Wstęp do oświecenia

Wstęp do oświecenia
NAZWA: Oświecenie przypada w krajach europejskich na wiek XVIII, choć korzeniami tkwi w stuleciu poprzednim. Nazwa jest związana
z przeświadczeniem o szczególnej misji, jaką epoka ta miała odegrać w dziejach kultury europejskiej. Oświecenie to inaczej "wiek
rozumu", "wiek filozofów", bo właśnie rozum ludzki miał być naturalnym światłem wskazującym drogę poznania świata i człowieka po
okresie ciemności, za jaki uznano barok. To właśnie w epoce oświecenia gwałtownie rozwinęła się filozofia, nauka, dokonywały się
wielkie przemiany społeczne, polityczne i ustrojowe. Za kolebkę oświecenia uważa się trzy kraje zachodnioeuropejskie: Anglię (koniec
XVII w.), Holandię i Francję (XVIII w.).
ETAP
EUROPA
koniec XVII w. - Anglia: bezkrwawa rewolucja, w rządach zaczęło
uczestniczyć mieszczaństwo, konstytucyjna Anglia stała się wzorem dla
początek
całej Europy;
oświecenia
1689 r. - ukazał się List o tolerancji J. Locke'a, odkrycia I. Newtona;
1715 r. - Francja: śmierć Ludwika XIV
połowa XVIII w. - Francja: tu nowe prądy przyjęły formę najbardziej
radykalną - działali Wolter (wolterianizm), J. J. Rousseau (russoizm), D.
Diderot i cały "obóz filozofów", którzy występowali przede wszystkim
przeciwko absolutyzmowi; 1. 1751-1772 powstało 28 tomów
rozkwit
Encyklopedii;
oświecenia obok nich działali znani filozofowie: D. Hume, Condorcet, swoje
bulwersujące ogół powieści wydał markiz D. A. F. de Sade (idee
libertynizmu wolnomyślicielstwa, sceptycyzmu wobec spraw religijnych);
główne hasła tego okresu: wolność, własność, braterstwo, humanizm,
dobroczynność, indywidualizm, ład, pacyfizm, niechęć do irracjonalizmu
ostatnie ćwierćwiecze XVIII w. - kryzys idei, krytyka rozumu,
doświadczenia jako niedoskonałych narzędzi poznania świata i
schyłek
człowieka; zaznaczyły się nowe dążenia (okres "burzy i naporu" w
oświecenia
Niemczech), powstały filozoficzne dzieła I. Kanta zawierające już
pierwiastki nowego, romantycznego spojrzenia na świat
Czas trwania
ok. 80 lat
POLSKA - OD 1772 ZABORY
lata dwudzieste XVIII w.: kryzys ideologii
sarmackiej, krytyka mentalności, stylu życia,
samowoli szlachty; pojawiły się echa nowego
prądu;
lata 1730-1764 (według jednego z badaczy
oświecenia, M. Klimowicza) to w Polsce tzw.
wczesne oświecenie, druga data - wstąpienie na
tron Stanisława Augusta Poniatowskiego;
1752 r. - reforma szkolna zakonu jezuitów,
1740 r. - utworzenie Collegium Nobilium,
1747 r. - zbiory Biblioteki Załuskich zostały
oddane do użytku publicznego
1765-1787: "czasy stanisławowskie", wokół króla
powstał silny ośrodek kulturalny i reformatorski;
po 1 rozbiorze (1772 r.), który wywołał zmianę
stanowiska szlachty, rozpoczęto reformę
państwa;
pisali: A. Naruszewicz, I. Krasicki, S . Trembecki,
F. D. Kniaźnin, J. U. Niemcewicz;
1765 - powstał pierwszy teatr publiczny,
czasopismo "Monitor" i pierwsza świecka szkoła Szkoła Rycerska (Korpus Kadetów);
1770-1788 "obiady czwartkowe";
1770-1777 - wychodziły "Zabawy przyjemne i
pożyteczne" - pierwsze czasopismo literackie;
1773 - powstała Komisja Edukacji Narodowej;
1783 - powstał ośrodek puławski skupiony wokół
Czartoryskich
1787-1795: stworzono nową koncepcję narodu
szlachecko-mieszczańskiego:
1788-1792 - obradował Sejm Wielki (Czteroletni),
na którym uchwalono Konstytucję 3 maja (1791 r);
nastąpił rozwój publicystyki - H. Kołłątaj, S.
