integracja sensoryczna

ZASTOSOWANIE METODY
INTEGRACJI SENSORYCZNEJ W
PROCESIE WSPOMAGANIA ROZWOJU
UCZNIA Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ
INTELEKTUALNĄ
Integracja sensoryczna -SI
Termin „integracja sensoryczna” został użyty po raz pierwszy w 1902 roku przez Charlesa
Sheringtona w pracy pt. „The integrative action of the nervous system (za: Mass, 1998b).
Nowe, szersze znaczenie nadała mu pod koniec lat sześćdziesiątych Jean Ayres (psycholog,
pedagog specjalny, terapeutka zajeciowa ). Przez wiele lat pracowała ona z dziećmi z
trudnościami w planowaniu ruchu, uczeniu i ze znacznymi opóźnieniami rozwojowymi.
Rozpatrywała i analizowała przyczyny problemów w uczeniu się w aspekcie neurofizjologii.
W swojej książce „Integracja sensoryczna i dziecko” dr Ayres opisała układ nerwowy jako
połączoną sieć komórek nerwowych rozsianych po całym ciele. Mózg i rdzeń kręgowy są
znane jako centralny układ nerwowy (CUN) i odpowiadają za odbieranie bodźców z
otoczenia i z wnętrza organizmu, ich organizowanie i przetwarzanie oraz tworzenie i
wysyłanie odpowiedzi.
Termin „integracja sensoryczna” określa prawidłową organizację wrażeń sensorycznych
(bodźców) napływających przez receptory. Oznacza to, że mózg, otrzymując informacje ze
wszystkich zmysłów (wzrok, słuch, równowaga, skóra, mięśnie, stawy i ścięgna), dokonuje ich
rozpoznania, segregowania i interpretacji oraz integruje je z wcześniejszymi doświadczeniami .
Na tej podstawie mózg tworzy odpowiednią do sytuacji reakcję adaptacyjną (czyli adekwatne i
efektywne reagowanie na wymogi otoczenia). A więc to integracja sensoryczna pozwala nam
wszystko „poskładać” i zrozumieć, kim jesteśmy, oraz jak funkcjonuje świat, który nas otacza.
Nieprawidłowa integracja sensoryczna przejawia się tzw. dysfunkcjami (zaburzeniami).
Pojawiają się, gdy układ nerwowy niewłaściwie organizuje bodźce zmysłowe.
Systemy sensoryczne
Dysfunkcje integracji sensorycznej dotyczą nieprawidłowości w zakresie
przetwarzania bodźców sensorycznych w obrębie następujących systemów:
(Dysfunkcje nie są związane z uszkodzeniem narządu zmysłów, np. z
niedosłuchem, krótkowzrocznością)
System wzrokowy- zmysł wzroku w chwili narodzin jest najsłabiej rozwinięty a
zarazem jest najbardziej wyspecjalizowanym systemem. Dojrzałość narządu
wzroku (6-8 mc ż) ma wpływ na dalszy rozwój ruchowy, rozwój percepcji
wzrokowej, koordynacji wzrokowo-ruchowej, kontroli ułożenia ciała i orientacji
przestrzennej.
System słuchowy- ucho pełni dwojaką rolę: narządu słuchu i narządu równowagi.
Narząd słuchu rozwija się i dojrzewa jeszcze przed urodzeniem. Docierające do
płodu dźwięki zaczynają kształtować rozwój ośrodków mowy w mózgu (płód
potrafi rozróżniać dźwięki i zapamiętywać). Zdolność lokalizacji źródła dźwięku
występuje kilka miesięcy po urodzeniu (duża rola mowy matki).
System dotykowy (taktylny) - dotykowy układ zmysłowy jest najwcześniej rozwijającym
się i ważnym narządem służącym stworzeniu solidnej bazy do rozwoju innych
układów zmysłowych. Mówimy o dwóch komponentach systemu dotykowego:
c.d. systemy sensoryczne
c.d. system dotykowy- obronny (defensywny), który to stawia w stan gotowości nasz
organizm w reakcji na potencjalnie zagrażający bodziec (rodzimy się z systemem
obronnym) oraz komponent różnicujący (dyskryminatywny), który pozwala nam na
identyfikacje tego, czego dotykamy. Układ dotykowy ma wpływ na poczucie
bezpieczeństwa, równowagę emocjonalną, koncentrację uwagi i funkcje ruchowe.
System proprioceptywny – dzięki propriocepcji czyli czuciu głębokiemu , jesteśmy w stanie
bez kontroli wzroku dokładnie stwierdzić, w jakiej pozycji aktualnie znajdują się nasze
kończyny, poszczególne stawy, jak rozciągnięte i napięte są nasze mięśnie. Dzięki
prawidłowemu działaniu tego systemu możliwe jest sprawne poruszanie się i
wykonywanie czynności ruchowych bez konieczności kontroli wzrokowej. Układ ten
pomaga budować schemat ciała oraz poczucie, gdzie się znajdują i jak się poruszają
nasze części ciała. Ma duży wpływ na rozwój funkcji motorycznych i koordynacje
ruchów.
