję na pewne warunki środowiskowe lub też próbę rozwiązania
konfliktu wynikającego ze zderzenia potrzeb jednostki z wymaganiami zewnętrznymi, i stadium
autonomicznego, zaczynającego się później (około 17-18 r.ż.), gdy zachowania przestępcze
zautonomizowały się od strony motywacyjnej i uniezależniły od swoich pierwotnych przyczyn.
W tym rozumieniu o zachowaniu przestępczym jednostki można mówić jako o sposobie regulacji jej
stosunków z otoczeniem, a os bowościowe przesłanki tej formy regulacji należałoby raczej lokalizować w
różnicach nastawień wobec rzeczywistości niż cechach osobowości, np. agresywności.
Temat 5: Kontrola społeczna i kontrola prawna
Andrzej Kojder: Adekwatność empiryczna i doniosłość nomologiczna pojęcia „kontrola społeczna"; Istota kontroli
społecznej i kontroli prawnej, (w:) Godność i siła prawa. Szkice socjologiczno-prawne, 260 -269.
1) Pojęcie kontroli społecznej, jej sens empiryczny i doniosłość nomologiczna.
Zjawiska, o których się zwykle mówi przy okazji omawiania kontroli społecznej to procesy trzech typów, a
więc: przekazywanie wzorców, np. w postaci ogłoszonych przepisów prawa stanowionego; porównywanie
wzorców z wykonaniem, a więc np. ściganie sprawców przestępstw; podejmowanie działań korekcyjnych
wtedy, gdy występuje niezgodność między wzorcem a wykonaniem, a więc np. karanie winnych popełnienia
czynów przestępczych, zmiana w ustawodawstwie
Najczęściej kontrolę społeczną utożsamia się z bliżej nieokreślonymi społecznymi mechanizmami
wymuszania konformizmu, całościową suma procesów, konformizacyjnych, wywieraniem presji (za
pomocą kar i nagród), która prowadzi do konformizmu.
W nieco bardziej szczegółowych ujęciach, bez odwoływania się do konformizmu, na kontrolą społeczną
składają się: czynniki, które kształtują zachowania w sposób społecznie pożądany, całokształt
oddziaływań mających zapewnić zgodność zachowania z normami społecznymi, wpływy, jakie grupa
społeczna wywiera na swoich członków w kierunku respektowania zachowań przepisanych przez normy
ogólne, uznane w danej sytuacji.
\V tym duchu utrzymane są również określenia kontroli społecznej jako sposobów oddziaływania na
zachowania wykraczające poza granice społecznej tolerancji lub też procesów zapobiegających
pogwałceniom reguł społecznych.
Niektórzy autorzy wyliczają czynniki i mechanizmy kształtujące konformizm, takie jak: sposoby
przekonywania, nakazy i zakazy, systemy perswazji i nacisku, sankcje, sposoby wyrażania uznania,
wyróżnienia, nagrody itd., i nadają im ogólną nazwę systemu kontroli społecznej.
Inne od powyższych klasy przedmiotowe wyznaczają ujęcia kontroli społecznej jako ogółu społecznych
reguł i zakazów; czynników, które przyczyniają się do utrzymania porządku społecznego; technik
bezpośredniego i pośredniego oddziaływania na zachowania ludzi; zagregowanych wartości i norm, za
pomocą, których są rozwiązywane lub łagodzone napięcia i konflikty; albo też jako normatywnie
ukierunkowanego wpływu środowiska społecznego.
Pojęcie kontroli społecznej jest nieostre, nie jest pojęciem adekwatnym, jego zakres nie obejmuje
przedmiotów (zjawisk, procesów, czynników itd.) rodzajowo jednorodnych. Czyż można zaliczyć do tej
samej klasy rodzajowej i plotkę i np. wyrzuty sumienia, wrażenia estetyczne i przepisy prawne, a to
nazywa się elementami kontroli.
„funkcje" kontroli społecznej (integracyjna, dezintegracyjna, destrukcyjna itp.)
„środki" kontroli społecznej (wychowanie, tradycja, prawo, moralność itp.),
„agendy" kontroli społecznej (opinia publiczna, kręgi rówieśnicze, grupy odniesienia, środki masowego
przekazu itp.),
„efekty zamierzone" (posłuszeństwo, podporządkowanie, przystosowanie itp.)
„efekty niezamierzone" (anomia, alienacja, dehumanizacja, bunt itp.).
Jeśli chodzi o sensowność empiryczną pojęcia kontroli społecznej, to — w znaczeniu, w jakim zwykło
się mówić o owej właściwości pojęć — należy je uznać za wystarczająco sensowne. Wyeliminowanie go
ze słownika socjologii nie tylko pozbawiłoby ją wielu interesujących refleksji, lecz ponadto zubożyłoby w
jakiś sposób możliwości teoretyzowania na temat kształtowania się, funkcjonowania i roli w życiu
społecznym rozmaitych systemów normatywnych. Ponadto, pojęcie kontroli społecznej, bez względu na
to, czy jest ujmowane rozszerzające (wówczas cechuje je „skokliwość"), czy też zawężające) (wtedy
znamionuje je „kulawizna"), jest chyba nic tylko bardziej niż wiele innych pojęć socjologicznych
powiązane z możliwymi do przeprowadzenia obserwacjami, lecz na tych obserwacjach bazuje.
Do trzeciego problemu, problemu doniosłości nomologicznej pojęcia kontroli społecznej, trudno się
jednoznacznie ustosunkować. Z jednej strony, uznając, że twierdzeniami naukowymi są tylko twierdzenia
adekwatne, powinniśmy dojść do oczywistego wniosku, że za pomocą pojęcia notorycznie
nieadekwatnego, a za takie uznaliśmy pojęcie kontroli społecznej, nie można tworzyć adekwatnych teorii,
jest ono pozbawione jakiejkolwiek doniosłości nomologicznej z drugie wszakże strony, przez twierdzenia
naukowe (w tym i socjologiczne) rozumie się zdania dobrze potwierdzone, nie sfalsyfikowane,
dostatecznie informatywne, uznawane za prawdziwe (w świetle aktualnego stanu wiedzy), bez względu
na stopień ich adekwatności. Z tego i tylko tego punktu widzenia nie sposób odmówić pojęciu kontroli
społecznej doniosłości nomologicznej.
Peter L. Berger: Perspektywa socjologiczna - człowiek w społeczeństwie, Zaproszenie do socjologii, s.68-91.
2)
Mechanizmy kontroli społecznej: koncentryczne kręgi norm i symboliczne
atrybuty pozycji społecznej.
Kontrola społeczna to jedno z najpowszechniej stosowanych pojęć socjologii. Odnosi się ono do
rozmaitych środków używanych przez społeczeństwo w celu przywoływania jego niesubordynowanych
członków do porządku. Żadne społeczeństwo nie może istnieć bez kontroli społecznej.
„mechanizmy" kontroli społ. (przymus, perswazja, przetarg, konkurencja, „politykowanie" itd.)
Tam gadzie ludzie żyją lub pracują w zwartych grupach oddziałują takie mechanizmy kontroli społecznej
jak perswazja, ośmieszenie, plotki i pogarda.
„środki" kontroli społecznej (wychowanie, tradycja, prawo, moralność itp.),
Ostatecznym i bez wątpienia najstarszym środkiem kontroli społecznej jest przemoc fizyczna. W
okrutnym społeczeństwie dziecięcym jest ona nadal środkiem głównym.
W każdym sprawnie funkcjonującym społeczeństwie przemoc stosowana jest oszczędnie i jako środek
ostateczny, a do sprawowania, na co dzień kontroli społecznej wystarcza sama tylko groźba użycia siły
Środki kontroli społecznej wykazują wielką różnorodność, zaraz po politycznych i prawnych formach
kontroli powinno się prawdopodobnie postawić presję ekonomiczną. Niewiele środków przymusu jest
tak skutecznych jak te, które zagrażają podstawom czyjegoś utrzymania czy zyskowi.
Zewnętrzne koło mogłoby z powodzeniem wyobrażać system polityczno-prawny, zgodnie, z którym
jesteśmy obowiązani żyć. Jest to ten system, który, całkiem wbrew woli człowieka, opodatkuje go, powoła
do służby wojskowej, zmusi do przestrzegania swych niezliczonych praw i przepisów, w razie potrzeby
wpakuje do więzienia,/a w ostateczności — zabije.
Innym systemem kontroli społecznej, który wywiera presję na postać stającą w jego centrum, jest system
moralności, obyczaju i zwyczaju. Jedynie te aspekty tego systemu, które wyglądają (w oczach władz) na
najbardziej palące, wyposażone zostają w sankcje prawne. Nie oznacza to jednak, że bezkarnie można
być niemoralnym, ekscentrycznym i niewychowanym. Wówczas zostają, bowiem wprawione w ruch
wszystkie inne środki kontroli społecznej. Niemoralność zostaje ukarana utratą pracy, ekscentryczność
— utratą widoków na znalezienie nowej, złe maniery — zakazem wstępu do grup, które respektują to, co
uważają za dobre maniery.
Istnieją jeszcze inne, mniej rozgałęzione kręgi kontroli, której jednostka jest poddawana Wybór zawodu
nieuchronnie podporządkowuje jednostkę rozmaitym formom kontroli, często surowej. Każda rola
zawodowa w społeczeństwie, niesie ze sobą pewien kodeks postępowania, który jest rzeczywiście
bardzo trudny do zlekceważenia. Dostosowanie się do tego kodeksu jest zazwyczaj równie istotne dla
czyjejś kariery w danym zawodzie, jak kompetencje fachowe czy doświadczenie. |Kontrola społeczna ze
strony systemu zawodowego ma tak wielką wagę, ponieważ to praca przesadza o tym, co ktoś będzie
mógł robić przez większy część swego życia.
Wreszcie system kontroli stanowi także grupa ludzka, w której przebiega tak zwane życie prywatne, to
znaczy krąg rodziny i przyjaciół.
Można, więc widzieć siebie jako kogoś znajdującego się w centrum (to znaczy w punkcie największej
presji) pewnego układu koncentrycznych kół, z których każde reprezentuje pewien system kontroli
społecznej,a miejsce w społeczeństwie oznacza usytuowanie jednostki względem wielu sił, które ją
krępują i zniewalają.
Stratyfikacja oznacza, że każde społeczeństwo ma pewien system rang. Pewne warstwy stoją wyżej,
inne zaś niżej. Ich suma stanowi system stratyfikacyjny danego społeczeństwa.
Najważniejszym typem stratyfikacji we współczesnym społeczeństwie zachodnim jest układ klasowy.
Pojęcie klasy, taki typ stratyfikacji, w którym zasadnicza, pozycję w społeczeństwie określają głównie
kryteria ekonomiczno.
Dla społeczeństwa klasowego charakterystyczny jest wysoki stopień ruchliwości społecznej. Oznacza to,
że pozycje społeczne nie są ustalone raz na zawsze, w rezultacie symboliczne atrybuty pozycji mają
wielką wagę, to znaczy, przez użycie rozmaitych symboli (takich, jak: przedmioty materialne, style
zachowania, upodobania i język, sposoby obcowania z ludźmi, a nawet określone opinie) człowiek
demonstruje światu, dokąd dotarł. Socjologowie nazywają to symbolizmem statusu.
Pozycja klasowa człowieka określa poziom wykształcenia, określa poziom opieki lekarskiej, a tym samym
określa też jego oczekiwania życiowe — szansę życiowe w dosłownym sensie.
Inne systemy stratyfikacji, które są, dużo bardziej sztywne i dlatego znacznie bardziej
determinują cale życie jednostki niż układ klasowy, to w społeczeństwie amerykańskim system rasowy,
który większość socjologów uważa za pewno, odmiano systemu kastowego.
Definicja sytuacji str 84
Definicja instytucji str 86
Piotr Sztompka: Efekty socjalizacji, Słabe ogniwa socjalizacji; Granice kontroli społecznej, Socjologia. Analiza
społeczeństwa. 403 - 414.
3) Skutki kontroli społecznej, konformizacja zachowań, znaczenie kontroli
wewnętrznej.
1)komformiz a więc postawę ścisłego podporządkowania się zwyczajom, normom, i poglądom
funkcjonujących w danej grupie społecznej. Wymuszony społecznymi mechanizmami i
wywieraniem presji
2)kształtowanie zachowania w sposób społecznie pożądany
3)całokształt oddziaływań zapewnia zgodność zachowań z normami społecznymi
4)respektowanie zachowań przypisanych przez normy ogólne, uznane w danej sytuacji –
poprzez wpływy, jakie grupa społeczna wywiera na swych członków.
5)społeczne reguły i zakazy przyczyniają się do utrzymania porządku społecznego
Można mówić o kontroli wewnętrznej i zewnętrznej. Kontrola wewnętrzna uruchamiana jest w psychice
jednostki. Wyraża się ona w działaniu sił, które powstrzymują ją przed naruszeniem norm albo wywołują
nieprzyjemne stany emocjonalne. Dzieje się tak, gdyż normy te zostały przez człowieka zinternalizowane
i stały się częścią jego osobowości. Zachowanie zgodne z normami jest czymś naturalnym — przebiega
automatycznie i bezrefleksyjnie .J. Szczepański uważa, że ten rodzaj kontroli wykorzystuje
psychospołeczny mechanizm społecznej kontroli.
Kontrola wewnętrzna -to te oddziaływania regulacyjne, które płyną z psychiki działającej
jednostki, to te wszystkie siły, które powstrzymują jednostkę przed naruszeniem wymagań
systemu normatywnego, a w wypadku ich naruszenia rodzą niemiłe dla jednostki stany
emocjonalne. Podstawą kontroli wewnętrznej jest proces interioryzacji norm i wartości
kulturowych. Norma staje się w wyniku interioryzacji częścią osobowości. Nie jest już dla
jednostki zewnętrznym regulatorem, staje się konstytutywnym elementem jaźni. Wartość
kulturowa nie jest już tylko celem, do którego należy dążyć, celem narzucanym z zewnątrz, staje
się przedmiotem rzeczywistych dążeń. Zachowanie zgodne z normą czy wartością
interioryzowaną przebiega bezrefleksyjnie, spontanicznie, automatycznie, jest dla danej
jednostki zachowaniem "normalnym", codziennym, naturalnym. Interioryzacja norm i wartości
kulturowych jest efektem wielkiego procesu socjalizacji, wprowadzania jednostki w całokształt
kultury społeczeństwa, w którym przyszło jej żyć, adaptowania jej psychiki i zachowań do
nakazów społecznego świata. Można, więc z niewielkim uproszczeniem powiedzieć, że
ostateczne źródło kontroli społecznej w jej formie wewnętrznej tkwi w tych działaniach
społecznych, które w procesie socjalizacji doprowadziły do interioryzacji przez jednostkę znanych norm i wartości.
3) Specyfika kontroli prawnej i jej efektywność (zasoby chroniące lub
minimalizujące sankcje, skuteczna egzekucja).
W znaczeniu najogólniejszym kontrola prawna jest całokształtem oddziaływania prawa na stosunki
społeczne. W znaczeniu węższym natomiast jest ona sprawowaniem nadzoru — przez instytucje prawne
— nad zachowaniem obywateli oraz wpływem obywateli na instytucje prawne i organy państwa..
Dalsze uściślenie pojęcia kontroli prawnej pozwala o niej mówić jako o zespole czynności, których
dokonują organy ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze w stosunku do obywateli.
Normy prawne, na straży, których stoi zorganizowany przymus państwowy, zawierają wzory
dozwolonego postępowania. Zadaniem instytucji prawnych, podobnie jak innych społecznych instytucji
kontrolnych, jest porównywanie, czy zachowania obywateli są zgodne z tymi wzorami, i klasyfikowanie
ich na zgodne i niezgodne z przepisami prawa. Stwierdzenie niezgodności postępowania z prawnym
wzorem normatywnym i jego negatywna ocena uruchamia czynności, które zmierzają do usunięcia tej
niezgodności przez zastosowanie sankcji karnych. Zawsze wtedy, kiedy kryterium oceny konkretnego
postępowania jest obowiązujący przepis prawny, mamy do czynienia z kontrolą prawną (przy założeniu,
że oceny tej dokonują powołane do tego instytucje).
