Oświecenie

Oświecenie
Oświecenie, określane często jako wiek rozumu
– prąd kulturalny oraz okres w historii Europy
przypadający na lata 1688-1789. W
rozumieniu szerszym: epoka w dziejach
kultury europejskiej między barokiem a
romantyzmem.
Główne pojęcia związane z epoką
Empiryzm
Pogląd, zgodnie z którym poznanie świata jest możliwe jedynie za pomocą doświadczenia. Prawdziwe jest tylko to, co można sprawdzić drogą
indukcyjną. Twórcą tego kierunku filozoficznego był Franciszek Bacon.
Deizm
Doktryna filozoficzno-religijna, według której Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w jego funkcjonowanie. Wśród znanych deistów
wspomnieć należy Diderota i Woltera.
Ateizm
Pogląd filozoficzny negujący istnienie Boga oraz świata pozagrobowego. Przedstawicielem tej filozofii był Paul Holbach (współautor
Encyklopedii).
Krytycyzm
Postawa poznawcza, nakazująca kontrolę prawdziwości powszechnie uznanych sformułowań i twierdzeń, a także rozważenie własnych
przekonań w odniesieniu do nowych okoliczności. W oświeceniu została poddana krytycznemu oglądowi tradycja religijna.
Libertynizm
Ruch umysłowy, który nawiązywał do renesansowego humanizmu. Opierał się na wolnomyślicielstwie i laickiej postawie. Powstał w XVII
stuleciu we Francji i kwestionował autorytet Kościoła, nawołując do swobodnego stosunku wobec zasad etycznych.
Racjonalizm
Kierunek filozoficzny wskazujący na rozum jako jedyne nadrzędne narzędzie poznania prawdy. Twórcą tego sytemu był Kartezjusz (1596 –
1650), którego sformułowanie „Cogito ergo sum” (Myślę, więc jestem) wykorzystywane było przez ludzi oświecenia i funkcjonowało niemal
jako naczelne hasło epoki. Założenie, zgodnie z którym jedynie to, co można wyjaśnić za pomocą rozumu, jest prawdziwe, już u podstaw
kwestionowało wiarę i dogmaty.
Utylitaryzm
Inaczej użyteczność. Doktryna etyczna, wedle której jednostka powinna być użyteczna, a wówczas jej działania, ukierunkowane na pomoc
innym ludziom, przełożą się na wzrost jej znaczenia w społeczeństwie.
Sensualizm
Pogląd filozoficzny wskazujący na zmysłowe wrażenia, które są odbiciem świata rzeczywistego jako jedyne prawdziwe źródło wiedzy.
Najważniejsze wydarzenia
historyczne
Europa
1715 – zmarł Ludwik XIV (Król Słońce)
1789 – początek Wielkiej Rewolucji Francuskiej
1793 – ścięcie Ludwika XVI
1799 – Napoleon Bonaparte konsulem Francji
1804 – Napoleon Bonaparte cesarzem Francji
1812 – Napoleon wyrusza na podbój Rosji
Polska
1735-1763 – Stanisław Leszczyński królem Polski
1764-1795 – panowanie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego
1768-1772 – konfederacja barska
1772 – kasata zakonu jezuitów; I rozbiór Rzeczypospolitej
1788-1792 – Sejm Wielki
1791 – Konstytucja 3 maja
1792 – konfederacja targowicka
1793 – II rozbiór Polski
1794 – insurekcja kościuszkowska
1795 – III rozbiór Polski
1797 – powstanie Legionów we Włoszech
1807 – utworzenie Księstwa Warszawskiego
Architektura
W XVIII wieku nastąpiła ekspansja budownictwa.
Powstają zarówno kościoły, jak i teatry. Te pierwsze są
najczęściej okrągłe z kopułą znajdującą się w centralnym
miejscu. Inspiracją dla architektury było budownictwo
antyczne, dlatego też budynki były symetryczne i proste.
Pomieszczenia przestrzenne, malowane na biało, z dużymi
oknami. Na polskim gruncie osobliwością są dworki. Do
najciekawszych architektonicznych konstrukcji zaliczyć
możemy budowle takich twórców, jak:
Georg Wenzeslaus von
Knobelsdorff
Pałac Sanssouci w Poczdamie.
(rokoko)
Jakub Kubicki – Belweder w Warszawie
(klasycyzm).
Dominik Merlini – Pałac na Wodzie w Łazienkach –
Warszawa
(klasycyzm);
Rzeźba
Inspiracją dla twórców oświecenia były rzeźby
antyczne, dlatego też artyści XVIII stulecia
przedstawiali nagą lub tylko lekko przysłoniętą
postać ludzką, której twarz wyrażała błogi spokój.