System przedsionkowy - zmysł równowagi, zlokalizowany jest w uchu wewnętrznym.
Rozwija się bardzo wcześnie w okresie prenatalnym. Poprzez receptory znajdujące się
w uchu środkowym umożliwia odbieranie wrażeń związanych z ruchem i jego
zmianami oraz siłą grawitacji. Koordynuje on ruchy oczu, głowy i ciała.
c.d. systemy sensoryczne
System węchu- jest bardzo czułym układem, za pośrednictwem którego bodźce zmysłowe
docierają do mózgu najszybciej. Zmysł powonienia związany jest z rozwojem
postrzegania, mową i koncentracją uwagi.
System smaku- zmysł smaku jest najbardziej świadomy spośród zmysłów. Wspomaga
koncentrację.
Układ limbiczny- nazywany mózgiem emocjonalnym, związany jest ze zmysłem
powonienia i smaku. Ma bezpośredni związek z uczuciami i zachowaniem.
Działanie systemów zmysłowych jest odruchowe, a więc przebiega w dużym stopniu poza
naszą świadomością.
Przyczyny zaburzeń SI



w okresie prenatalnym (np. występowanie poważnych infekcji u kobiet w ciąży,
spożywanie alkoholu, narkotyków, palenie papierosów, powikłania w ciąży, zagrożenie
poronieniem - jeśli kobiety w ciąży musiały leżeć, wówczas dzieci jeszcze w życiu
płodowym miały mniej doświadczeń, nadciśnienie tętnicze, toksoplazmoza,
niekontrolowana cukrzyca, poważny stres, urazy mechaniczne),
w okresie okołoporodowym (np. powikłania okołoporodowe, uszkodzenia
okołoporodowe, przedwczesny poród - ponieważ układ nerwowy jest jeszcze nie do
końca ukształtowany, poród po terminie, przedłużający się poród lub wywoływany,
owinięcie się pępowiny dookoła szyi dziecka, poród pośladkowy, cesarskie cięcie, stan
zagrożenia płodu, łożysko przodujące, niedotlenienie),
w okresie kolejnych faz życia (np. opóźnienia w rozwoju psychoruchowym,
uwarunkowania genetyczne, ciężkie choroby związane z unieruchomieniem dziecka).
Problemy w zakresie SI mogą się
wyrażać w następujący sposób









Nadpobudliwość, trudności w skupieniu uwagi
Unikanie aktywności ruchowych (gier/zabaw sportowych)
Impulsywność, labilność emocjonalna
Opóźniony rozwój mowy
Niezgrabność ruchowa, potykanie się, przewracanie
Szybkie męczenie się, trudności z utrzymywaniem równowagi
Trudności z czynnościami typowymi dla wieku dziecka np.(ubieranie, rysowanie, jazda
na rowerze)
Wrażliwość na bodźce płynące ze zmysłów: dotyku, słuchu, wzroku lub też obniżona
wrażliwość
Kłopoty z opanowaniem technik szkolnych tj. czytanie, pisanie
Dysfunkcje SI mogą być rozpoznawane u dzieci w normie intelektualnej z trudnościami
w uczeniu się, z niepełnosprawnością intelektualną, ruchową, autyzmem,
nadpobudliwością psychoruchową i mózgowym porażeniem. Ich nasilenie jest różne,
od lekkiego do znacznego.
Zaburzenia przetwarzania sensorycznego
SPD
Zaburzenie przetwarzania sensorycznego (SPD) zwane również dysfunkcją integracji
sensorycznej (SI Dysfunction) , pojawia się w momencie, gdy mózg niepoprawnie
przetwarza informacje sensoryczne pochodzące z ciała lub otoczenia. SPD objawia się
różnie u każdej osoby oraz może przybierać odmienną postać i nasilenie każdego dnia.
SPD może współistnieć z:
-zespołem deficytu uwagi (ADD)
-zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD)
-zespołem Aspergera
-autyzmem
-upośledzeniem umysłowym
-MPDz
-zespołem Downa
-alkoholowym zespołem płodowym (FAS)
-zespołem łamliwego chromosomu X
-całościowym zaburzeniem rozwoju (PDD) i z innymi problemami.
Kategorie i podtypy zaburzenia
przetwarzania sensorycznego
Zaburzenia modulacji sensorycznej:
-Nadwrażliwość sensoryczna
-Podwrażliwość sensoryczna
-Poszukiwanie wrażeń sensorycznych
Zaburzenia ruchowe na bazie sensorycznej:
-Dyspraksja
-Posturalne
Zaburzenia różnicowania sensorycznego.
Kategorie i podtypy zaburzenia
przetwarzania sensorycznego
Problemy modulacją sensoryczną- odnosi się do tego jak dziecko reguluje swoje reakcje na
wrażenia.