Kontrola prawna tym się różni od innych form kontroli społecznej, że: w większym stopniu
jest „kontrolą przez przymus" niż „kontrolą przez przekonywanie";
jest kontrolą raczej korygującą niż programującą;
w większym stopniu jest kontrolą jednostronną niż wzajemną;
przede wszystkim jest kontrolą zewnętrzną, a nie wewnętrzną;
jest kontrolą sformalizowaną i
jest kontrolą stosowaną jawnie przez wyspecjalizowane instytucje.
Przestrzeganie przepisów obowiązującego prawa jest bardzo zawodną miarą skuteczności kontroli
prawnej. Różne, bowiem motywy skłaniają ludzi do zachowań prawnie konformistycznych. Prawny
konformizm może się wyrażać w trzech odmiennych, jeśli chodzi o podłoże motywacyjne, typach
zachowań: legalistycznych, oportunistycznych i instrumentalnych.
1. Zachowaniem legalistycznym jest takie zachowanie zgodne z prawem, które jest
podyktowane przekonaniem, że prawa winno się przestrzegać, bo po prostu „prawo jest
prawem, stanowi ono podstawowy czynnik ładu i porządku społecznego.
2. W wypadku oportunizmu respekt dla prawa jest wynikiem obawy przed degradującymi,
negatywnymi następstwami kar prawnych.
3. prawnie instrumentalnym jest zachowanie motywowane przekonaniem, że dzięki podporządkowaniu się przepisom prawnym uzyska się osobiste korzyści i gratyfikacje.
5) Słabe ogniwa socjalizacji, skutki zaburzenia procesu socjalizacji.
processocjalizacji: punkiem wyjścia jest kultura, która staje się przedmiotem internalizacji w obrębie różnic przez teoretyków ujmowanej - osobowości, a następnie ulega eksternalizacji
(EKSTERNALIZACJA: przejawianie się ukształtowanych kulturowo treści osobowościowych -motywacji
czy postaw - w konkretnych działaniach.) w działaniach.
Zaburzenia procesu socjalizacji mogą wystąpić z trzech powodów.
Po pierwsze, dlatego, że każda z tych agend socjalizacji (W przypadku socjalizacji początkowej są, to
grupy pierwotne - rodzina, grupa rówieśnicza, wspólnota lokalna. Później szkoła, Kościół, uczelnia. W
przypadku socjalizacji permanentnej -cala gama innych grup, zawodowych, terytorialnych, rekreacyjnych)
może utracić skuteczność. Np.: kryzys rodziny, kryzys szkoły,
Koleino ogniwo, to osobowość socjalizowanych jednostek. Podatność na kulturowe wpływy bardzo
różnicowana, podobnie jak podatność na pokusy kontrkulturowe – dewiacyjne czy przestępcze.
Kolejne ogniwo procesu socjalizacji to podejmowanie działań, które stanowią realizację
ukształtowanych motywacji czy postaw. Gdy nie wytworzył się ani spontaniczny, bezreflcksyjny
konformizm, ani poczucie obowiązku, decydująca staje się skuteczność systemu społecznych sankcji,
zwanego czasem kontrolą społeczną. Kontrola społeczna stanowi swoista, korektę nic w pełni udanej
socjalizacji. Mówiąc skrótowo:, jeśli nie udało się kogoś przekonać do postępowania kulturowo
akceptowanego, to można go przynajmniej zmusić.
W okresach szybkich zmian społecznych, choć nic tylko wtedy, kultura może popadać w stan anomii,
czyli dezorganizacji, chaosu, którego szczególną formą jest opisywany przez Roberta Mertona rozziew
miedzy wartościami a normami mającymi służyć ich realizacji. Moc oddziaływania kultury jest oczywiście
osłabiona, co więcej, anomia może skłaniać do podejmowania działań dewiacyjnych, przestępczych.
6) Granice kontroli społecznej i kontroli prawnej.
Powstaje pytanie, czym różni się kontrola prawna od innych form kontroli społecznej? Można
wskazać na następujące różnice:
a) jest to niewątpliwie kontrola o najszerszym zakresie oddziaływania;
b) charakteryzuje się największym stopniem formalizacji, przy czym to sformalizowanie
dotyczy nie tylko samych wzorów pożądanego zachowania, ale i konsekwencji wiążących się z
ich naruszeniem oraz określenia konsekwencji, jakie mogą spotkać za nadużycia tych, którzy
do kontroli przestrzegania prawa zostali powołani;
c) środkiem oddziaływania, którym posługuje się kontrola prawna, jest w większym stopniu
przymus niż przekonywanie. Charakterystyczne jest przy tym, iż te środki przymusu są w
samym prawie enumeratywnie wyliczone;
d) ma ona sekwencyjny charakter, to znaczy że w różnych fazach postępowania kontrolnego
mogą być stosowane różne środki przymusu, zwykle przewidywalne, przynajmniej częściowo;
e) jest stopniowalna — jest to pewien proces, jest więc ona rozłożona w czasie, np. od
orzeczenia kary do jej dobrowolnego lub przymusowego wykonania;
f) jest to w większym stopniu kontrola następcza — bardziej korygująca niż prewencyjna;
g) jest to kontrola głównie zewnętrzna, a nie wewnętrzna;
h) jest to kontrola bardziej jednostronna niż wzajemna — to organy państwa w większym
stopniu kontrolują obywateli niż odwrotnie.
7) Dotkliwość stygmatu i etykiety a autodefinicja odrzucenia i poszukiwania
alternatywnych wspólnot.
Gdy nie wytworzył się ani spontaniczny, bezrefleksyjny konformizm, ani poczucie obowiązku, decydująca
staje się skuteczność systemu społecznych sankcji, zwanego czasem kontrolą społeczną
Ale z drugiej strony trzeba zauważyć, że nadmierne i zbyt pochopne stosowanie kar może również
prowadzić do dysfnnkcionalnych konsekwencji.
Co oznacza wyrok i kara dla sprawcy Jest to kluczowy moment, w którym społeczeństwo, poprzez
swoich reprezentantów - sędziów, ławników, przysięgłych, zdefiniowało jednostkę jako przestępcę,
przypisało mu pewną trwałą etykietkę, stygmat, którego trudno się przez długi czas pozbyć, nawet
mimo nieco fikcyjnej procedury tzw. zatarcia skazania po upływie określonego czasu. Oznacza to
odrzucenie przez społeczeństwo, symboliczne odgrodzenie się od jednostki, czego materialnym,
dobitnym wyrazem staja się mury więzienia. Jej dotychczasowa tożsamość czerpana z poczucia
przynależności do społeczeństwa, różnych grup w jego ramach, zajmowania różnych pozycji i pełnienia
różnych ról ulega destrukcji. Pojawia się w to miejsce tożsamość człowieka marginesu, wygnańca,
outsidera. Społeczna definicja jednostki jako przestępcy odzwierciedla się w jej jaźni jako autodefinicja
odrzuconego. A to oznacza gwałtowny spadek samooceny. Jak można radzić sobie z taką sytuacją?
Jednostka zaczyna poszukiwać wspólnoty zastępczej, zamiast tej utraconej i pozostawionej za murami
więzienia. Szuka innych, którzy staną się dla niej „ważnymi innymi", akceptują ją, a tym samym pozwolą
na odzyskanie utraconej tożsamości i podniesienie samooceny, l łatwo ich odnajduje - w innych
przestępcach czy współwięźniach, którzy szukają tego samego. Sprawca pojedynczego czynu
przestępczego staje się mocno osadzonym w antyspołecznym świecie, ukształtowanym przez
kontrkulturę, przestępcą profesjonalnym. Etap ostatni tego procesu, po odbyciu kary i wyjściu na
wolność, umacnia tylko tożsamość przestępczą ze wzglądu na dalej niechętne nastawienie
społeczeństwa do byłego więźnia, np. trudność uzyskania pracy. A równocześnie jedyne środowisko, w
którym odbycie kary, zwłaszcza długotrwałej, przynosi prestiż i to właśnie środowisko przestępcze.
Identyfikacja z tym środowiskiem jeszcze się pogłębia.
Są to społecznie dysfunkcjonalne konsekwencje karania.
Teoretycy stygmatyzacji wyprowadzają, skrajny wniosek: dewianci nie rodzą się takimi, lecz są
produkowani przez społeczeństwo. To właśnie mechanizmy kontroli społecznej, stosowania sankcji,
uruchamiają karierę dewiacyjną przez odrzucenie, izolowanie, popchnięcie w stronę grup
antyspołecznych, kontrsocjalizację w ich obrębie i wytworzenie trwałej tożsamości dewianta.
Adam Podgórecki: Kontrola społeczna trzeciego stopnia, Elementy socjologii prawa. Wybór tekstów. 78 - 84.
8) Kontrola społeczna trzeciego stopnia - geneza, mechanizmy i skutki zjawiska.
Tradycyjnie rozróżnia się kontrolę pierwotną i wtórną
Kontrola pierwotna- wpływ, jaki mała grupa społeczna wywiera na swoich członków w kierunku
zachowań przepisanych przez normy ogólnie uznane w danej sytuacji(społeczność rodzinna,
sąsiedzka)
Kontrola wtórna:
-nie ma cech indywidualizujących
-formalizm
-impersonalizm
-rozbudowany aparat kontroli formalnej
-istnienie systemu wyraźnie spetryfikowanych i uznawanych sankcji
-cechuje ją zespół norm abstrakcyjnych, oderwanych od indywidualnych przypadków
-powołuje do życia zawód twórców norm, ich interpretatorów
-istotą kontroli wtórnej jest to, że rozstrzyganie konkretnej sprawy jest odpersonalizowane
Kontrola społeczna trzeciego stopnia
-rozmaite środki kontroli społecznej zostają potraktowane jako do realizacji celów innych niż te
w ramach których egzystują
-jednostki lub grupy społeczne używają ich do celów autonomicznie przez siebie
zdefiniowanych
-kontrola ta bywa często dysfunkcjonalna dla systemu społecznego w którym egzystuje
-„działa na zasadzie interwencji irracjonalnych wtrętów"
-postać prosta: np. klient- urzędnik
zastane, tradycyjne formy kontroli społecznej przestają być skuteczne lub funkcjonalnepojawią ją się swoiste formy ich korektury- dotychczasowe elementy kontroli zostają
wykorzystywane przez spontanicznie powstające twory w sposób zdeterminowany przez ich
podkulturę
=>narastające skomplikowanie sytuacji społecznych, w których działa kontrola
wtórna-sytuacje społeczne przestają być przejrzyste. „Wzrastająca nieprzenikliwość"
stwarza warunki do pojawienia się elementu kontroli społecznej trzeciego stopnia
-nie jest ustalana ani reżyserowana z zewnątrz; powstaje autonomiczne -.
-zmierza w zasadzie do realizacji celów, które nie są w zasadzie znane czy
społecznie szerzej uznawane; często zdąża do tego za pomocą środków
zawierających elementy manipulacji
Kontrola może być wykonywana po to, aby torpedować zasadnicze cele tradycyjnie
rozumianej kontroli społecznej; kontrola społeczna trzeciego stopnia może zacząć
funkcjonować na rzecz wartości dowolnie ustalanych: zgodnych, niezgodnych lub
nieokreślonych w stosunku do korzyści systemu w którym działa
Temat 6: Społeczne funkcje prawa
Maria Borucka Arctowa: Społeczne funkcje prawa formułowane w doktrynie, ustawodawstwie i
orzecznictwie, (w:) Elementy socjologii prawa s. 110-115.
1) Metodologiczne problemy badania społecznych funkcji prawa.
Dokonywane podziały jak i typologie funkcji prawu oparte są na rożnych kryteriach,
wynikających często z postawionych sobie zudort badawczych.
Dla celów analizy i interpretacji procesu podejmowania decyzji <r zakresie zachowań
uregulowanych normami prawnymi możrm wyróżnić funkcje Informacyjna, prawa oraz
funkcje motywacyjną i funkcje Kontrolną wraz ze ściśle związaną z nią funkcją ocenną . . .
Taki podział stanowi rodzaj świadomie dokonanej " irlea l i zacj i" procesu społecznego
oddziaływania prawa na adresata normy prawnej, w rzeczywistości bowiem te poszczególne
funkcje są bardzp ścisłe ze
*obą związane i przeprowadzenie wyraźnej granicy demarkacyjnej nasuwałoby duże
trudności. Jednakże wyróżnienie wskazanych tu funk-i:ji posiada duże znaczenie poznawcze
i pozwala na znacznie dokładniejsza, i bogatszą analizę oddziaływania norm prawnych na
proces podejmowania decyzji. Jest to spojrzenie od strony pozytywnego
• Iziałania, które sprawia, że adresaci normy prawnej postępują /.godnie ł normami
prawnymi. Przedmiotem naszego za interesowali i o jest tu zatem skuteczność prawna w
węższym znaczeniu (określana również jako skuteczność behawioral na), a takie
skuteczność ipołeczno-wychpwawcza, polegająca na wytwarzaniu pozytywnych postaw
wobec prawa ...
2) Typologie funkcji prawa.
Metafunkcję- Polega na organizacji społeczeństwa, a więc tworzeniu pewnych form życia
zbiorowego i określaniu ich struktury, na regulacji różnych sfer życia społecznego wraz ze
sfera, gospodarczą oraz na utrzymywaniu ładu społecznego i zabezpieczeniu
przestrzeganiu prawa w celu osiągnięcia zgodności z zasadami ustroju i chronionymi
wartościmi .
W tej metafunkcji można wyróżnić jej dwa aspekty:- funkcję stabilizującą, - funkcje
dynamizującą,
Funkcja naczelna prawa, określona jako metafunkcją, łączy się ścisłe z funkcjami państwa,
które ... w bardzo znacznym stopniu realizowane są poprzez normy prawne i wyrażają się w
społecznych rezultatach, skutkach działania prawa ...
Dalsze wyróżnione funkcje są niejako pochodną funkcji naczelnej, przy czym można je
traktować instrumentalnie, usługowo, jako pewne środki pomocne w realizacji metafunkcji;
można je również traktować jako funkcje pochodne w rozumieniu funkcji wywodzących się z
metafunkcji i a ściślej z wartości w niej zawartych.
Takimi głównymi funkcjami są:
1)funkcja ochronna, funkcja polegająca na zabezpieczeniu przestrzegania prawa przez
zastosowanie środków przymusu, Polega ona również na ochronie określonych wartości
funkcja opiekuńcza -Szczególny aspekt funkcji ochronnej, scharakteryzowany jako
zapewnienie dodatkowych uprawnień stronie słabszej, Znajduje on swój wyraz nie tylko w
prawie rodzinnym, ale i w prawie pracy
funkcja gwarancyjna, która polega na szczególnym zabezpieczeniu przez normy
praw Jednostki i wiąże się z koncepcja, "praw podmiotowych" . Funkcja gwarancyjna
określana jest tez czasem jako realizacja zasady, ze każde naruszenie prawa spotyka się z
przewidzianą prawem reakcją w postaci sankcji .
2organizacyjna w ujęciu bardzo szerokim polega na tworzeniu pewnych form życia
zbiorowego i określaniu ich struktury, na zarządzaniu i organizacji różnych dziedzin
życia społecznego, przez co przyczynia się ona do zapewnienia ładu porządku w
społeczeństwie i w takim znaczeniu mieści się w metafunkcji. Funkcja organizacyjna
polega również na zapewnieniu właściwego i sprawnego, a więc skutecznego działania
różnych intytucji, Jak i jednostek (osób fizycznych) w zakresie wykonywanych przez nie
zadań ...
funkcja nnowacyjna, polegająca na kreowaniu nowych rozwiązań i norm
postępowania, powoływaniu do życia nowych instytucji i struktur organizacyjnych.