Staszic, F. S. Jezierski;
1790 r. - powstał Powrót posła J. U. Niemcewicza;
rozwinęły się teatr i opera - działał W.
Bogusławski; działa Kuźnica Kołłątajowska ważny ośrodek literacki;
1793 - II rozbiór Polski;
1795 r. - koniec polskiego oświecenia, III rozbiór
Polski, całkowite załamanie idei oświeceniowych;
odtąd coraz częściej pojawiało się pytanie: jak
odzyskać niepodległość - właściwe już
romantyzmowi
ok. 60. lat
Racjonalizm: najważniejszym prądem umysłowym oświecenia był niewątpliwie racjonalizm (łac. rationalis - rozumowy). Początek
racjonalizmowi dał francuski filozof i uczony Kartezjusz (1596-1650). Według Kartezjusza jedynym źródłem rzetelnej wiedzy i kryterium
prawdy jest ludzki rozum. Myśl tę rozwinął holenderski filozof Baruch Spinoza (1632-1677) utrzymujący, że prawdą jest tylko to, co
można rozumowo określić i uzasadnić. Wynikiem rozwoju racjonalizmu była krytyka wierzeń religijnych, przejawiająca się w ateizmie
(pogląd, zgodnie z którym odrzucano istnienie Boga) lub deizmie (traktowanie Boga jako czystej idei, stwórcy nie ingerującego w dzieje
świata, odległego i niepoznawalnego).
Empiryzm: Obok racjonalizmu rozwinął się empiryzm. Za jego twórcę uważa się Francisa Bacona (1561-1626), angielskiego
filozofa, prawnika i polityka. Według empirystów proces poznawania świata i prawdy powinien być oparty na doświadczeniu i
eksperymencie. Prawdziwe jest więc tylko to, co można potwierdzić praktycznie, na drodze doświadczenia. Empiryzm stał się punktem
wyjścia dla innego angielskiego uczonego, Johna Locke'a (1632-1704), który wprowadził słynne pojęcie tabula rasa (biała karta).
Zgodnie z tym poglądem, umysł każdego człowieka jest początkowo podobny do nie zapisanej karty. Dopiero wszystko to, co składa się,
na życie ludzkie (a więc wychowanie, wiedza, doświadczenie), zostaje utrwalone w umyśle i składa się na indywidualność każdego
człowieka. Wynika stąd, że rozum ludzki można dowolnie kształtować, formować. Empiryści twierdzili, że wszelka wiedza ma więc źródło
w doświadczeniu zewnętrznym (zmysły) i wewnętrznym (refleksja). Wielkie zasługi w umocnieniu racjonalizmu miał angielski matematyk,
fizyk i filozof, Izaak Newton (1642-1727). Odkrył i określił trzy zasady dynamiki i prawo ciążenia, a także potwierdził odkrycia Mikołaja
Kopernika.
Utylitaryzm: W oświeceniu upowszechniła się również postawa ideowa i społeczna, określana mianem utylitaryzmu. Utylitaryzm to
dążenie do bycia użytecznym i pożytecznym dla innych, do osiągnięcia szczęścia powszechnego, rozumianego jako największe
szczęście największej liczby ludzi. Zgodnie z utylitaryzmem, społeczeństwo nie powinno dążyć do szczęścia kosztem jednostki, podobnie
zresztą jak jednostka nie może być szczęśliwa kosztem całej społeczności.
Punktem wyjścia prądów oświeceniowych był niewątpliwie humanitaryzm, akcentowanie godności i wartości każdego człowieka i
zwrócenie uwagi na hasło braterstwa, wolności i równości wszystkich ludzi. Wraz ze zmierzchem oświecenia pojawia się na zachodzie
Europy prąd przeciwstawiający się racjonalizmowi, czyli irracjonalizm. Irracjonalizm wynikał z przekonania, że w życiu człowieka nie
może liczyć się wyłącznie to, co rozumowe, że wiele miejsca powinny zajmować również: uczucie, intuicja, wiara i instynkt.