Najczęściej uwieczniano postaci z mitologii lub
osoby, które ówcześnie pełniły znaczące funkcje w
państwie. Najpopularniejszymi twórcami byli:
Psyche budzona przez pocałunek
Kupidyna, rzeźba Antonia Canovy z
1793r.
Bertel Thorvaldsen, pomnik Mikołaja
Kopernika w Warszawie
Malarstwo
W przeciwieństwie do tendencji obowiązujących
w epoce poprzedzającej oświecenie, kiedy to
dominował ruch, w malarstwie klasycyzmu
dużą popularność zyskały wystudiowane
portrety. Obrazy, wpisujące się w ten nurt,
charakteryzowała harmonijna kompozycja.
Ponadto ich tematyka często nawiązywała do
mitologii. Malarstwo rokokowe
charakteryzowało się zamiłowaniem do
miniatury i uwiecznianiem miłosnych scenek.
Najwybitniejszymi malarzami
oświeceniowymi byli:
Antonie Watteau
Marcello Bacciarelli
Muzyka
Jednym z ważniejszych wydarzeń oświecenia,
związanych z tą dziedziną życia artystycznego,
była reforma opery (K.W. Gluck). Ponadto
nastąpiła ekspansja muzyki instrumentalnej oraz
operowej. Wśród słuchaczy szerzyła się moda
na koncerty w specjalnie przygotowanych
salach, a także w domach prywatnych (do tej
pory grane były w kościele lub na dworach).
Znani kompozytorzy oświecenia to:
Ludwig van Beethoven
Wolfgang Amadeusz Mozart
Johann Christian Bach
Literatura
W literaturze oświecenia współwystępowały trzy prądy. Klasycyzm był
dominującym nurtem w ówczesnej literaturze. Odzwierciedlał założenia bardzo
popularnego w tej epoce filozofa, Kartezjusza, zgodnie z którymi to, co chce
uchodzić za prawdziwe, powinno być jasne i proste. Dlatego też dążenia
twórców były ukierunkowane na przekazanie uniwersalnych prawd w
nieskomplikowanej formie. Głównym teoretykiem klasycyzmu był Mikołaj
Boileau, który w dziele Sztuka poetycka zamieścił wskazówki, jakimi powinni
się kierować poeci. Autor wskazywał na zasługi starożytnych w
sklasyfikowaniu pojęcia piękna. Sztuka powinna naśladować rzeczywistość,
dlatego twórca musi zrezygnować z wszelkich dziwacznych i niezrozumiałych
środków stylistycznych. Kategoria mimesis była jednym z podstawowych
wyznaczników literatury. Język miał być z założenia komunikatywny, bowiem
literatura miała mieć charakter dydaktyczno-moralizatorski (spełniała funkcje
utylitarne). Na gruncie polskim ten wyznacznik był szczególnie respektowany.
Wśród twórców klasycyzmu należy wymienić:
Ignacego Krasickiego Bajki, Satyry, Myszeida;
Franciszek Bohomolec Pan dobry;
Franciszek Dmochowski Sztuka rymotwórcza.
Jean – Jacques Rousseau Nowa Heloiza;
Aleksander Pope Pukiel włosów ucięty (inny tytuł: Lok porwany).
Franciszek Dionizy Kniaźnin Dwie lipy, Dwie gałązki.
W oświeceniu wyróżniamy trzy główne style epoki :
- klasycyzm
- sentymentalizm
- rokoko
Sztuka oświecenia jest przede wszystkim sztuką
klasycyzmu. Charakteryzuje się ona spokojem,
harmonią i równowagą. Uznaje jeden klasyczny
(zaczerpnięty ze sztuki antycznej) wzorzec piękna.
Dzieła oświeceniowe realizują hasło: "uczyć, bawiąc",
czyli spełniają funkcję dydaktyczną
Klasycyzm
(z łac. classicus - doskonały, pierwszorzędny, wzorowy, wyuczony) – styl w muzyce, sztuce,
literaturze oraz architekturze odwołujący się do osiągnięć starożytnych Greków i Rzymian. W
Europie tzw. "powrót do źródeł" (klasycznych) pojawił się już w renesansie, a następnie wyłonił
się w okresie późnego baroku, czyli od końca XVII wieku do końca wieku XVIII, w niektórych
krajach trwał do lat 30. następnego stulecia, a nawet dłużej. Styl ten szczególnie nawiązywał do
antyku. Zmodyfikowany klasycyzm przeradzał się czasem w eklektyzm końca XIX wieku.
Klasycyzm jako styl panował w epoce oświecenia. Najpełniejszy rozkwit klasycyzmu nastąpił w
II poł. XVIII wieku. W dziedzinie literatury swoisty kres klasycyzmu przyniosła walka
klasyków z romantykami.