3funkcja wychowawcza, polega na kształtowaniu pozytywnych postaw wobec prawa i to
zarówno wobec prawa traktowanego jako wartość samoistna, sama w sobie (ład społeczny,
legalność, praworządność i związana z tym pewność prawa i przewidywalność wyników jej
stosowania), jak i wobec poszczególnych norm prawnych, wyznaczających określone
postępowanie i stanowiących wyraz preferencji i ochrony takich wartości jak wolność,
równość, godność, trwałość rodziny, zdrowie i inne.
funkcja prewencyjna, w rozumieniu prewencji ogólnej, a więc w sensie
zapobiegania naruszeniom prawa w skali ogólnospołecznej,
oraz prewencji szczególnej, określonej jako funkcja resocjalizacyjna, polegającej na wychowawczym, zindywidualizowanym oddziaływaniu na osoby, które
dopuściły się naruszeń prawami przystosowaniu ich do powrotu do życia w
społeczeństwie w roli pełnowartościowych obywateli .
przy czym ta ostatnia wiąże się z pewnymi skutkami, konsekwencjami w sferze świadomości
adresatów, podczas gdy dwie pierwsze rozpatrywane są z punktu widzenia społecznych
skutków w zakresie regulowanych dziedzin stosunków społecznych.
3) Funkcja stabilizująca i dynamizująca prawa.
W tej met a funkcji można wyróżnić jej dwa aspekty:
- funkcję stabilizującą, gwarantującą ład, porządek oraz efektywność przyjętych rozwiązań, a
zarazem utrzymanie istniejącego układu stosunków społecznych. Wiąże się to z zespołem
urządzeń zapewniających skuteczność reakcji na wszelkiego rodzaju naruszenia porządku i
sytuacje konfliktowe, prowadzące do zakłóceń układu; wiatę się również z koniecznością
podejmowania pewnych działań adaptacyjnych, związanych z procesami żywiołowych zmian
społecznych;
- funkcje dynamizującą, wyrażającą się we wprowadzaniu zmian w tym układzie i
kształtowaniu nowych stosunków społecznych; zmiany te mogą być wynikiem działań
koordynujących działania zbiorowe i przynajmniej w jakiejś mierze oddziaływać na tok
dokonywujących się przeobrażeń. Mogą one również mieć charakter planowy, oparty na
prognozach naukowych, zgodny z wytyczonym kierunkiem rozwoju społeczeństwa i
dostosowanym do niego kierunkiem rozwoju norm i instytucji prawnych .
4) Społeczne funkcje wybranych instytucji prawnych.
Instytucja- odrębny kompleks działań społecznych np.: klasa, prawo, małżeństwo,
jest organem regulatywnym ,kanalizującym działanie ludzkie. Dostarczającym nam
procedur za pomocą, których postępowanie ludzkie jest, wymuszane utrzymywane w
koleinach uważanych przez społeczeństwo za właściwe.
instytucja małżeństwa-ukierunkowuje zachowania
skłania do zachowania godnego z modelem
instytucjonalna struktura społeczna dostarcza typologii dla naszych działań
imperatyw instytucjonalny chroni przed dylematami –wyklucz wszystkie inne
możliwości na korzyść tej którą społeczeństwo nam przyznało
5) Rozdzielcza funkcja prawa w prawie cywilnym i administracyjnym różnice.
Leon Petrażycki: [Funkcja rozdzielcza i organizacyjna prawa], (w:) Elementy socjologii prawa. Wybór
tekstów, Andrzej Kojder, Elżbieta Lojko, Wiesław Staśkiewicz, Anna Turska (wyb.), t. 2, Warszawa
1990, Wydaw. UW, s. 118 -127.
6) Rola przeżyć prawnych w wyjaśnianiu istoty funkcji rozdzielczej prawa
w teorii Leona Petrażyckiego.
Przydzielenie jednostkom i grupom dóbr społecznych w szczególności
gospodarczych. wytwarza ustrój prywatno-prawny tj . gospodarczy ,który jest oparty
przede wszystkim na działaniu prawa własności, prawa spadkowego, prawa
rodzinnego i prawa zobowiązań.
Obok dóbr gospodarczych rozdzielone zostają dobra idealne: nietykalność osoby
,czci , wonnościami obywatelskim : wolnością słowa, druku sumienia, zgromadzeń ,
stowarzyszeń.
Prawo, tak samo jak moralność, jest zjawiskiem psychicznym, istnieje w psychice człowieka
jako swoiste przeżycie zawierające emocję imperatywno-atrybutywną, bez względu na to, czy
podstawą tego przeżycia są jakieś fakty normatywne czy też nie. Każde przeżycie
imperatywno-atrybutywne czy, inaczej, zobowiązująco-uprawniające (przydzielające) jest
prawem, za którym stoi autorytet władzy stanowiącej lub przymus państwowy. Jeśli jakieś
reguły
7) Charakter powiązań między przeżyciami imperatywno-atrybutywnymi
a organizacyjną funkcją prawa.
Przyznawanie władzy stanowi podstawę organizacji państwowej, funkcja ta dotyczy
życia polityczno –społecznego. Wytwarza ustrój prawno- publiczny, czyli państwowy,
w którym elementem tworzącym i koordynującym działania grup społecznych jest
władza
W ujęciu Petrażyckiego władza, jako zjawisko realne, pozostaje w ścisłym związku z imperatywnoatrybutywnym charakterem prawa, Stosunki władzy polegają na „imperatywno-atrybutywnej
świadomości jednych osób, że należy się im od innych [...] posłuszeństwo" oraz na
„imperatywno--atrybutywnej świadomości innych osób, że powinny one być posłuszne swym
panom". Ta dwustronna świadomość powoduje, że postępowanie zbiorowe i indywidualne
jest skoordynowane. Działanie prawa w skali masowej staje się więc podstawowym
czynnikiem organizacyjnej więzi grup społecznych, wytwarza ustrój społeczny(prawny
polityczny, ekonomiczny).Uznaje władzę za podstawe wszelkiej
Emile Durkheim: Solidarność mechaniczna albo oparta na podobieństwie, O podziale pracy
społecznej, 112-141.
8) Społeczne funkcje kary.
1)jest metodycznym narzędziem ochrony- obawa przed kara paraliżuje ludzi złej woli
2)jest pokuta za przeszłość (druga sprzeczna teoria) to kara jako narzędzie obrony
społecznej
3)ma na celu zmianę postępowania winowajcy
4)odstraszenie jego możliwych naśladowców
5)zachowanie nienaruszalnej spójności społecznej poprzez podtrzymanie
świadomości wspólnej w całej jej witalności
9) Prawo karne jako wskaźnik typu więzi mechanicznej.
Mamy w sobie dwie świadomości:
1. pierwsza zawiera charakteryzujące nas stany osobiste, reprezentuje wyłącznie naszą
osobowość indywidualną i tę tworzy;
2. stany drugiej świadomości są wspólne całemu społeczeństwu. Reprezentuje typ
zbiorowy i w konsekwencji — społeczeństwo, które bez niej nie istniałoby.
Kiedy jeden ze składników tej drugiej świadomości kieruje naszym postępowaniem,
działamy nie dla naszego interesu indywidualnego, ale dla celów zbiorowych.
Chociaż różne, obie te świadomości są ze sobą powiązane, w sumie, bowiem mając jedno i to
samo podłoże organiczne tworzą jedność. Są, więc solidarne. Solidarność zrodzona z podobieństw wiąże bezpośrednio jednostkę ze społeczeństwem -nazwa się ją mechaniczną.
Solidarność ta polega nie tylko na ogólnym i nieokreślonym powiązaniu jednostki z grupą, ale
także na uzgadnianiu poszczególnych dążeń.
10) Funkcje prawa represyjnego i kooperatywnego a typy społeczeństw
w ujęciu Emile'a Durkheima.
Cale życie religijne polega na wyrzeczeniach i niedbaniu o korzyści. Jeżeli zatem prawo
kryminalne jest początkowo prawem religijnym, to można być pewnym, że interesy, którym
służy, są społeczne. Dlatego też w społeczeństwach niższych najliczniejsze wśród przestępstw
są przestępstwa, naruszające interesy
publiczne: przestępstwa przeciw religii, przeciw obyczajności, przeciw władzy itp.
Wystarczy zauważyć, że w Biblii, w Kodeksie Manu, w reliktach prawa egipskiego, stosunkowo mało miejsca poświęca się przepisom chroniącym poszczególne jednostki, natomiast
widoczny jest tam wybujały rozwój prawodawstwa represyjnego, dotyczącego różnych
form świętokradztwa, uchybień różnorakim obowiązkom religijnym, wymogom ceremoniału
itp.
Te przestępstwa są najsurowiej karane.
U Żydów najcięższymi przestępstwami są przestępstwa przeciw religii.
U starożytnych Germanów tylko dwie zbrodnie były karane śmiercią: zdrada i zbiegostwo.
Według Konfucjusza i Mengzi bezbożność jest większym zawinieniem niż zabójstwo.
W Egipcie najmniejsze świętokradztwo było karane śmiercią.
Temat 7: Dylematy stosowania prawa
Andrzej Siemaszko: Podsumowanie. Przestępczość i polityka karna na przebrnie wieków: synteza
głównych tendencji, Atlas przestępczości w Polsce 3 255 - 264.
1) Przestępczość w Polsce lat dziewięćdziesiątych.
Cały okres objęty analizą (tj. lata 1990-2001) cechował systematyczny wzrost przestępczościblisko dwukrotnie więcejJeśli idzie o strukturę przestępstw według ich rodzajów największą
dynamikę wzrostu cechowały przestępstwa
przeciwko dokumentom. tj. blisko ośmiokrotnie więcej.
czynów przeciwko życiu i zdrowiu,
- największą dynamiką cechowały się przestępstwa udziału w bójce lub pobiciu, współczynnik
był aż trzyipółkrotnie wyższy. Nasilenie natomiast zarówno zabójstw, jak i przestępstw
spowodowania uszczerbku na zdrowiu było już znacznie mniejsze — ich liczba zwiększyła się
mniej więcej o trzy czwarte
spośród rozpatrywanych czynów zawierających element agresji najmniejszy był wzrost
liczby gwałtów: w roku 2001 było ich o 30% więcej niż w 1990
przestępstwa przeciwko mieniu, największe było nasilenie rozbojów ponad trzykrotnie
więcej. współczynnik kradzieży systematycznie rośnie dwukrotnie zmniejszył się
współczynnik kradzieży z włamaniem
nieletnich, to zarysowała się stabilizacja że nieletni są nadal sprawcami ponad 20%
wszystkich rozbojów.
Jeśli idzie o terytorialny rozkład przestępczości jest ona najwyższa..
W województwach pomorskim
zachodniopomorskim,
Najmniejsza zaś w pasie województw południowo - wschodnich,
obejmującym podlaskie,
lubelskie,
podkarpackie
świętokrzyskie.
Ogólny wskaźnik wykrywalności oscyluje zaś od kilku lat w granicach 50%, w
najpowszechniejszych kategoriach przestępstw (włamania, kradzieże, rozboje)) wskaźniki
wykrywalności utrzymują się w całym analizowanym okresie na niezmiernie niskim poziomie od
kilku do dwudziestu kilku procent
2) Ocena polityki karnej w Polsce ostatniego dziesięciolecia.
Cały okres objęty analizą (tj. lata 1990-2001) Cechował systematyczny wzrost przestępczości.
policja zarejestrowała przestępstw, blisko dwukrotnie więcej.
Wzrost ten był częściowo „sztuczny" — wynika m.in.
1. ze zmian legislacyjnych.
nowelizacja k.k. z 14 kwietnia 2000 roku, w wyniku, której prowadzenie pojazdu w
stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego zostało przesunięte z
kategorii wykroczeń do kategorii przestępstw.
Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii (wprowadzająca m.in. karalność posiadania
niewielkich ilości narkotyków na użytek własny) miała z kolei znaczny udział — w
blisko dwukrotnym wzroście przestępstw tego rodzaju
2. pewne zabiegi legislacyjne miały skutek odwrotny — powodowały dość znaczny spadek
przestępstw rejestrowanych w statystykach policyjnych.
ustawy z 12 lipca 1995 roku, która podniosła dziesięciokrotnie wartość skradzionego
mienia lub wyrządzonej szkody kwalifikującą dotychczas czyn jako przestępstwo, w
wyniku, czego spora część tych czynów znalazła się w kategorii wykroczeń
Nietrafny jest pogląd, że k.k. z 1997 roku doprowadził do generalnej liberalizacji polityki
karnej realizowanej przez sądy. Owszem, sprawcy kilku poważnych przestępstw — odnosi się to
przede wszystkim do rozboju (oraz przestępstw o charakterze zbliżonym do rozboju) są pod
rządami „nowego" kodeksu traktowani znacznie łagodniej, w wielu innych przypadkach jednak surowiej. Niemało jest też przykładów potwierdzających tezę, że polityka karania pod rządami
„starego" i „nowego' kodeksu jest w istocie analogiczna.,
W analizowanym okresie bardzo duże zmiany nastąpiły w populacji więziennej. Wzrost ogólnej
liczby więźniów,. Tylko w latach 1999-2000 ich liczba zwiększyła się o jedną czwartą (z 57 do 70
tyś.), W roku zaś następnym o 13% (osiągając blisko 80 tyś.)
Nietrafny jest jednak pogląd, że był to skutkiem nasilającej się represji karnej, W okresie
dynamicznego wzrostu populacji więziennej,
ani nie doszło do zmian w prawie karnym, które, mogłoby ewentualnie powodować
częstsze orzekanie kar izolacyjnych
ani też nie uległa jakiejś generalnej zmianie częstotliwość ich orzekania
Fałszywa jest również teza, że za wzrost populacji więziennej odpowiedzialna jest bardziej
represyjna polityka aresztowań realizowana w latach ostatnich,
Zwiększenie się liczby więźniów w latach ostatnich jest pochodną ogólnego wzrostu
przestępczości, zwłaszcza czynów o charakterze agresywnym,:za które stosunkowo często — i
słusznie — orzekane są kary bezwzględnego pozbawienia wolności.
W latach 1990-2001 liczba skazanych zwiększyła się aż o 66%, a liczba tymczasowo aresztowanych — tylko o 40%. wzrostu przestępczości (oraz mniej liberalnej polityki udzielania
zwolnień warunkowych),- nie jest wynikiem bardziej rygorystycznej praktyki stosowania,
tymczasowego aresztowania.
Polska znajduje się w grupie krajów realizujących najbardziej liberalną politykę karania
(mierzoną odsetkiem kar izolacyjnych).
Europejskie statystyki penitencjarne (za rok 2001),wskazują, że Polskę podobnie jak pozostałe,
państwa byłego bloku wschodniego, w tym zwłaszcza kraje byłego ZSSR — cechują najwyższe
współczynniki uwięzionych, na 100 tys. –mieszkańców.
3) Rozmiary wiktymizacji w Polsce.
Rezultaty Międzynarodowych Badań Ofiar Przestępstw (ICVS) w odniesieniu do miejsca naszego
kraju w poszczególnych rankingach są niejednoznaczne. Pod względem ogólnego wskaźnika
wiktymizacji miejsce Polski, — choć dość wysokie, bo szóste — nie daje jeszcze podstaw do
szczególnego niepokoju to już w uszeregowaniach
Odnoszących się do poszczególnych, czynów (w tym zwłaszcza rozboju, kradzieży kieszonkowej
oraz kradzieży z samochodu) znajdujemy się na pierwszych lub drugich miejscach w odniesieniu
do korupcji dystans dzielący Polskę od rozwiniętych • krajów zachodnich jest wręcz szokujący.
w porównywanych z innymi latami poziom wiktymizacji w naszym kraju w zasadzie się nie zmienił.