WZORZEC OSOBOWY
Tak, jak w każdej epoce, również w oświeceniu wykształcił się charakterystyczny wzorzec osobowy. Przede wszystkim był to
człowiek "oświecony" - gruntownie wykształcony, oczytany, zorientowany w najnowszych prądach kulturowo-filozoficznych. Nie
lekceważył historii, przeszłości, ale i nie przeceniał ich wartości. Niechętnie odnosił się do autorytetów, obowiązujących obyczajów,
konwencji, cechował go antytradycjonalizm zachowań, swoboda myślenia, skłonność do finezyjnego, lekkiego, kunsztownego dowcipu,
umiejętność prowadzenia interesującej, eleganckiej, pełnej galanterii konwersacji. Człowiek "oświecony" to Europejczyk w pełnym
znaczeniu tego słowa, doskonale zna ogólnoeuropejski język konwersacji i korespondencji - francuski, oraz oświeceniowe konwencje
miłości, "maniery" mówienia, gestykulacji i mody. Jest ciekawy świata, otwarty, tolerancyjny, towarzyski, gotowy na przyjęcie tego, co
nowe, nieznane.
Wolterianin - zwolennik filozofii Woltera. Wierzy w Boga jako podstawę prawa moralnego, a nie istotę miłości, okazuje mu cześć
poprzez filozoficzne poddanie się temu, co nieuniknione. W stosunkach z ludźmi kieruje się uczynnością i sprawiedliwością - w ten
sposób rozumie bycie moralnym. Wierzy w postęp, czyli wzrost dobrobytu i wolność, jest tolerancyjny, liberalny, otwarty, cechują go
realizm i indywidualizm. W postępowaniu stara się być możliwie najbardziej skuteczny, obiera konkretny cel i konsekwentnie dąży do
jego osiągnięcia.
Klasycyzm - w architekturze prąd ten przejawił się ponownym zainteresowaniem sztuką grecką i poszukiwaniu w niej ideału piękna.
Zaczęto budować ściśle według wzorów antycznych, zerwano z nadmiernym zdobnictwem, barokowym chaosem i nieregularnością
formy, na rzecz regularnych, uporządkowanych, monumentalnych, poważnych form.
W literaturze klasycyzm przejawił się dbałością twórców o czystość formy, jasność i elegancję języka oraz zaangażowaniem
artystów w sprawy społeczne, polityczne, obyczajowe.
Sentymentalizm - kierunek w sztuce, którego głównymi środkami wyrazu stały się: uczuciowość, nastrojowość. Od poł. XVIII w.
nurt ten towarzyszył klasycyzmowi. Zwolennicy sentymentalizmu entuzjazmowali się urokami pejzażu wiejskiego, prostotą życia na łonie
przyrody. Urządzano ogrody sentymentalne - pełne nastrojowych zakątków, miejsc wymarzonych do lektury sentymentalnych romansów,
ruin, sadzawek, altan ukrytych w malowniczej zieleni. Ale sentymentalizm to także specyficzny sposób bycia, przesadne, nienaturalne,
teatralne okazywanie uczuć, czułostkowość, łzawość, tkliwość, przywiązywanie nadmiernej wagi do miejsc i pamiątek związanych z
osobistymi przeżyciami. W modę weszła także ludowość: zabawy towarzyskie wzorowano na zabawach ludowych, często dla potrzeb
towarzystwa "przysposabiano" pieśni ludowe. Zwolennicy sentymentalizmu uznali miłość za uczucie najsilniejsze i najważniejsze w życiu.
Stąd właśnie ono jest tematem wielkich powieści sentymentalnych: J. J. Rousseau Julia, czyli nowa Heloiza, J. W. Goethe Cierpienia
młodego Wertera.
W Polsce sentymentalizm pojawił się w ostatnim dwudziestoleciu XVIII w., a jego ośrodkiem stały się Puławy i dwór Czartoryskich.
Rokoko - nazwa pochodzi od francuskiego rocaille oznaczającego m.in. rodzaj dekoracji, w której na pierwszym planie znajdowały
się fantazyjnie skręcone muszle, małżowiny, grzywy fal, rośliny morskie, płomienie. W architekturze styl rokoka cechuje lekkość, finezja,
dbałość o drobiazg, szczegół. Zagościł on na dobre w sztuce użytkowej - wystrój wnętrz buduarów, gabinetów, meble, bibeloty,
porcelana, wyroby złotnicze. Charakterystyczne cechy literackiego rokoka to: lekkość, wdzięk, operowanie maską, aluzją, groteską,
hedonizm, literatura tego rodzaju miała służyć głównie rozrywce.