Zauroczenie klasyczną harmonią pojawiało się wielokrotnie, także w XX wieku, pod postacią
neoklasycyzmu (w literaturze, w architekturze), a następnie wśród artystów awangardowych, np.
u Picassa.
Cechy klasycyzmu:
wzorowanie się na tematyce i architekturze starożytnej Grecji i Rzymu (rzymski Panteon i
Partenon w Atenach)
chęć wiernego odwzorowania elementów dekoracji, stroju czy architektury Antyku
statyka zamiast dynamizmu
oszczędność wyrazu
spokój - przeciwieństwo barokowej ekspresji
uwypuklenie cnót obywatelskich w przeciwieństwie do rokokowej frywolności
obraz idealistyczny
kształt ważniejszy niż barwa
tematyka moralizatorska, często propagandowa (np. Jacques-Louis David Śmierć Marata)
ukazywanie momentu przed ważnym wydarzeniem lub akcją (np. Jacques-Louis David
Przysięga Horacjuszy)
używanie silnego strumienia, "snopu" światła (np. Jacques-Louis David Śmierć Sokratesa)

Sentymentalizm – kierunek umysłowy i literacki w Europie,który trwał od lat 70 XVIII wieku do początku wieku
XIX, był okresem pomiędzy oświeceniem a romantyzmem. W różnych krajach trwał w róznym czasie. Np. w
Anglii rozpoczał sie juz w latach 50 XVIII wieku, a w Polsce w latach 80 tegoż wieku. Jego twórcami byli Jean
Jacques Rousseau (we Francji) i Laurence Sterne (w Anglii).
Cechy stylu sentymentalistycznego

nasilenie pierwiastka uczuciowego,

poszerzenie tematyki literatury i wzbogacenie jej o treści społeczne,

w literaturze podkreślanie indywidualizmu bohaterów,

stylowi retoryczno-oratorskiemu przeciwstawienie intymności i czułości,

nastroje religijne, smutek i melancholia,

wprowadzenie uczuć litości i empatii,

wprowadzenie folkloru,

naśladowanie natury, ale nie ucywilizowanej, lecz prostej, a nawet dzikiej.
Charakterystyka człowieka sentymentalnego:

czuły

patrzy na świat przez pryzmat miłości

powinien analizować własne przeżycia

powinien bywać na łonie natury

nie powinien korzystać ze zdobyczy cywilizacji

najlepiej żeby był pasterzem lub pasterką (kostium pasterski)

Poglądy Jeana Jacques'a Rousseau:

uczucie jest podstawową cechą kultury ludzkiej

kultura i cywilizacja niszczą w człowieku to co dobre

człowiek jest rozdarty między czułością, dobrocią, a wymaganiami jakie stawia mu cywilizacja

człowiekowi dają szczęście uczucia takie jak miłość, przyjaźń, życie w zgodzie z samym sobą, z głosem serca
Rokoko – nurt stylistyczny, obecny zwłaszcza w architekturz wnętrz,
ornamentyce, rzemiośle artystycznym i malarstwie, występujący w sztuce
europejskiej w latach ok. 1720-1790. Nurt rokokowy wyróżnia się także w
dziejach literatury.
Uważane czasem za końcową fazę baroku, w rzeczywistości zajęło wobec niego
pozycję przeciwstawną. Sprzeciwiło się pompatycznemu ceremoniałowi,
monumentalizmowi i oficjalnemu charakterowi stylu Ludwika XIV, skłaniając
się ku większej kameralności, zmysłowości, wyrafinowaniu i pewnej
sentymentalności. Odznaczało się lekkością i dekoracyjnością form, swobodną
kompozycją, asymetrią i płynnością linii oraz motywami egzotycznymi (np.
chińskimi). Styl rokokowy najsilniej rozwinął się we Francji i związany był
głównie z życiem dworskim.
Wstępem do rokoka był okres regencji Filipa Orleańskiego we Francji (17151723), podczas której powstawały dzieła charakteryzujące się większą swobodą
i dekoracyjnością. Jego rozkwit nastąpił za Ludwika XV; wówczas też rokoko
rozpowszechniło się w Europie, zwłaszcza w Bawarii, Prusach, Austrii,
Czechach, Saksonii, na Śląsku, w Polsce i w Rosji.
Oświecenie w Polsce
W Polsce idee oświecenia przyjęły się później niż w krajach Europy
Zachodniej, co było związane z tym, że mieszczaństwo zyskało większe
znaczenie dopiero w II poł. XVIII w. Przyjmuje się, że ramy czasowe
polskiego oświecenia od lat 40. XVIII wieku do roku 1822, z zastrzeżeniem,
iż niektóre przejawy klasycyzmu przetrwały do połowy XIX w. Specyfiką
polskiego oświecenia był niespotykany gdzie indziej udział kleru katolickiego
w tym ruchu. Pierwsze pokolenie ludzi oświecenia stanowili głównie
duchowni, zaś w całokształcie epoki księża stanowili aż 40% spośród
czołowych postaci oświecenia w Polsce. Zjawisko to bywa nazywane
oświeceniem katolickim.
Idee oświeceniowe przyświecały wielu wybitnym osiemnastowiecznym
prominentom i luminarzom ówczesnej kultury. Dzięki nim nastąpił
gwałtowny rozwój szkolnictwa, nauk ścisłych, życia politycznego i
kulturalnego. Dzięki działalności m.in. Stanisława Kostki Potockiego i
Ignacego Potockiego Polska jako pierwszy kraj w Europie otrzymała
nowoczesną konstytucję. Zaistniały wtedy również próby budowania państwa
na zasadach oświeceniowych, które zostały jednak przerwane przez rozbiory.
Wydarzenia w epoce Oświecenia