Wynika to z tego że w przeciwieństwie do Polski w większości rozpatrywanych krajów nastąpił w
tym czasie dość wyraźny spadek przestępczości.. Mimo więc pewnej stabilizacji którą w
porównywanych latach zdołaliśmy osiągnąć, z kraju raczej bezpiecznego staliśmy się krajem o
stosunkowo dużym zagrożeniu przestępczością.
System sądowniczy, Rzetelność życia publicznego. Metody zapobiegania korupcji, 124-140.
4) Społeczne gwarancje efektywnego wymiaru sprawiedliwości.
1. Obsadzanie stanowisk w sądownictwie
Prawo do uczciwego procesu przed bezstronnym sądem jest powszechnie uznawane za
fundamentalne prawo człowieka.
rozprawa musi odbyć się przed niezależnym bezstronnym i odpowiednio
wykwalifikowanym urzędnikiem sądowym.
Ludzi trafiających do pracy w sądownictwie muszą cechować niezawisłości umiejętności, a
także odpowiednie przygotowanie i wykształcenie w dziedzinie prawa
Sposoby mianowania, a następnie awansowania sędziów są kluczowe dla ich dalszej
niezależności. Mają nie być oni w żadnym razie wyznaczani z przyczyn politycznych, ale
wyłącznie z powodu kompetencji i politycznej neutralności.
2. Kadencja i wynagrodzenie
Warunkiem niezależności sędziego musi być adekwatne wynagrodzenie i prawo do
jego niezmienności na niekorzyść sędziego..
z zapewnieniem kadencji aż do śmierci lub częściej do wieku emerytalnego
3. Zwolnienie sędziego
w zgodzie z jasno określonymi odpowiednimi procedurami,
tylko w wyjątkowych okolicznościach, a podstawy ich wydalenia powinny zostać
przedstawione przed organem o charakterze sądowym,
4. Awansowanie sędziów
Awansowanie sędziów powinno opierać się na czynnikach obiektywnych zwłaszcza ich
umiejętnościach niezawisłości i doświadczeniu. Awans powinien być postrzegany jako nagroda za
wybitne kompetencje zawodowe.
5. Oskarżyciele publiczni
Aby proces decyzyjny przebiegał uczciwie i jawnie oskarżyciel publiczny nie powinien podlegać
wskazówkom żadnej partii politycznej ani grupy interesów.
6. Niezależni prokuratorzy
Publiczna wiara w uczciwość i otwartość wymiaru sprawiedliwości będzie zależała tylko i
wyłącznie od zaufania, jakim ludzie darzą konkretne osoby,
5) Metody walki z korupcją w instytucjach stosujących prawo.
Osoby odpowiedzialne za przebieg śledztwa i wniesienie oskarżenia muszą narzucić
swym podwładnym wysokie standardy postępowania;
urzędnicy sądowi powinni być odpowiedzialni za swe postępowanie (lub zachowanie niezgodne z etyką) przed sędziami i na wypadek, powinni podlegać sanacjom ze strony
sędziów;
samo zaś sądownictwo powinno zadbać o zachowanie wysokich standardów etycznych
we własnych szeregach, uważnie rozpatrując skargi, jeśli to konieczne, wysyłając
inspekcje do sądów niższej instancji by mieć pewność, że funkcjonują właściwie.
Środowisko prawnicze musi być też systematycznie zachęcane, by surowo przeciwstawiać
się przypadkom korupcji. Sam fakt, że system jest skorumpowany, nie oznacza jeszcze
tego, że prawnicy muszą stać się częścią takiego właśnie systemu
Guy B. Peters: Administracja publiczna i grupy nacisku, Administracja publiczna w systemie
politycznym, . 216 - 220; 223 - 227; 230 - 248.
6) Legalne modele współpracy administracji publicznej z grupami
interesu.
„legalne oznacza to, że w części systemów politycznych działalność rozmaitych grup interesu nie
tylko jest uznawana za oczywisty składnik życia politycznego, lecz - co więcej - legalną i oficjalnie
akceptowaną formę uczestnictwa w procesach kształtowania ważnych decyzji publicznych. Tak
właśnie jest w Niemczech czy w Holandii, a także w krajach skandynawskich.
korportaryzm
obligatoryjne konsultacje
Klientelizm( Włochy, USA)to taki model relacji, w którym, administracja publiczna uznaje
określone grupy nacisku za naturalnych i oczywistych reprezentantów interesów
skoncentrowanych w określonych dziedzinach życia, zbiorowego i niekwestionowanych
współuczestników zarządzania sprawami publicznymi w tych sektorach. jedna z grup jest
uznawana przez administrację publiczną za prawomocną reprezentację określonych interesów, ale
nie ma po temu wyraźnej podstawy prawnej i nie dotyczy to wszystkich grup interesu działających
w określonej dziedzinie oraz nie obejmuje wszystkich powstających w niej interesów
Parantelizm. silne, powiązania między określonymi grupami nacisku i administracją publiczną lub
rządzącą, partią (w tych systemach politycznych, w których jedna z partii politycznych wyraźnie
dominuje nad pozostałymi,) a grupy interesu mogą uzyskać dostęp do procesów zarządzania
sprawami publicznymi i prawomocność jedynie dzięki związkom z tą partią - niezależnie od tego, w
jakiej mierzę reprezentują one istotne interesy zbiorowe. Istotną cechą parantelizmu jest - inaczej
aniżeli w przypadku klientelizmu - pośredni charakter związków między administracją publiczną i
grupami interesu. Ogniwo pośrednie stanowią partie polityczne, z którą grupy interesu muszą
nawiązać bliskie kontakty, jeśli tylko chcą uczestniczyć w zarządzaniu sprawami publicznymi.
Rozwinął się we Włoszech w okresu sprawowania władzy przez chrześcijańską demokrację. We
Francji gauliści, dawny Związek Radziecki czy wiele systemów politycznych Ameryki Łacińskiej
7) Nielegalne związki administracji publicznej z grupami interesu.
Wpływy nieprawomocne ani system polityczny jako całość, ani administracja publiczna nie uznają
pewnych grup nacisku za prawomocną reprezentację określonych interesów. Rzadko dotyczy to
wszystkich grup interesu,
Czasem jest to konsekwencją, specyficznych cech systemu politycznego, takich np., które
przesądzają o niskim poziomie jego pluralizmu,
Czasem zaś konsekwencją statusu, jaki mają w nim pewne grupy interesu te zwłaszcza,
które nie są uznawane za autentyczną reprezentację określonych interesów zbiorowych.
w strukturze określonego społeczeństwa pojawiają się takie jej segmenty, których interesy nie są
uwzględniane w trakcie podejmowania ważnych decyzji w sprawach publicznych. Składający się
na nie ludzie jednostki czy całe grupy społeczne nie mają, zatem innego wyjścia, jak
podejmowanie działalności nic mieszczącej się w regułach wyznaczających przebieg gry politycznej.
grupy o charakterze „anomijnym", podejmującym takie działania, jak publiczne protesty demonstrację czy nawet agresję skierowaną przeciwko systemowi politycznemu.
Robert D. Putnam, Społeczny kapitał a sukces instytucji, Demokracja w działaniu
. Tradycje obywatelskie współczesnych Włoszech, s. 251 - 257; 276 – 289
8) Rola prawa w kreowaniu instytucji społeczeństwa obywatelskiego.
Akcje społecznego kapitału, takie jak zaufanie, normy i sieci stowarzyszeń zwykle są
samowzmacniające i kumulują się. Dodatnie sprzężenia zwrotne prowadzą do równowagi
społecznej, dla której typowy jest wysoki poziom współpracy, zaufania, odwzajemniania,
obywatelskiego zaangażowania i wspólnego dobrobytu. Te cechy określają wspólnotę
obywatelską.
9) Zaufanie społeczne jako warunek funkcjonowania prawa.
David Hume, osiemnastowieczny filozof szkocki, przytoczył prostą przypowieść, która dobrze
oddaje zasadniczy problem, który utrudnia racjonalne myślenie prospołeczne: „Twoje zboże jest
dojrzałe już dzisiaj; moje dojrzeje dopiero jutro. Jest korzystne dla nas obu, iżbym ja pracował
dzisiaj z tobą i żebyś ty pomógł mi jutro. Ja nie żywię do ciebie żadnej przychylności, a ty również
nie żywisz jej dla mnie. Nie podejmę, więc żadnych wysiłków dla twego dobra; gdybym pracował z
tobą dla mego własnego dobra w oczekiwaniu świadczenia wzajemnego, to wiem, że czekałoby
mnie rozczarowanie i że na próżno uzależniałbym się od twej wdzięczności. Tutaj, więc
pozostawiam cię przy twej pracy samego, a ty robisz to samo ze mną. Zmienia się pogoda i obaj
tracimy nasze zbiory z braku wzajemnego zaufania i poczucia pewności".
Każdemu powodziłby się lepiej, gdyby wszyscy ze sobą współpracowali. Gdy jednak brakuje
wzajemnej ufności i zaangażowania we wspólne działania, każdy jest zainteresowany, aby
wyłamać się ze współpracy i zostać „wolnym strzelcem".
Taki model wyjaśnia to jak racjonalne działania jednostki dają w pewnych okolicznościach efekty,
które nie są racjonalne z perspektywy wszystkich zainteresowanych.
Normy uogólnionej wzajemności i sieci obywatelskiego zaangażowania sprzyjają społecznemu
zaufaniu i współpracy, ponieważ zmniejszają korzyści wyłamywania się, redukują niepewność i
dostarczają wzorów przyszłej współpracy. Samo zaufanie jest nowo powstającą własnością
systemu społecznego w takim samym stopniu jak cechą osobistą. Jednostki są w stanie zaufać (a
nie jest to tylko naiwność) dzięki normom społecznym i sieciom powiązań, w famach których
mieszczą się ich działania.
10) Wpływ podłoża histerycznego na funkcjonowanie instytucji prawnych
(przykład Włoch")
O tym jaki stan charakteryzuje dane społeczeństwo, decyduje historia.
Tak, więc konsekwencje historycznych perturbacji mogą być nie zwykle długo
odczuwalne. Instytucje - układy społeczne, które warunkują ich działanie -ewoluowały
czasie, ale nie możemy być pewni, czy osiągnęły unikatowy i dobrze funkcjonujący,
stan równowagi.
Historia nie zawsze sprawnie likwiduje społeczne praktyki, które hamują Postęp i
sprzyjają irracjonalnemu zbiorowemu działaniu
Teoretycy historii gospodarczej nazwali tę cechę systemów społecznych „zależnością
od szlaku"; Zależność od szlaku może prowadzić do trwałych różnic w sprawności
dwóch społeczeństw, nawet jeżeli formalne instytucje, zasoby, względne ceny i
indywidualne preferencje w obu są podobne. Ma to głębokie skutki, dla gospodarczego
(i politycznego) rozwoju.
Historyczne konteksty społeczne dają różne możliwości i pobudki.
Temat 8: Dysfunkcjonalności prawa
Kojder: Dysfunkcjonalność kultury prawnej (polskie doświadczenia końca lat osiemdziesiątych
Godność i siła prawa. Szkice socjologiczne - prawne, 317 – 335
1) Pojęcie i cechy szczególne dysfunkcjonalności.
Przejawy dysfunkcjonalności kultury prawnej
przejawiają się w rozlicznych rozbieżnościach (asymetrii) między prawem pozytywnym a
prawem intuicyjnym. Jeśli prawo pozytywne nie pełni funkcji, do których w odczuciu
społecznym jest| powołane (tzn., jeśli pozostaje niezgodne ze społecznym poczuciem
sprawiedliwości), to nie harmonizuje stosunków społecznych, lecz je antagonizuje.
Prawo pozytywne, które zawiera w swej treści liczne,
wadliwości formalne i merytoryczne,
które nie jest sprawnym regulatorem funkcjonowania układów instytucjonalnych,
nie chroni podstawowych swobód i wolności obywatelskich,
nie wychowuje i nie wzbudza motywacji do zachowań prospołecznych,
jest katalizatorem wielu napięć i konfliktów.
Takie wadliwe — w skali makrostruktur, to jest stosunków instytucjonalnych, oraz na
poziomie mikrostruktur, to jest stosunków interpersonalnych — prawo pozytywne może być
doraźnie eufunkcjonalne dla pewnych grup, elit czy lobbies, na przykład dla politycznego
centrum decyzyjnego, jednakże stabilizując niesprawne struktury władzy staje się z czasem
czynnikiem kryzysogennym w wymiarze globalnym.
Analiza dysfunkcjonalności kultury prawnej skupia uwagę na takich lub innych odchyleniach
prawnego systemu normatywnego od wzorców „dobrego" porządku prawnego —
skutecznego instrumentu tworzenia i utrwalania policentrycznego ładu społecznego
2) Podstawowe nieporozumienia i uproszczenia wynikające z
niewłaściwego rozumienia „funkcji prawa".
1) funkcje zastępuje się wiarą w omnipotencję, prawo rozumiemy globalnie,
zglobalizowane przekonanie o funkcjonalności prawa, przekonanie, że każda
regulacja doprowadzi do jakiś skutków(„jak uregulujemy nie będzie problemu”)
2) funkcje mylą z celem –socjologowie przez funkcję rozumieją realne następstwa
danej normy w zakresie stosunków prawnych, w życiu metafunkcja ogranicza życie
zbiorowe ludzi
Funkcja- stan rzeczy który przyczynia się do integracji całego systemu ,ma charakter
rozwojowy( ten aspekt omawia Merto-analiza teorii strukturalno- funkcjonalnej)
3) Zakres dysfunkcjonalności: dysfunkcjonalność prawa,
dysfunkcjonalność kultury prawnej, dysfunkcjonalność konkretnych
rozwiązań prawnych.
dysfunkcjonalność prawa, - pkt4
dysfunkcjonalność kultury prawnej, pkt1
dysfunkcjonalność konkretnych rozwiązań prawnych.np: elementy korupcjogenne w
wymiarze sprawiedliwości
4) Aksjologiczne, społeczne i formalnoprawne uwarunkowania
dysfunkcji.
Aksjologiczne
wartości nie maja odzwierciedlenia w prawie pozytywnym
rozbieżności między wewnątrz systemu prawnego w zakresie chronionych
wartości
brak spójnego systemu aksjologicznego w zakresie danej regulacji( sprzeczność
aksjologiczna)
Społeczne
jakiś stopień dezaprobaty dla konkretnych rozwiązań
krytyczne nastawienie do prawa( czunnik warunkujący dysfunkcjonalność)
dezaprobata ma charakter zgeneralizowany, przenosi się z konkretnej
instytucji na całe prawo
Formalnoprawne
Z zakresu polityki legislacyjnej-zbyt szybkie zmiany,
-brak stabilności,
-polityka o charakterze instrumentalnym
-reguluje się ad hoc w pośpiechu i
fragmentarycznie
-kierowanie się potrzebą doraźną
-szeroki obszar uregulowań pozakodeksowych
-brak regulacji kodeksowej
-systemowe widzenie w polityce legislacyjnej
- brak sprzeczności w ramach danego aktu
normatywnego
-wadliwa polityka
hipertrofia przepisów prawnych nadmierna ilość przechodzi w stan braku
normatywności
technika legislacyjna, język i klarowność przepisu prawnego
5) Oznaki dysfunkcjonalności prawa w latach 80 dwudziestego wieku i
obecnie.
Symptomy dysfunkcjonalnoici kultury prawnej, na przykładzie Polski końca lat
osiemdziesiątych, są wielorakie, występują w wielu postaciach, przejawiają się w różnych
dziedzinach życia zbiorowego, są wypadkową oddziaływania różnych czynników determinujących. Szczególnie wyraziste oznaki tych dysfunkcjonalności można, jak się wydaje,
ująć w pięciu, z natury rzeczy nierozłącznych, kategoriach.