STYL
klasycyzm
ARCHITEKTURA
budowle D. Merliniego, A. Corazziego, Łuk Triumfalny w Paryżu
sentymentalizm rezydencja Czartoryskich w Puławach
rokoko
działalność lombardzkiej rodziny Fontanów; rezydencja Potockich w
Radzyniu, Pałac Bielińskich w Starym Otwocku; przebudowa pałacu
Ossolińskich, kościół Paulinów na Skałce w Krakowie
MALARSTWO
obrazy M.
Bacciarellego
obrazy A.
Watteau
obrazy A.
Watteau
LITERATURA
większość utworów
poetyckich epoki
twórczość Karpińskiego
i Kniaźnina
twórczość J.A.
Morsztyna, S.
Trembeckiego
W 1747 r. oddano do użytku publicznego potężne zbiory Biblioteki Załuskich. Dokonał tego Józef Andrzej Załuski, a biblioteka,
zwana Biblioteką Rzeczypospolitej, stała się centrum myśli naukowej kraju.
Najważniejsze polskie instytucje życia kulturalnego i politycznego XVIII wieku powstały po 1764 r. Naczelnym zadaniem obozu
skupionego wokół króla stała się walka z sarmacką ciemnotą oraz propagowanie reform, koniecznych w zaistniałej sytuacji historycznopolitycznej. 1765 rok szczególnie obfitował w ważne wydarzenia kulturalne i polityczne. Po pierwsze, w tym właśnie czasie, z inicjatywy
Stanisława Augusta, w Warszawie rozpoczął swą działalność pierwszy w Polsce stały teatr publiczny. Tutaj wystawiano sztuki
Franciszka Bohomolca, Franciszka Zabłockiego oraz Wojciecha Bogusławskiego, w których atakowano zabobony szlachty, uleganie
obcym wpływom, wyśmiewano głupotę i zacofanie Sarmatów. Teatr ten działał do marca 1767 r., później król został zmuszony do
zawieszenia jego przedstawień.(W teatrze, czyli Operalni Saskiej, rozpoczęły występy trzy zespoły: francuski, włoski i polski. Ten ostatni
zainaugurował sezon artystyczny 19 listopada komedią Józefa Bielawskiego Natręci. Choć sztuka nie odniosła sukcesu, zajmuje osobne
miejsce w dziejach polskiej dramaturgii.)
Lata 70. to okres tak zwanych obiadów czwartkowych. Były to spotkania króla (na Zamku lub w Łazienkach), na które przychodzili
najwybitniejsi działacze polityczni oświecenia, a także najwybitniejsi poeci i publicyści. Dyskutowano, czytano nowe utwory, omawiano
plany reform. Obiady czwartkowe odbywały się w latach 1770-1788, a uczestniczyli w nich między innymi Stanisław Konarski, Franciszek
Bohomolec, Adam Naruszewicz, Ignacy Krasicki.
Gdy papież przeprowadził kasację zakonu jezuitów, który w Polsce prowadził większość szkół, pojawiła się szansa na uzdrowienie
sytuacji w polskiej oświacie. Państwo przejęło wtedy majątki i kolegia pojezuickie, a sejm w 1773 r. na wniosek króla powołał Komisję
Edukacji Narodowej, czyli pierwsze w Europie ministerstwo oświaty. Naczelne hasło KEN brzmiało: „Stworzyć naród przez wychowanie
publiczne”, a wprowadzano je w życie poprzez zdecydowaną reformę całej oświaty Rzeczypospolitej. Zreformowano obie Akademie
(Wileńską i Krakowską), podporządkowano im szkoły średnie, a tym z kolei elementarne.
Kolejnym ważnym krokiem na drodze reformy systemu nauczania było powołanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, którego
celem stało się opracowanie i wydanie nowych podręczników szkolnych. Uwieńczeniem wszelkich działań stronnictwa reformatorskiego
stała się Konstytucja 3 maja uchwalona przez Sejm Wielki w 1791 r. Wykształcenie u znacznej grupy Polaków przez ideologię
oświecenia poczucia własnej tożsamości narodowej, kulturowej oraz świadomości politycznej umożliwiło społeczeństwu przetrwanie
nadchodzących 123 lat niewoli pod zaborami.