Do najważniejszych wydarzeń związanych z oświeceniem należy rewolucja francuska.
Idea republiki rządzonej przez wybrany w wolnych wyborach parlament stała się
zaczynem zmian zachodzących w Europie.
Nowy ustrój polityczny Amerykanie uczynili podstawą swojej konstytuci. Stany
Zjednoczone były jednym z doskonalszych przykładów wprowadzenia pomysłów
wieku rozumu w życie. Jednocześnie idee liberalizmu (łac. liberalis - dotyczący
wolności) stały się podstawą ekonomicznego rozwoju tego kraju.
Wielka Brytania mimo zachowania ustroju monarchii podążyła tą samą drogą, co
doprowadziło do rewolucji przemysłowej w następnym stuleciu.
W Prusach i Austrii udało się stworzyć zręby państwa rządzonego według rad
filozofów zachowując silną władzę monarchy; wprowadzając absolutyzm oświecony,
którego symbolem są władca Prus Fryderyk Wielki i Austrii Józef II Habsburg.
W Polsce idee oświecenia doprowadziły do powstania Konstytucji 3 maja oraz do
nieudanych prób budowy nowoczesnego państwa. Panował styl określany mianem
klasycyzmu wszechpolskiego.
Fazy oświecenia w Polsce Oświecenie w Polsce można podzielić na trzy
fazy:
wczesna – od lat 40. XVIII w. do 1764
dojrzała (czasy stanisławowskie) – 1764-1795
schyłkowa (późne oświecenie lub oświecenie postanisławowskie) – 17951822
Cytaty
„Nie zgadzam się z tobą, lecz zawsze będę bronił twego prawa do głoszenia własnych poglądów”
„Jeśli nie byłoby Boba, trzeba by go wymyślić”
„Optymizm to obłęd dowodzenia, że wszystko jest dobrze, kiedy nam dzieje się źle”
– Wolter
„Niekiedy człowiek okazuje więcej geniuszu w swym błędzie, niż przy odkrywaniu prawdy”
„Niczego równie trudno nie przebacza się komuś co jego zalet”
- Denis Diderot
„Nie pytam jakie są prawa, ale jacy są sędziowie”
„Kto biegnie za przyjemnością, chwyta cierpienie”
- Monteskiusz
„Żadna wiedza człowieka nie może wyjść poza jego doświadczenie”
- Jon Locke
„Podstawą umowy społecznej jest własność, a pierwszym jej warunkiem, że każdy jej obywatel
będzie mógł korzystać z tego, co do niego należy”
„Ciągłe a sumienne wypełnianie obowiązków wymaga nie mniej wysiłku niż czyny bohaterskie”
- Jan Jakub Rousseau
„Wszystka wiedza pochodzi z doświadczenia. Doświadczenie jest produktem rozumu”
„Czyń tak, jak gdyby zasada twojego postępowania miała się dzięki twojej woli stać powszechnym
prawem natury”
„Niebo gwiaździste nade mną, prawo moralne we mnie”
- Immanuel Kant
Najważniejsze postacie Oświecenia
Monteskiusz
Jean-Jacques Rousseau
David Hume
Fryderyk II Wielki
Immanuel Kant
Adam Smith
Józef II Habsburg
Koniec
Opracowali
Jakub Chęciński
Adrian Cimek
Tomek Pietrus
Kl. I D