1. System prawa pozytywnego jest niestabilny, rozchwiany, destabilizują go bardzo
częste zmiany, liczne — nie zawsze konieczne,— nowelizacje, wprowadzanie coraz to
nowych ustaw i przepisów niższego rzędu.
Postępująca hipertrofia przepisów prawa pozytywnego — częściowo tylko usprawiedliwiona
nowymi wymaganiami technologicznymi, potrzebami gospodarki, komplikowaniem się
struktur zarządzania i układem stosunków międzynarodowych — powoduje, że zmniejsza się
znajomość norm tego prawa, zarówno wśród pierwotnych, jak i wtórnych jego adresatów, a
nawet wśród legislatorów.
2. Wiara w omnipotencję środków prawa pozytywnego powoduje, że są one uznawane
przez centrum decyzyjne i jego agendy za najbardziej skuteczne narzędzie
dokonywania przekształceń w każdej niemal sferze stosunków społecznych.
Inżynierię społeczną poprzez prawo traktuje się jako panaceum na wszelkie niesprawności
instytucjonalne i główny czynnik neutralizujący zjawiska patologii społecznej. Kryzysową sytuację każdorazowo próbuje się rozwiązać za pomocą „dyscyplinujących" instrumentów
prawa pozytywnego. Jednakże nowe regulacje, zamiast rozwiązywać palące problemy
społeczne, częstokroć powodują ich piramidalne spiętrzenie i niewspółmierne do efektów
koszty
3. Dysonans międzypoczuciem słuwsznościi sprawiedliwościa wewnętrzną ideologią i
aksjologią systemu prawaJak wynika z wielu badał socjologicznych, znaczna część Polaków uważa, że wartości zawarte w prawie pozytywnym oicjalnymi przez nie chronione nie
służą interesom ogólnospołecznym, lecz tym, którzy kontrolują proces prawotwórstwa
Z tego też powodu instytucje porządku prawnego nie są uznawane w świadomości
społecznej za ważny współczynnik cywilizacyjnego rozwoju kraju, a poczucie wspólnoty
narodowej, religijnej, obyczajowej, pracowniczej i rodzinnej w bardzo niewielkim stopniu
opiera się na propagowanych wartościach pozytywnoprawnych.
4. Nazbyt instrumentalne posługiwanie się środkami prawa pozytywnego,
manipulacyjny charakter stanowienia i stosowania tego prawa to kolejne przejawy
W procesie prawo twórstwa racje polityczne" z reguły, biorą górę nad racjami jurydycznymi.
Skutkiem tego jest między innymi retroaktywność części przepisów prawa pozytywnego,
brak vacatio legis, brak klauzul derogacyjnych, nadmierny pośpiech w przygotowywaniu
niektórych ustaw, formułowanie wielu przepisów blankietowych, przekazujących władzy
wykonawczej prawo wydawania przepisów szczegółowych, nieprzestrzeganie zasad techniki
legislacyjnej i kodyfikacyjnej.
5. Przekraczająca granice rygoryzmu prawnointuicyjnego eskalacja represyjnych
środków karnych
W proporcji do liczby ludności liczba więźniów w Polsce jest kilkakrotnie wyższa niż w wielu,
innych krajach europejskich. Na początku lat osiemdziesiątych przypadało w kraju około 300
więźniów na 100 000 mieszkańców, co plasowało go na pierwszym miejscu w Europie.
Począwszy od 1980 roku obserwuje się spadek orzekanych tak zwanych kar
krótkoterminowych (są to kary do dwóch lat pozbawienia wolności), następuje zaś wzrost
odsetka skazanych na kary długoterminowe. Zakłady karne, , nie realizują podstawowych
funkcji reedukacyjnych i resocjalizacyjnych. Jeden wychowawca przypada średnio na 100
skazanych, a w niektórych zakładach na więcej niż 170.
Punitywność systemu prawa karnego i wymiaru sprawiedliwości jest jedną z przyczyn tego,
że w preferencjach społecznych dominują pozasądowe sposoby pochodzenia
sprawiedliwości.
Powyższe dane świadczą o tym, że kryzys prestiżu prawa pozytywnego jest również jednym
z istotnych źródeł dysfunkcjonalności kultury prawnej.
2. Andrzej Kojder: Strategia przeciwdziałania korupcji - doświadczenia polskie, Klimaty korupcji,. 47 70.
6)Korupcja- charakterystyka zjawiska
Przez korupcję rozumie się współcześnie taką wymianę dóbr, usług, świadczeń i innych
zasobów, która narusza obowiązujące prawo lub dobro publiczne (materialne lub
symboliczne, jak na przykład dobre imię urzędników państwowych). Każde dysponowanie
zasobami publicznymi, które jest niezgodne z ich przeznaczeniem, nazywa się działalnością
korupcyjną.
Zalicza się do niej:
przekupstwo,
sprzedajność,
płatną protekcję,
łapownictwo, nepotyzm,
nieuczciwe pośrednictwo
wykorzystywanie zajmowanego stanowiska służbowego dla osobistych celów.
Korupcja jest, więc zjawiskiem się wielopostaciowym, przy czym najczęściej jest
utożsamiana z łapownictwem i płatną protekcją.
Ktoś, kto wykorzystuje stanowisko publiczne dla zdobycia środków finansowych na potrzeby
własne, rodziny, znajomych lub partii politycznej, tym samym dopuszcza się korupcji.
W tak rozumianej korupcji mieści się
czynne i bierne przekupstwo funkcjonariusza państwowego,
łapownictwo,
nepotyzm,
protekcjonizm
różne formy nieuczciwego pośrednictwa w nielegalnym pozyskiwaniu zasobów
publicznych.
Najbardziej typowe, niejako uniwersalne cechy korupcji to:
powszechność (występuje ona we wszystkich systemach ustrojowych),
entropia (korupcja rozprzestrzenia się - na podobieństwo tkanki nowotworowej - na
dziedziny, które wcześniej nie były nią dotknięte) i
rynkowość (cena korupcyjnych transakcji jest wypadkową podaży i popytu na dobra i
usługi, które można uzyskać w sposób nielegalny).
Partnerami układu korupcyjnego są zawsze „dawca" jakiegoś dobra i jego „biorca". Kieruje
nimi motywacja osiągnięcia osobistych korzyści i dążenie do zminimalizowania ryzyka
ujawnienia zawartego porozumienia korupcyjnego.
Działania korupcyjne są zwykle utajoną transakcją obopólnie korzystną dla zaangażowanych
w nią stron. Wartością transakcji jest to, co dzięki niej strony uzyskują, zaś jej kosztem jest
zagrożenie karą.
Kiedy korupcja staje się zjawiskiem względnie powszechnym, przybiera z reguły charakter
wieloszczeblowy. Ta sama osoba coraz częściej bywa zarazem „dawcą", jak i „biorcą"
łapówki czy innej nielegalnej korzyści. Świadczy, bowiem w sposób niezgodny z prawem
usługi osobom usytuowanym niżej w hierarchii instytucji (lub petentom z zewnątrz), sama
zaś musi opłacać się swym przełożonym.
7)Zakres i rozmiary korupcji.
Międzynarodowe rankingi skażenia korupcja, wskazują,, że Polska znajduje się na
środkowym miejscu wśród innych państw. na dziesięciopunktowej skali poziomu korupcji
Polska uzyskała za 2000 rok ocenę 4,2, Według danych Europejskiego Banku Odbudowy i
Rozwoju, który w 1999 roku przeprowadził badania wśród ponad trzech tysięcy firm
działających w krajach Europy Wschodniej, w Polsce co trzecia firma płaci łapówki, aby
uzyskać ulgę podatkową, odroczenie spłaty zadłużenia, kredytu lub pożyczki. Średnia
wysokość łapówki stanowi 2,5% rocznego przychodu firmy.
przestępczość korupcyjna, wydatnie wzrosła.Tak na przykład w 1998 roku w porównaniu z
1992 rokiem liczba stwierdzonych
przestępstw o sprzedajność urzędniczą i przekupstwo wzrosła o 54%, a liczba podejrzanych
o 40%, kwota przyjętych korzyści majątkowych wzrosła piętnastokrotnie, a kwota
wręczonych korzyści majątkowych czterokrotnie. Równie wydatnie, bo o 64%, wzrosły
przestępstwa o nadużycie uprawnień przez funkcjonariuszy publicznych.
Najliczniejszą kategorią tego rodzaju przestępstw jest przestępstwo przekupstwa,
a następnie przestępstwo sprzedajności, nadużywania uprawnień, płatnej protekcj
utrudniania przetargu, które w statystykach policyjnych pojawia się tylko śladowo.
Do obszarów działalności publicznej, w której ujawniono wydatne nasilenie się w ostatnich
latach działań korupcyjnych, należą:
- służba zdrowia (wydawanie przez lekarzy fikcyjnych zwolnień lekarskich);
-ubezpieczenia społeczne (fałszowanie i antydatowanie polis ubezpieczeniowych,);
-banki (łapówek za udzielenie kredytu lub gwarancji bankowej);
-administracja przedsiębiorstw państwowych
-aparat kontroli skarbowej
-administracja celna-organy samorządu
Z kolei na działania o charakterze korupcyjnym są najczęściej narażone następujące
czynności urzędników publicznych i jednostek budżetowych:
-zlecanie robót i usług;-wydawanie zezwoleń budowlanych i tym podobnych;
- podejmowanie decyzji o przyznaniu, zamianie lub wynajmie lokalu;
-wydawanie zatrzymanych podczas kontroli dowodów rejestracyjnych pojazdów;
- przeprowadzanie egzaminów i przyjmowanie na studia wyższe.
8) Wady prawa sprzyjające korupcji.
1. Większość ustaw wymierzonych w korupcję nie działa, niestety, dostatecznie
skutecznie.
Jedną z przyczyn jest słabość kontroli wewnętrznej, zwłaszcza w
ministerstwach i urzędach wojewódzkich
brak dostatecznej kontroli nad sposobami dysponowania funduszami
publicznymi. Utrzymujące się dotacje (m.in. w rolnictwie, górnictwie, w służbie
zdrowia, w dziedzinie kultury) są częstokroć niewłaściwie („korupcjogennie")
wykorzystywane z powodu braku precyzyjnych przepisów mówiących o
dysponowaniu nimi i o ich wydatkowaniu.
Ponadto wiele sytuacji i pokus korupcyjnych rodzi angażowanie kapitału
państwowego w przedsięwzięcia gospodarcze, w których Skarb Państwa nie
ma większości.
Korupcja w okresie zmiany ustrojowej
2. Zapoczątkowana wydarzeniami 1989 roku transformacja ustrojowa spowodowała, że
pojawiły się nowe uwarunkowania i formy korupcji.
Wydatne poszerzenie sfery swobód obywatelskich,
przekształcenia stosunków własnościowych
kształtowanie się wolnego rynku,
wzrost prywatnego obrotu handlowego,
otwarcie granic i tym podobne zjawiska stworzyły dogodne warunki do
szybkiego bogacenia się w sposób niezgodny z prawem.
ogólna liberalizacja prawa wraz z tendencją do dekryminalizacji pewnych typów
przestępstw i łagodzenia orzekanych sankcji karnych,
a także nieefektywne działanie organów kontrolni prawnej i wymiaru
sprawiedliwości również przyczyniały się do wzrostu korupcji.
3. Istnieniem niedoskonałych, przestarzałych regulacji prawnych, zawierających liczne
luki i niedopowiedzenia Do potowy 1991 roku brak było w Polsce przepisów karnych
regulujących różne przejawy
naruszania rzetelności obrotu gospodarczego,
manipulowania subwencjami i kredytami,
działania na szkodę wierzycieli,
fałszerstw kredytowych, bankowych, podatkowych i komputerowych.
4. Opieszałość i niesprawność działania kontroli finansowo-administracyjnej.
5. Tolerowanie braków w sprawozdawczości urzędów, prowadzenie przez nie niejasnych i niepełnych ewidencji,
6. zawieranie umów bez pisemnego ich poświadczenia,
7. nieefektywny nadzór nad pracą urzędników,
8. zgoda na wydawanie poleceń sprzecznych z obowiązującymi przepisami (nawet
rangi ustawowej) i
9. na pełnienie przez wysokich urzędników państwowych funkcji kierowniczych w
spółkach prywatnych
10. Innego typu zachętą do korupcji byty luki w przepisach prawnych oraz stanowienie
takiego prawa, którego nikt nie byt w stanie bodaj w części wyegzekwować.
Jan Stefanowicz: Elementy korupcjogenne w wymiarze sprawiedliwości Klimaty korupcji. 35- 46. 6)
Korupcja - charakterystyka zjawiska.
9) Elementy korupcjogenne w wymiarze sprawiedliwości.
Główne elementy korupejogenne funkcjonowania wymiaru Do takich podstawowych
elementów należą:
1. - brak jasnych zasad kolejności załatwiania spraw, a więc kierowania do rozpoznania,
zarządzania i wykonywania wpisów, wydawania odpisów itd.;
2. - brak procedur dla załatwiania spraw pilnych, ustalania i zmian kolejności załatwiania
spraw, w tym szczególnie sporządzania orzeczeń, uzasadnień, wpisów i odpisów w
postępowaniu rejestrowym i księgowo-wieczystym;
3. - niska jawność pracy administracji w zakresie dostępności ogólnej informacji o terminach i kolejności załatwiania spraw, o Stanic załatwiania w danych okresach, o trybie
i podstawach do wnoszenia o pilne rozpoznanie lub wskazaniach na tryb skargowy;
4. -ograniczona dostępność i niska jakość informacji o biegu spraw, stanic ich
rozpoznawania i wykonywaniu zarządzeń (wpisów, odpisów, sporządzania orzeczeń,
uzasadnień);
5. - brak odpowiedzialności pracowników administracji (sekretarzy, kierowników sekretariatów) i niskie kwalifikacje, czego częściowo przyczyni są niskie zarobki, a i zła
rekrutacja, a skutkiem nieuczciwość - podatność na presję korupcyjną.
10) Prawne i pozaprawne działania zmierzające do wyeliminowania
korupcji.
Zakłada się, że zagrożenie przestępczością, zwłaszcza korupcyjną, będzie się zmniejszać,
jeśli uda się usprawnić nie tylko działanie policji i sądów, lecz gdy zostaną skoordynowane
działania wszystkich podmiotów - rządowych, samorządowych i pozarządowych. Również
ściślejsza współpraca międzynarodowa, zwłaszcza na forum Rady Europy, o co tak zabiega
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, może wydatnie przyczynić się, do zahamowania i
stopniowego ograniczania korupcji i coraz skuteczniejszego przeciwdziałania przestępczości
zorganizowanej.
Temat 9: Prawo w służbie polityki
1) Instrumentalizm prawa jako skutek ideologii scjentyzmu.
Podporządkowanie prawa imperatywom racjonalności instrumentalnej to następna i chyba
najważniejsza cecha prawa jako techniki społecznej. Powiedzieć nawet można, iż prawo
jako technika to po prostu prawo instrumentalne. Nawiasem mówiąc, już M. Weber uważał
racjonalizację instrumentalną (Zweckratioiutlitat)" organizacji, instytucji i form życia za
jedną z najbardziej charakterystycznych cech cywiliza-cji zachodnich. Racjonalność
instrumentalną iiicizKicn zacnowan mozc-my scharakteryzować jako taką ich organizacją,
iż o wyborze środków, dyrektyw i strategii działania decydują wzglądy skuteczności. W
działaniach racjonalnych instrumentalnie organizuje się środki działania według kryterium
skutecznej kontroli rzeczywistości. Racjonalny w tym rozumieniu jest ten, kto wybiera
najskuteczniejsze środki lub strategie realizacji założonych celów. Skuteczność jest więc
podstawową cnotą działań instrumentalnych i przede wszystkim ten fakt decyduje o tym, że
racjonalizacja instrumentalna naszych instytucji i zachowań opierać się powinna przede
wszystkim na naukach empirycznych i technice, gdyż to właśnie one dostarczają w naszej
kulturze najbardziej efektyw-t nych środków kontroli rzeczywistości16. Związek prawa
instrumentalnego z ideologią sejentyzmu jest więc oczywisty. Scjentyzacja procedur
tworzenia i stosowania prawa to rzucający się w oczy rys technologicznej koncepcji prawa.
W dobie prawa interwencjonistycznego udział w procedurach prawodawczych różnego
rodzaju ekspertów, doradców naukowo-technicznych, komisji i komitetów badawczych stal
się nic tylko czymś naturalnym, ale i nieodzownym17. Jest on przy tym szczególnie
widoczny w takich gałęziach prawa, jak prawo administracyjne (administracja planująca i
świadcząca), prawo karne (model resocjalizacyjny) i prawo gospodarcze (ekonomiczne
analizy prawa), ale stopniowo rozszerza się na pozostałe działy prawa. Model
technologiczny
2) Rola prawa w procesie sterowania procesami społecznymi.
Liberalizm versus welfare state.
koncepcja prawa jako techniki społecznej, to jest jako instrumentu celowego sterowania
procesami społecznymi.
trzy fakty przyczyniły się do tego, że koncepcja prawa jako techniki społecznej stalą się
zarazem możliwa, jak i konieczna:
— powstanie nowoczesnego aparatu biurokratycznego,
— zmiana funkcji państwa,
— instrumentalna racjonalizacja prawa.
Max Weber był niewątpliwie jednym z pierwszych, który dostrzegł, że u podstaw
wykształcenia się nowoczesnej biurokracji leżała potrzeba racjonalnego sterowania procesami
społecznymi i gospodarczymi. Aparat biurokratyczny składający się z wyszkolonych i
wyspecjalizowanych urzędników stał się przesłanką, która umożliwiła ujmowanie działań
biurokratycznych jako działań ściśle technicznych. Apolityczność biurokracji ma być jednym
z tego gwarantów. W krótkim czasie — zdaniem M. Wcbera, proces ten zakończył się po
pierwszej wojnie światowej — model organizacji biurokratycznej stał się wzorcem, na
którym opierało się funkcjonowanie nieomal wszystkich sformalizowanych organizacji i
instytucji w społeczeństwie, poczynając od wojska, korporacji gospodarczych,
uniwersytetów, a na administracji publicznej kończąc.
Powstanie programów interwencjonizmu gospodarczego i społecznego, czy to w
anglosaskiej wersji Welfare State, czy też kontynentalnej koncepcji Sozialstaat, to druga
przesłanka, która przyczyniła się do rozwoju technologicznej wizji prawa". Państwo
intcrwcncjonistycz-ne w radykalny bowiem sposób wpływa na zmianę funkcji prawa.
Prawo z prawa negatywnego (taki był ideał prawa liberalnego), które było jedynie
strażnikiem porządku i bezpieczeństwa (law and order), staje się prawem pozytywnym,
aktywnie sterującym procesami społecznymi.
Myślę, że po tych rozważaniach jest już jasne, dlaczego tą koncepcją prawa nazwaliśmy
modelem prawa jako techniki. Dla każdego aktu technicznego rozporządzania
charakterystyczna jest bowiem trójelemen-towa relacja, jaka zachodzi rniędzy podmiotem
sterującym, narzędziem, którego on używa, i przedmiotem jego oddziaływania. W zależności
od tego, czy przedmiotem oddziaływania jest przyroda czy społeczeństwo odróżniamy
techniki materialne i społeczne. W przypadku prawa ele-' mentami tej trój elementowej relacji
są prawodawca jako podmiot sterujący, prawo jako jego narzędzie oraz społeczeństwo jako
przedmiot oddziaływania. W technologicznej wizji prawa adresaci norm są więc ujmowani
raczej jako obiekt niż partner w interakcjach społecznych.
Wymieniliśmy do tej pory trzy filary (aparat biurokratyczny, programy celowe, racjonalność
instrumentalną), na których opiera się koncepcja prawa jako techniki społecznej, ale jest
oczywiste, że z koncepcją tą wiąże się wiele innych, nie mniej ważnych własności. Wszystkie
one dobitnie świadczą o tym, jak daleko prawo interwencjonistyczne odeszło od ideału prawa
liberalnego, zgodnie z którym prawo powinno być zbiorem reguł maksymalnie ogólnych i
precyzyjnych, wykluczających wszelki dyskrecjonalizm (rule of law not ofmen) i
traktowanych jedynie jako gwarant ochrony porządku i bezpieczeństwa, a nie instrument
polityki określający kierunki rozwoju społecznego. Powołajmy tylko niektóre z tych cech:
— selektywność i detalizacja prawa,
— szerokie stosowanie luzów decyzyjnych i dyskrecjonalizm,
— „decyzyjność" prawa i wzrost znaczenia „ustaw" czasowych,
— administratywizacja prawa,
— orientacja na sukces,
— kolektywizacja prawa.
6) Inkluzja polityczna a prawo
Polityczna inkluzja oznacza wzrastające uzależnienie społeczeństwa od systemu
politycznego, a jednocześnie wzrost wymagań społecznych kierowanych pod adresem tego
systemu. Tradycyjne normy i wartości, związane z funkcjonowaniem systemu prawa, w
sytuacji inkluzji politycznej i instrumentalizacji prawa wydają się ustępować miejsca
postawie "klienta" i "konsumenta".
8) Rola prawa w systemie polityczno-administracyjnym (model
„przepołowionego obywatela" - citoyen).
9) Rofa prawa w systemie techniczno-ekonomicznym
(model„przepołowionego ooywatela"- bourgeois).
Nasza ocena zmiany systemu polityki w warunkach zaostrzającego się ryzyka zostanie na
wstępie zarysowana w czterech tezach.
Po pierwsze; stosunek pomiędzy społeczną zmianą a politycznym kierowaniem w projekcie
społeczeństwa przemysłowego wyobrażany był zgodnie z modejepi „przepołowionego
obywatela". Z jednej strony, jako citoyen korzysta on ze ^woich demokratycznych praw we
wszystkich obszarach politycznego wyrażania swojej woli, z drugiej zaś jako bowgeois broni
swych prywatnych interesów w sferze pracy i gospodarki. Zgodnie z tym dochodzi do
rozróżnienia systemu polityczno-administracyjnego i tcchniczno-ekonomicznego.
Podstawową zasadą sfery politycznej jest partycypacja obywateli w instytucjach demokracji
przedstawicielskiej (partie, parlamęrjt itd.);. Podejmowanie decyzji, a wraz z nim sprawowanie władzy odbywa się zgodnie z maksymami praworządności i według zasady: władza 'l
panowanie mogą być sprawowane jedynie za zgodą tych, których obejmują.
Działania bourgeois natomiast, należące do sfery techniczno-ekonomicznych interesów, nie
są uważane za politykę. Koncepcja ta polega zjednej strony na postawieniu na równi rozwoju
społecznego i technicznego, z drugiej zaś na tym, iż traktuje się kierunek i wynik zmian
technicznych za wyraz nieuniknionych obiektywnych konieczności technicznoekonomicznych. Innowacje techniczne pomnażają indywidualny i kolektywny dobrobyt. W
tym podnoszeniu standardu życia również skutki negatywne (utrata kwalifikacji, ryzyka
związane ze zwalnianiem, przesuwaniem i zatrudnianiem pracowników, zagrożenia zdrowia,
zniszczenie natury) znajdują zawsze usprawiedliwienie. Nawet rozbieżność zdań na temat '
„skutków społecznych" nie przeszkadza we wprowadzaniu techniczno--ekonomicznych
innowacji. Innowacje nie podlegają w zasadzie politycznej legitymizacji, co więcej, w
porównaniu z demokratyczno-administracyjnymi procedurami i działaniami
implementacyjnymi mają siłę
Temat 10: Polacy o swoim prawie
Adam Podgórecki, Polskie badania nad prawem i moralnością,(, Socjologiczna teoria prawa, 50-64.
1) Postawa zasadnicza i celowościowa.
Postawy zasadnicze związane są z przekonaniami charakterystycznymi dla społeczeństw stabilnych, na
przykład:
wysoka wrażliwość moralna,
wysoki poziom internalizacji norm
przywiązanie emocjonalne.
Postawy celowościowe są natury pragmatycznej (ideologicznej), związane są ze zmiennymi wzorami
zachowania i w sposób luźny powiązane są z tłem emocjonalnym.
„Postawę zasadniczą" można zdefiniować jako bezpośrednią, spontaniczną akceptację lub
negację pewnej reguły, odnoszącej się do wyobrażonego lub rzeczywistego zachowania.
„Postawą celowościową" jest, Zgodnie z proponowaną definicją, taka postawa, w przypadku,
której akceptacja lub negacja wyobrażonego lub rzeczywistego zachowania Zależy od
specyficznego rozważenia kalkulacji różnych możliwych wariantów zachowania oraz od oceny
ich skutków.
2) Postawa zorientowana społecznie i postawa zorientowana indywidualistycznie.
Analizą statystycznego rozkładu postaw, które można nazwać etyką zorientowaną indywidualistycznie
i etyką zorientowaną społecznie.
Przez etykę zorientowaną indywidualistycznie rozumie się system norm regulujących zachowania
społeczne ludzi, w którym normami dominującymi są te, które regulują zachowanie wobec innych
członków małych, mniej lub bardziej nieformalnych grup.
I lak, ogólnie rzecz biorąc, jednostki kierujące się etyką indywidualistyczną potępiają złodziei, zabójców,
cudzołożników, oszustów i fałszywych świadków, to jest tych, którzy w stosunkach bezpośrednich
działają na szkodę innych jednostek. Nawet, jeśli takie zachowanie faktycznie nie wstępuje w pewnych
wąskich kręgach osób znających się (lub mogących się znać) wzajemnie, to i tak oceny te pozostają
generalizacjami tego rodzaju doświadczeń małych grup. W konsekwencji, u podstaw norm etyki
indywidualistycznej znajdują się rozmaite elementarne typy zachowania, uznawanego bądź potępianego
w wąskich układach międzyludzkich.
Z drugiej strony, normy etyki zorientowanej społecznie odnoszą się do ról i stanowisk społecznych,
które są lub mogą być zajmowane przez jednostkę. Dominującym aspektem owych norm jest fakt, że nie
dokonują one oceny osobistych cech jednostki ani rozmaitych elementów jej sposobu postępowania jako
osoby. Oceniają one natomiast skutki wynikające Z faktu, że dana jednostka zajmuje określoną pozycję
w strukturze społecznej.
Andrzej Kojder, Polacy o swoim prawie w pierwszych latach III Rzeczpospolitej Godność i silą prawa. Szkice
so-cjologiczno - prawne, 2, s. 401 -455
3) Rygoryzm karny.
Z zagadnieniem prestiżu i posłuchu dla obowiązującego prawa łączy się problem rygoryzmu karnego.
Jego egzemplifikacją jest stosunek do kary śmierci i do kary chłosty, to jest bicia jako kary przewidzianej
prawem. W 1964 roku za stosowaniem kary śmierci opowiedziała się niemal połowa respondentów (49,2
procent) a przeciwko — z zastrzeżeniami i bez zastrzeżeń — niemal, co trzeci respondent (32,0 procent).
W 1995 roku odsetek zwolenników kary śmierci wzrósł, do 59,8, ale zwiększyła się także, choć
nieznacznie (do 36,0 procent), liczba przeciwników tej kary. Ponadto zaobserwowano, że wśród
zwolenników kary śmierci przeważają osoby starsze (zwłaszcza emeryci i renciści), z wykształceniem
podstawowym lub średnim, o niskich dochodach, mieszkające w dużych miastach lub na wsi, w
województwach zachodnich, nie zaangażowane w działalność polityczną, wierzące, lecz
niepraktykujące.Co do kary chłosty, to za jej wprowadzeniem do repertuaru sankcji przewidzianych
prawem opowiadał się w roku 1964 co czwarty Polak (27,3 procent). Prawie tyle samo (28,8 procent)
ujawniło się zwolenników chłosty w roku 1995. Liczba przeciwników tej kary nieco się zwiększyła w ciągu
trzydziestu lat (z 57,3 procent do 65,0 procent). Tak jak w wypadku kary śmierci, za stosowaniem w
majestacie prawa chłosty optują przede wszystkim ludzie starsi, z wykształceniem podstawowym lub
średnim, (lecz nie technicznym) oraz rolnicy i robotnicy pochodzący z regionu środkowej Polski5.
4) Prestiż prawa.
Prestiż prawa to, innymi słowy, poważanie, jakim ludzie darzą prawo. To przypisywany prawu autorytet,
uznanie i powaga, jakimi prawo cieszy się w społeczeństwie. Wyrazem prestiżu prawa jest okazywany
mu respekt i szacunek.
Tak rozumiany prestiż prawa przejawia się dwojako.
Po pierwsze w posłuchu dla prawa, to jest w konkretnych zachowaniach ludzi, zgodnych z prawnymi
nakazami i zakazami.
Po drugie w potocznych poglądach i opiniach o prawie. Odzwierciedleniem społecznego prestiżu prawa
jest — poza powszechnością przestrzegania prawa — także jego pozytywna ocena.
Z powyższych danych wynika, że w ciągu trzydziestu lat w opiniach Polaków dotyczących przestrzegania
prawa nie nastąpiły istotne zmiany. Nieznaczna większość, zarówno w 1964, jak i w 1995 roku,
wypowiada się za bezwarunkowym przestrzeganiem prawa. Mniejszość natomiast uważa, że niesłuszne
prawo należy omijać albo też nie należy się do niego stosować.
Z badań przeprowadzonych w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych wynikało, że tendencję do
częstszego przestrzegania prawa — we wszystkich sytuacjach — mieli ludzie starsi, w wieku
sześćdziesięciu i więcej lat, oraz osoby o odpowiednio wyższym wykształceniu. Takie same zależności
ujawnił sondaż z roku 1995. Okazało się ponadto, iż pogląd, że niesłuszne prawo należy przy
nadarzającej się okazji omijać, wyrażają najczęściej ludzie młodzi w wieku 18-29 lat.
5) Autorytet zawodów prawniczych.
W roku 1964 cytowany Adam Podgórecki pytał przedstawicieli reprezentatywnej próby ludności polskich
miast, który z pięciu wymienionych w kwestionariuszu zawodów prawniczych podoba im się najbardziej i
zasługuje, ich zdaniem, na szacunek. Wprawdzie zawód sędziego zdobył przewagę nad innymi zawodami prawniczymi, ale nie okazał się zawodem prestiżowym dla większości (wskazało go 38,4 procent
respondentów). Po trzydziestu latach zawód sędziego pozostał (w próbie ogólnopolskiej) na pierwszym
miejscu, ale z nieco mniejszym odsetkiem wskazań. Wyraźnie natomiast zmniejszył się autorytet
adwokata (z 16,6 do 9,6 procent wyborów). Wśród posłów zawód sędziego cieszy się zdecydowanie
większym uznaniem niż wśród pozostałych ludzi. Blisko dwie trzecie posłów (62,1 procent) uważa,.że
zawód sędziego zasługuje na największy szacunek. Stosunkowo rzadko wybierane są pozostałe zawody
i żaden z nich nie uzyskał aprobaty więcej niż 8,5 procent respondentów.
W socjologicznych badaniach nad prestiżem zawodów nigdy zawody prawnicze nie lokowały się na
czołowych miejscach. Można przypuszczać, że większości Polaków kontakt z prawnikiem — w jego roli
zawodowej — kojarzył się z kłopotami i problemami życiowymi. Należy ponadto pamiętać, że przez kilka
dziesięcioleci prawo było wprzęgnięte w służbę ideologii, a w dawniejszej przeszłości służyło przez wiele
pokoleń zaborcy. W tych warunkach nie mógł się ukształtować wysoki, względnie powszechny autorytet
profesji prawniczych.
6) Przemiany prestiżu prawa i świadomości prawnej w Polsce.
Z powyższych danych wynika, że w ciągu trzydziestu lat w opiniach Polaków dotyczących przestrzegania
prawa nie nastąpiły istotne zmiany.
zmiana ustrojowa zapoczątkowana wydarzeniami roku 1989 i lat następnych nie wywołała głębszych i
szerszych zmian w percepcji prawa i jego prestiżu. Okazało się, że porządek prawny PRL został w dużej
części nie tylko recypowany przez nowy ustrój, ale zaadoptowali go także sami obywatele. Świadomość
prawno-społeczna Polaków w dobie III Rzeczpospolitej wydaje się bardzo podobna do tej, jaka
cechowała ich w latach władzy komunistycznej.
istniejące obecnie w Polsce prawo najczęściej uznają za słuszne posłowie, że w sferze państwa
prawnego dokonujące się w Polsce przemiany idą w dobrym kierunku że ogólnie biorąc polskie
prawo jest skuteczne i że w naszym kraju wszyscy ludzie są równi wobec prawa
Jak wytłumaczyć fakt, że zarówno prestiż prawa, jak i świadomość prawno-społeczna Polaków są niemal
takie same jak przed trzydziestu laty ten stan rzeczy wywarły wpływ następujące okoliczności.
Po pierwsze, historyczne dziedzictwo narzuconego Polakom porządku prawnego.
Po drugie, destrukcja normatywności, jaka dokonywała się w okresie PRL-u.
Po trzecie, replikacja — w ciągu ostatnich kilku pokoleń — społeczno-osobowościowej sylwetki przeciętnego Polaka i jego typowych nastawień życiowych, łącznie z postawami wobec oficjalnego prawa.
Losy Polski i Polaków tak się ułożyły, że w ciągu ostatnich dwustu lat mogli sami o sobie decydować tylko
przez niespełna trzydzieści lat. W takich warunkach ukształtowało się nastawienie, a z czasem i tradycja
kwestionowania oficjalnej normatywności, a zwłaszcza zakazów prawnych. Postawa ta wyraża się
między innymi w niechęci do państwa, jego struktur i przedstawicieli.
tym, że prawo, powinno przede wszystkim umożliwiać wpływ na rządzenie krajem oraz
rozstrzygać konflikty między ludźmi, jest przekonana zdecydowana mniejszość Polaków.
Cena, jaką nadal prawo płaci za narzucenie mu w niedawnej przeszłości funkcji represyjnych i
kontrolnych, za to, że stanowiło główny instrument organizujący „państwo totalne", jest bardzo wysoka.
Ceną tą jest niski prestiż prawa w społeczeństwie i wśród części kontrolerów prawnych. Nawet ludzie,
którzy akceptują istniejące prawo, czynią to najczęściej z pobudek instrumentalnych, nie zaś, dlatego, że
uznają je za wartość samoistną.
7) Potępienie prawne a potępienie moralne.
Wprawdzie uznaje się za prawdę oczywistą, że moralność przenika prawo, że oceny moralne wpływają
na tworzenie prawa i odgrywają znaczącą rolę w procesie jego stosowania.
Zgodnie z jednym z ogólnych ustaleń sformułowanych na podstawie wielu wcześniejszych badań
potępienie prawne pewnych zachowań (tj. domaganie się sankcji karnych wobec ich sprawców)
współwystępuje z potępieniem moralnym tych zachowań. Relacja odwrotną natomiast nie zachodzi.
W celu ustalenia intensywności potępień prawnych i moralnych różnych zachowań przedstawiono
respondentom jedenaście przykładowych zachowań niezgodnych z obowiązującymi przepisami prawnymi. Ich zadaniem była odpowiedź na pytanie, czy zachowania te zasługują na potępienie moralne.
1. że najsilniejszy rygoryzm moralny cechuje posłów, a najsłabszy biznesmenów.
2. co najmniej trzy czwarte respondentów we wszystkich czterech grupach ujawnia postawę silnego
rygoryzmu moralnego.
3. Po trzecie, wobec łapownictwa i zatrudnienia pracownika „na czarno" opinie Polaków są
zróżnicowane. Dla większości posłów i dziennikarzy łapownictwo zasługuje na potępienie, gdy
tymczasem ocenę taką deklaruje nieco więcej niż połowa biznesmenów i przeciętnych
respondentów. W stosunku do pracy „na czarno" najbardziej tolerancyjni są biznesmeni, najmniej
zaś — posłowie i dziennikarze.
4. Po czwarte, w stosunku do dwóch innych zachowań: eutanazji i odmowy służby wojskowej, opinie
wśród Polaków są wyraźnie niejednolite. Zachowania te potępia dwie trzecie posłów, mniej
więcej, co drugi przeciętny respondent, mniej więcej, co trzeci biznesmen i co czwarty
dziennikarz.
Jeśli porównamy różnice między odsetkami potępień moralnych i prawnych poszczególnych zachowań,
to okaże się, że w niektórych wypadkach wynoszą one ponad 80 procent. Ta swoista „schizofrenia
normatywna", której wyrazem jest rozmijanie się ocen prawnych i moralnych, cechuje przede wszystkim
dziennikarzy i w znacznym stopniu biznesmenów.
8) Poglądy Polaków na cele prawa.
Zdaniem zdecydowanej większości Polaków prawo powinno przede wszystkim zapobiegać
przestępczości i zwalczać ją.
Tylko wśród posłów nich nieco częściej jako główny cel prawa wymieniana jest cel partycypacja,
tj. umożliwienie społeczeństwu za pośrednictwem prawa wpływania na rządzenie krajem.
Zdaniem ponad dwóch trzecich posłów prawo powinno w pierwszej kolejności umożliwiać
społeczeństwu wpływ na rządzenie krajem oraz zapobiegać przestępczości
Większość bizmesmenów chciałaby, aby prawo przede wszystkim zapobiegało przestępczości i
przeciwdziałało jej.
Dziennikarze, tak jak respondenci z pozostałych grup, cel prawa utożsamiają z jego oddziaływaniami antykryminalnymi, a w następnej kolejności z celami partycypacyjnymi i
koncyliacyjnymi
przeciętni Polacy więcej niż polowa opowiada się za realizacją celu wychowawczego a blisko
trzecia część za celami koncyliacyjnymi partycypacyjnymi prawa
Karytatywny cel prawa, polegający na wdrażaniu przez prawo dobroci i szacunku w stosunkach
międzyludzkich, który przypisywał prawu Leon Petrażycki, nie jest popularny wśród Polaków
9) Opinie Polaków o przestrzeganiu praw człowieka.
Opinie Polaków na temat przestrzegania praw człowieka i obywatela w pierwszych latach kształtowania
się nowego ustroju.
Najbardziej jednolity pogląd Polacy wypowiadają odnośnie do przestrzegania
uprawnień słusznie nabytych,
zabezpieczenia minimum socjalnego
przestrzegania prawa do informacji.
Różnice w opiniach aprobujących te uprawnienia w czterech badanych zbiorowościach nie przekraczają
trzech procent.
Najbardziej natomiast zróżnicowane są opinie (różnice przekraczają 30 procent) dotyczące
przestrzegania prawa do samorządności lokalnej,
indywidualizacji odpowiedzialności karnej i
prawa do uznania niewinności, gdy istnieją wątpliwości, co do winy.
Prawo do wolności słowa uchodzi wśród Polaków za prawo najbardziej przestrzegane.
Z kolei prawo do zabezpieczenia minimum socjalnego jest uznawane za najrzadziej przestrzegane
Tylko o czterech uprawnieniach (poza wspomnianą wolnością słowa) większość respondentów mówi, że są
przestrzegane:
prawo wyboru kraju zamieszkania,
prawo do sprawiedliwego sądu, sprawiedliwego
rawo do informacji i
prawo do poszanowania uprawnień słusznie nabytych.
Najwięcej zastrzeżeń respondenci mają do realizacji prawa
do zabezpieczenia minimum socjalnego,
praw dziecka i
zapewnienia samorządności lokalnej.
10) Poglądy Polaków na skuteczność prawa i skuteczność instytucji
prawnych.
Na ogólne pytanie o skuteczność prawa zdecydowana większość Polaków
odpowiada, że polskie prawo jest nieskuteczne.
Z odmawianiem prawu skuteczności współwystępuje pogląd, że prawo najlepiej chroni interesy
ludzi sprawujących władzę. Można więc powiedzieć, że nasilanie się przekonania o
funkcjonalnym związku prawa z władzą polityczną jest odwrotnie proporcjonalne do dystansu
dzielącego adresatów prawa od dysponentów tej władzy
Hierarchia instytucji, które są postrzegane jako działające właściwie, jest nad wyraz jednolita w
przekonaniu Polaków. respondenci przypisują poszczególnym instytucjom skuteczność interwencyjną,
czynią to w takiej samej kolejności.
1. Instytucje znajdują się na trzech pierwszych miejscach, wybierane przez wszystkich
respondentów, to: Rzecznik Praw Obywatelskich sąd prokuratura.
2. Środkowe miejsca zajmują: Najwyższa Izba Kontroli, policja i Trybunał Praw Człowieka i
Obywatela w Strasburgu,
ostanie Urząd Skarbowy Urząd Wojewódzki Urząd Gminny
Zgodnie z wcześniej stwierdzoną tendencją posłowie wyraźnie częściej niż inni ludzie deklarują zaufanie
do różnych instytucji kontroli prawnej i administracyjnej (średnio w 58 procentach). Na przeciwnym
biegunie— jako grupa wykazująca najmniejsze zaufanie sytuują się biznesmeni.
11) Postulaty Polaków wobec adresem prawa.
większość Polaków opowiada się za gwarancyjną funkcją konstytucji.
grupy zawodowe powinny mieć możliwość stanowienia własnego prawa,
autonomii prawnej grup wyznaniowych, narodowych i regionalnych.
referendum powinny być rozstrzygane ważne dla społeczeństwa sprawy.
maksymalizmu prawnego, której przejawem jest domaganie się wszechobecności prawa,
szybkie dostosowanie prawa do nowych sytuacji więcej jest zwolenników sytuacyjnego podejścia
do prawa niż zwolenników podejścia stabilizującego
12) Źródła autorytetu prawa.
Doświadczenie historyczne poucza, że państwo jest silne autorytetem prawa. Autorytetem instytucji,
które prawo stanowią i które je stosują. Autorytet ten trzeba cierpliwie i konsekwentnie budować. Nie
stworzy się go jednorazową akcją, tak jak koalicji wyborczej.
Rygorystyczne przestrzeganie przepisów prawa jest obowiązkiem przede wszystkim
przedstawicieli organów władzy, administracji państwowej oraz osób publicznych. Od tych
kategorii adresatów prawa należy wymagać skrupulatnego legalizmu.
Drugim warunkiem budowania autorytetu prawa jest ścisłe oddzielenie działalności prawotwórczej
od aktywności partyjnej i przetargów politycznych. muszą być apolityczne, a ich szefowie i
pracownicy powinni być osobami o wysokich kwalifikacjach i niekwestionowanych walorach
moralnych.
Trzecim warunkiem zwiększenia autorytetu prawa jest szybkie i skuteczne karanie jego naruszeń.
Prewencyjna funkcja kary, zależy bowiem nie tyle od jej surowości, ile od nieuchronności sankcji.
Poza uporządkowaniem głównych dziedzin prawa i ich zsynchronizowaniem konieczne jest także ich
ustabilizowanie.
Prawo, aby było efektywne, musi być względnie
stabilne,
wewnętrznie spójne
przejrzyste.
dostępne dla wszystkich adresatów.
musi skutecznie chronić i bronić bezpieczeństwa obywateli.
Temat 11: Ład prawny w koncepcjach społeczeństwa obywatelskiego
2) Historyczna ciągłość i zmiana form społeczeństwa obywatelskiego zróżnicowane empiryczne desygnaty pojęcia.
1)Pjęcie to narodziło się już w starożytności , używał go w swoich dziełach Cyceron societas
civilis
Dla Cycerona - jak i dla Arystotelesa - było oczywiste, że „społeczeństwo obywatelskie" jest
synonimem państwa. Starożytni myśleli, bowiem o obywatelach w kategoriach obowiązków
wobec państwa, a nie ich uprawnień.
2)W XVI w. pojawił odpowiedniki societatis civilis w językach zachodnioeuropejskich.
Sądzić można, że pierwszym z tych języków był francuski. Termin ten został użyty po raz
pierwszy w 1545 r „Społeczeństwo obywatelskie" to społeczeństwo upodmiotowionych
politycznie obywateli, funkcjonujących w gospodarce rynkowej, w ramach dostosowanego do
tych warunków prawa.
3)Locke stworzył liberalną konstrukcję „społeczeństwa obywatelskiego". Traktując „rząd" czyli państwo - jako swoistego powiernika społeczeństwa, nie przeciwstawiał sobie państwa i
społeczeństwa. Państwo było instrumentem społeczeństwa, powołanym do określonego celu
„Społeczeństwo obywatelskie" oznacza, w myśl tej koncepcji, całokształt instytucji
politycznych i społecznych poddanych prawu i zapewniających korzystanie przez obywateli z
ich praw politycznych i ekonomicznych, w ramach gospodarki rynkowej.
4)Hegel, który, wprowadził termin „społeczeństwo obywatelskie" do szerokiego obiegu w
języku niemieckim. Dla Hegla społeczeństwo obywatelskie stanowiło społeczność poślednią między rodziną a - mającym dlań znaczenie podstawowe - państwem, między tym, co
prywatne, a tym, co publiczne.
5) przede wszystkim myśl heglowska zaważyła na dominującym na kontynencie europejskim
- ujmowaniu społeczeństwa obywatelskiego jako sfery życia zbiorowego znajdującej się poza
państwem („pozarządowej"), lecz w pewnym stopniu państwu podporządkowanej poprzez
uprawnienia regulacyjne i nadzorcze władz publicznych. (posługiwał się w takim rozumieniu
Karol Marks.)
6) termin ten powrócił do europy od lat 60-tych XX stulecia
Desygnaty:
„społeczeństwo obywatelskie" nie może istnieć bez uznania podmiotowości politycznej
obywateli, ale też i bez funkcjonowania gospodarki rynkowej, a obydwa te aspekty wymagają
odpowiedniego umocowania prawnego.
3) Normatywne i opisowe aspekty analizy społeczeństwa obywatelskiego.
We wszystkich wariantach znaczeniowych analizowanego terminu występują te elementy
wspólne,
podmiotowość polityczna obywateli,
ich funkcjonowanie w ramach gospodarki rynkowej oraz
istotna rola prawa jako czynnika określającego podmiotowość obywateli oraz
regulującego, tam gdzie potrzeba, stosunki rynkowe.
4) Tradycyjne konteksty intelektualne analizy społeczeństwa obywatelskiego.
Intelektualna tradycja społeczeństwa obywatelskiego kładąca nacisk na dominującą rolę
państwa. Hegel, zaliczyć go należy do tradycji podkreślającej dominującą rolę państwa.
Podobną ambiwalencję odnajdujemy w teorii Marksa, lecz także on należy do tej tradycji.
Wedle nich społeczeństwo obywatelskie (w naszym drugim znaczeniu) nie jest zdolne do
samoorganizacji i rozwoju. Dlatego musi być kształtowane przez świadome, rozmyślne wysiłki
(u Hegla) państwa lub (u Marksa) rewolucyjnej grupy kontrolującej państwo. Obaj teoretycy
podzielali głęboką nieufność wobec społeczeństwa obywatelskiego i opowiadali się za
prymatem silnego państwa (choć ich wizje państwa nie były zgodne), które miało spełniać
doniosłe moralne posłannictwo.
5) Państwo i społeczeństwo obywatelskie; koncepcje: tożsamości, powiernictwa,
służebności.
Tożsamości Dla Cycerona - jak i dla Arystotelesa - było oczywiste, że „społeczeństwo
obywatelskie" jest synonimem państwa. Starożytni myśleli, bowiem o obywatelach w
kategoriach obowiązków wobec państwa, a nie ich uprawnień, a wobec tego zupełnie obce
było im zastanawianie się nad kwestią stosunku społeczeństwa jako wspólnoty obywateli
wyposażonych w prawa podmiotowe do państwa.Idei Arystotelesa, Cycerona i św. Tomasza
o zasadniczej tożsamości społeczeństwa obywatelskiego i państwa - państwa w jego „cywilizowanym"wydaniu.
Myśli o zasadniczej tożsamości społeczeństwa obywatelskiego się i państwa odrzucał Hegel,
który, trzeba pamiętać, wprowadził termin „społeczeństwo obywatelskie" do szerokiego
obiegu w języku niemieckim.
Powiernictwa, Locke stworzył liberalną konstrukcję „społeczeństwa obywatelskiego".
Traktując „rząd" - czyli państwo - jako swoistego powiernika społeczeństwa, nie
przeciwstawiał sobie państwa i społeczeństwa. Państwo było instrumentem społeczeństwa,
powołanym do określonego celu.
Służebności. - wielu myślicieli francuskich XVIII w., także o nastawieniu liberalnym.
Przeciwstawiali jednostkę państwu. Przeciwstawienie społeczeństwa i państwa stało się jeszcze silniejsze w myśli niemieckiej początków XIX w., stwarzając ideologiczne podstawy
nacjonalizmu i militaryzmu.
idei Arystotelesa, Cycerona i św. Tomasza o zasadniczej tożsamości społeczeństwa
obywatelskiego i państwa - państwa w jego „cywilizowanym" (we wszystkicli znaczeniach
tego wyrazu) wydaniu.
Victor Perez- Diaz, Powrót społeczeństwa obywatelskiego w Hiszpanii, , s. 69 – 98, 107 -122.
6) Wizja społeczeństwa obywatelskiego w myśli społecznej Szkockiego
Oświecenia.
Szkockie Oświecenie stanowi przełom w refleksji nad społeczeństwem obywatelskim. Jest to
okres, w którym powstało nowoczesne ujęcie tego pojęcia. Pierwszym autorem, który posłużył
się w języku angielskim terminem, był Adam Ferguson, Dla Fergusona społeczeństwo
obywatelskie oznacza:
przeciwieństwo społeczeństwa dzikiego, pierwotnego (rude), a więc jest to
społeczeństwo cywilizowane.
kiedy społeczeństwo jest cywilizowane, to cechuje je różnorodność oraz wielość celów
i dążeń.
Cywilizacja oznacza tu także obowiązywanie określonych zasad, wykluczenie
przemocy i brak agresywności.
W jego teorii rozwoju społecznego są trzy fazy:
dzikości,
barbarzyństwa i
cywilizacji.
1Społeczeństwo obywatelskie cechuje wielość celów i dążeń w przeciwieństwie do
społeczeństwa dzikiego, które ma charakter monolitu.
2Typowe dla Szkockiego Oświecenia było rozumienie społeczeństwa obywatelskiego jako
sfery wzajemności, wymiany i uznania między jednostkami.
3Idea społeczeństwa obywatelskiego ma, więc w Szkockim Oświeceniu charakter
wielowymiarowy, jednak wymiar moralny (etyczny) wydaje się być najważniejszy.
4Społeczeństwo obywatelskie to jednostki, które cechuje nie tylko uprzejmość i życzliwość
wobec innych, ale także bezinteresowność i solidarność.
1) Społeczeństwo obywatelskie w naukach humanistyczno - prawnych.
7) Zakresy znaczeniowe terminu „społeczeństwo obywatelskie".
Termin społeczeństwo obywatelskie
był z początku używany w swym najszerszym sensie - jako synonim społeczeństwa
politycznego.
Potem społeczeństwo obywatelskie stało się przeciw biegunem państwa. I tak właśnie
termin ten jest dziś najczęściej rozumiany.
Dwa odmienne znaczenia tego terminu i opatrzyć je różnymi mianami:
1)Pojęcie społeczeństwa obywatelskiego sensu lato -obywatele, że są autonomicznymi
podmiotami, a swoją autonomię wobec państwa mogą zachować tylko dzięki temu, że
państwo jedynie w ograniczonym zakresie może wkraczać do zarezerwowanej dla nich
domeny.
A zatem w społeczeństwie obywatelskim sensu lato wyraźna linia graniczna oddziela państwo
od obywateli
2) węższym sensie, odnoszącego się do instytucji społecznych takich jak rynki i stowarzyszenia, oraz sfery publicznej, a wykluczającego instytucje samego państwa. Wymienione tu
domeny życia społecznego uznawane są za w zasadzie wyjęte spod bezpośredniej kontroli
państwa
8) Państwo jako czynnik stymulujący powrót społeczeństwa obywatelskiego w
Europie (po 1945 roku).
Po drugiej wojnie światowej rola państwa jako dostarczyciela ustug wzrosła znacznie, z racji stałego
zwiększania się ich liczby, a ono samo zajmowało dominującą pozycję w gospodarczym i społecznym
życiu większości krajów Zachodu. Szczególnie w Europie, w mniejszej mierze w Stanach
Zjednoczonych,
Opatrzono je mianem państwa dobrobytu, bo angażując się we wszystkie te działania, liberalnodemokratyczne państwo rozszerzało zakres oddziaływania swych usług i przejmowało
odpowiedzialność za dobrobyt kraju, w tym także za stały wzrost gospodarczy i społeczną
integrację.
9) Procesy integracji społecznej w Europie jako przesłanki odradzania się
społeczeństwa obywatelskiego (po 1945 roku).
Wysoki stopień społecznej integracji we wszystkich tych krajach był rezultatem oddziaływania
powiązanych czynników.
Po pierwsze rozwoju gospodarczego, któremu towarzyszyła przemyślana polityka socjalna,
dążąca do podwyższenia materialnego standardu życia i szans życiowych robotników. Wzrost
produkcji umożliwiał znaczne zwiększenie płac realnych i niemal pełne zatrudnienie, wzrastały
także wskaźniki aktywności zawodowej
Po drugie, czynniki społeczno-ekonomiczne i demograficzne w połączeniu z kulturowymi
zmniejszały kulturowy przedział między robotnikami i klasami średnimi. Geograficzna mobilność
i ruchliwość zawodowa, towarzyszące rozwojowi sektora usług, redukowały różnice statusu
poszczególnych klas społecznych
Po trzecie, wykształcił się pewien zbiór kulturowych dyspozycji i instytucji, które ułatwiały
klasowy kompromis. zrodziły powszechne przekonanie, że bez względu na naturę i
intensywność społecznych konfliktów klasom niższym należy umożliwić wyrażanie ich roszczeń i
obronę interesów. Państwo dobrobytu powinno gwarantować jednostce wolność przystąpienia
do związku
10) Trzy fazy stosunków między społeczeństwem obywatelskim i państwem w
Europie w latach 1945-1990.
W latach 1945-1990 stosunki między społeczeństwem obywatelskim i państwem przeszły w Europie
Zachodniej przez trzy odmienne fazy.
Pierwszą, od 1945 roku do drugiej połowy lat sześćdziesiątych, cechowała względna równowaga
państwa dobrobytu. Byt to okres ekonomicznego rozwoju i widocznej integracji społecznej,
Dość stabilna międzynarodowa sytuacja ekonomiczna, umożliwiała społeczno-ekonomiczne posunięcia
prowadzącedo stałego wzrostu
płac realnych,
wydatków państwa na cele socjalne,
pewności zatrudnienia,
Kulturowa, przesłanką leżąca, u podstaw wszystkich tych procesów było przekonanie, że państwo
powinno być w dużym stopniu odpowiedzialne za ogólny dobrobyt społeczeństwa.
W drugiej fazie, w końcu lat sześćdziesiątych i na początku siedemdziesiątych, system przeżywał z
pozoru głęboki kryzys głównym postulatem większości społeczno-ekonomicznych konfliktów i ruchów
społecznych było postawienie państwu jeszcze większych wymagań.
W końcu lat siedemdziesiątych sytuacja zmieniła się. Ludzie powoli uprzytamniali sobie głębię i
zakres tej przemiany, państwo stawało się w coraz mniejszym stopniu odpowiedzialne za zdarzenia,
których nie mogło kontrolować. Neoliberalizm podejmował ryzykowną próbę zahamowania, a nawet
odwrócenia, historycznej tendencji do zwiększania roli państwa.
Temat 12: Prawo wobec nowych wyzwań cywilizacyjnych
Zygmunt Bauman, Co będzie po państwie narodowym? oraz Globalne prawa, lokalne porządki, s.
67-91 121-150.
Maria Borucka-Arctowa, Dylematy globalizacji - ujęcie socjologiczno-prawne, s.17-26.
1) Pojęcie globalizacji.
Takie ogólne i często spotykane określenie globalizacji wiąże ją z kluczowymi
zmianami, jakie nastąpiły w kilku ostatnich dekadach ubiegłego stulecia (zwłaszcza w
zakresie rozwoju środków transportu, komunikacji i informacji), i wieloaspektowym
procesem narastających w skali światowej powiązań strukturalnych, kulturowych,
ekonomicznych, ekologicznych i politycznych. We współczesnym
Jednym z dość rozpowszechnionych „sposobów przedstawiania globalizacji" jest jej
opis jako zwycięstwa, triumfu wiedzy, rozumu nad otaczającym nas światem,
określanym często jako ,,natura" - i to zarówno w rozumieniu przyrody, jak i świadomości człowieka i układu stosunków międzyludzkich.
W innych ujęciach nacisk spoczywa na ponadnarodowym globalnym przepływie
ludzi, dóbr i kapitału, co stwarza globalny podział pracy połączony z równie
globalnym rozprzestrzenianiem się dóbr materialnych i kulturalnych.
Globalizacja jest osiągnięciem zaawansowanego kapitalizmu i technologicznej
innowacji, poszukiwaniem świnia wolnego od ograniczeń wykorzystania i
rozprzestrzeniania wynalazczości i inwestycji. Dotyczy ona nie tylko ekspansji
ekonomicznej, ale i kulturowej, oddziaływania na świadomość, a przez to jest trudniejsza do ujawnienia i wykrycia.
2) Społeczne skutki globalizacji. Ludzie globalni i lokalni.
4) Globalizacja a suwerenność.
6) Globalność praw i lokalność porządków. Wielość porządków
prawnych w społeczeństwie globalnym.
7) Wzrost znaczenia prawa karnego w świecie zglobalizowanym.
8) Przemiany prawa pracy w świecie zglobalizowanym.
W sferze ekonomicznej wzrasta bowiem wyraźnie globalny podział między tymi,
którzy są lepiej a tymi, którzy są gorzej sytuowani, przy czym dotyczy to również
krajów najbardziej zindustrializowanych, w których wzrastają inwestycje, produkcja i
dochód narodowy. Place siły roboczej, zwłaszcza robotników, a w nieco mniejszym
stopniu pracowników umysłowych {white collar) utrzymują się na niezmienionym
stosunkowo niskim poziomie, a w związku ze wzrostem kosztów utrzymania, realne
dochody maleją, podczas gdy stale wzrastają wynagrodzenia i dochody wysoko
ulokowanych menadżerów, inwestorów, jak i ich doradców. W krajach Trzeciego
Świata, w których ekspansja kapitału zewnętrznego ma spowodować poprawę
warunków życia zatrudnionych tam robotników, osiągnięcie określonego pułapu
wynagrodzeń nie ulega już potem zmianie, a schemat podziału dochodu kształtuje
się podobnie, jak w krajach najbardziej uprzemysłowionych i korzystających
najpełniej z osiągnięć technicznych naszej epoki.
Wyjaśnienia tego globalnego trendu należy szukać w nowym systemie produkcji i
organizacji pracy. Modernizacja, komputeryzacja i nasilająca się konkurencja między
firmami, zabiegającymi o wzrost produkcji i obniżkę jej kosztów- powodują
zapotrzebowanie na wysoko wykwalifikowanych pracowników - kadry kierownicze, a
zmniejszanie zatrudnienia pracowników o niższym oraz zdecydowanie niskim stopniu
kwalifikacji. Postulat i realizacja upowszechnienia wyższego standardu wykształcenia
nie zmienia obaw, czy znajdą oni zatrudnienie, skoro w dotychczasowym,
zmodernizowanym systemie produkcji wystarczał talent stosunkowo małej grupy
kierującej znaczną liczbą pracowników o niskich kwalifikacjach. Pojawia się jednak i
inny pogląd, że szersza edukacja społeczeństwa jest konieczna ze względu na
postępujące zmiany technologiczne. Pracownicy muszą ciągle zdobywać nowe
umiejętności (a nie jak dawniej, gdy raz zdobyte kwalifikacje wystarczały
9) Miejsce i rola praw człowieka w społeczeństwie globalnym.
Prawa człowieka są oparle na wartościach i na środkach ich zabezpieczenia.
Możemy spotkać dwa generalne trend)' w podejściu do tego problemu. Pierwszy,
bardziej tradycyjny, wypowiada się w obronie „istoty praw człowieka'', możliwości
poznania uniwersaliów związanych z permanentnymi cechami ludzkimi i zasadami,
które rządzą społeczeństwem. Drugi - daleki od „oczywistości" określonych wartości podkreśla, że problem wartości byl i jest szeroko badany i dyskutowany w
długotrwałych debatach nic zakończonych uzgodnieniem. Położenie nacisku na
ochronę praw człowieka, jako kluczowego problemu, musi prowadzić do podkreślenia
szczególnej roli interpretacji praw człowieka i icli stosowania w decyzjach prawnych
zarówno w skali krajowej, jak i międzypaństwowej, globalnej, wskazując na ich
kulturowe i polityczne uwarunkowanie.
10) Dylematy globalnego systemu praw człowiek
Badacze starając się znaleźć przyczyny różnic tych decyzji, wskazują na różne
powody, z których dwa wydają się szczególnie ważne. Pierwszy, to, że prawa ogólne, fundamentalne są formułowane w sposób nie dość dokładny, precyzyjny, co
powoduje różne interpretacje zwłaszcza z uwagi na określanie ich w tenninaen
wartościujących1". Drugi powód to możliwość pojawienia się sytuacji i spraw, w
których dwa prawa człowieka pozostają ze sobą w konflikcie i nic jest możliwe
zapewnienie całkowitej ochrony jednemu z praw bez uczynienia drugiego nieefektywnym .
Trzeba zaznaczyć, że można jednak spotkać się z poglądami, że ta ogólnikowość i
wartościując}1 charakter w formułowaniu praw człowieka nie zawsze są niekorzystne,
stwarzają bowiem możliwość większej efektywności wydawanych decyzji przez
dostosowanie ich do nowych zmian i potrzeb.
Zaznacza się wyraźna tendencja do regionalizacji praw człowieka, co wyraża się w
wydawaniu konwencji wspólnych dla różnych krajów lub regionów, jak i w
powoływaniu do życia odpowiednich komisji. Może to być interpretowane jako wyraz
umacniania się ogólnej akceptacji idei praw człowieka i unifikacji ich ochrony. Bardzo
często jednak wyraża przeświadczenie o konieczności dostosowania tych praw do
kulturowych i politycznych uwarunkowań, co z. kolei może budzić wątpliwości i
niepokój, że ta regionalizacja praw człowieka może przynieść ich zróżnicowanie,
niebezpieczne z punktu widzenia uniwersalistycznego podejścia i zunifikowanej
działalności skierowanej na prewencyjną ochronę, a także i obronę praw człowieka.