Nadwrażliwość sensoryczna- (nadreaktywność, obronność sensoryczna) to zachowanie
charakteryzujące się szybkością reakcji, siłą reakcji i dłuższym czasem trwania niż
przeciętna reakcja na bodźce sensoryczne. Nadwrażliwość sensoryczna może
dotyczyć jednego systemu sensorycznego
np. obronność dotykowa lub wielu
systemów sensorycznych.
Podwrażliwość sensoryczna- (podreaktywność) zachowanie charakteryzujące się
ignorowaniem lub brakiem reakcji na docierające ze środowiska bodźce sensoryczne.
Poszukiwanie wrażeń sensorycznych- charakteryzuje się poszukiwaniem określonych
wrażeń o dużej intensywności, często dotyczy wrażeń pochodzących z ruchu i
propriocepcji . Zachowania te mogą współwystępować z nadwrażliwością sensoryczną
jako mechanizm samoregulacji układu nerwowego (często w takim układzie występują
dzieci z ADHD).
Kategorie i podtypy zaburzenia
przetwarzania sensorycznego
Zaburzenia ruchowe na bazie sensorycznej:
Dyspraksja- (zaburzenia praksji), to zaburzenie, które ogranicza zdolność do tworzenia
pomysłów, planu działania i sprawnego wykonania zadania ruchowego.
Posturalne- są trudnościami z właściwą stabilizacją ciała podczas spoczynku lub ruchu w
reakcji na wymagania środowiska lub wynikające z zadanych działań.
Zaburzenia różnicowania sensorycznego- charakteryzują się trudnościami w interpretacji
właściwości i jakości sensorycznych bodźców. Osoby z tym typem zaburzeń procesów
SI nie potrafią właściwie dostrzegać podobieństw i różnic między bodźcami
sensorycznymi. Potrafią rejestrować bodźce, potrafią dostosować siłę reakcji do
bodźca ale nie potrafią właściwie dostrzegać podobieństw i różnic między bodźcami
sensorycznymi.
Diagnoza SI
Początkiem każdej diagnozy jest wywiad z rodzicami dziecka. Wywiad z rodzicami to
jedno z głównych źródeł informacji o dotychczasowym rozwoju dziecka (Pierwszym
elementem wywiadu są informacje dotyczące przebiegu ciąży. Szczególnie ważne jest
czy ciężarna musiała leżeć, jak długo, czy znacząco zmieniła tryb życia w ciąży).
Odrębnym polem informacji niezbędnych do zdiagnozowania zaburzeń integracji
sensorycznej jest rozwój sensomotoryczny. Najlepszym środkiem do uzyskania
informacji w tym zakresie są kwestionariusze. Pierwszy w Polsce Kwestionariusz
został stworzony w 1995 r. przez Zbigniewa Przyrowskiego. Kwestionariusz Rozwoju
Sensomotorycznego Z. Przyrowskiego zawiera kilkadziesiąt pytań i klucz na podstawie
którego można opracować wyniki badania i jest przeznaczony do badania dzieci w
wieku od 4 do 12 lat. Jest narzędziem, które ma ułatwić rozpoznawanie pewnych
zakłóceń z zakresu SI.
Diagnoza opiera się również o strukturalizowaną kliniczną obserwację. Kliniczną
obserwację (po 4. roku życia) umożliwiającą ocenę zaburzeń procesów SI po raz
pierwszy przedstawiła J. Ayres (1972). W Polsce po raz pierwszy kliniczną obserwację
opracował Z. Przyrowski (2005 r.). Obserwacji klinicznej funkcji neurofizjologicznych
dokonuje się na podstawie sformalizowanych prób.
Diagnoza SI
Obserwację kliniczną lub jej elementy stosuje się między innymi u dzieci z głębszymi,
sprzężonymi zaburzeniami, niepełnosprawnością intelektualną oraz znacznymi
opóźnieniami w rozwoju mowy czynnej. W sytuacji, kiedy dziecko nie współpracuje z
terapeutą, ogólna ocena funkcjonowania systemów zmysłowych także jest możliwa.
Dokonuje się jej w oparciu o obserwację swobodnych i kierowanych zachowań
ruchowych dziecka na sali terapeutycznej oraz ocenę reakcji na podawane bodźce
zmysłowe.
Południowo- Kalifornijskie Testy Integracji Sensorycznej (PKTIS) (opracowała J. Ayres)
Testy SI lub ich wybrane próby stosuje się u dzieci od około 6. roku życia z
prawidłowym lub nieznacznie obniżonym poziomem rozwoju intelektualnego, m.in. u
dzieci lekko upośledzonych umysłowo. Do przeprowadzenia testów niezbędna jest
współpraca dziecka z terapeutą. Podczas badania, dziecko aby mogło wykonać próby
przede wszystkim musi rozumieć polecenia terapeuty i wykonywać je.
Testy PKTIS jak i obserwacja kliniczna pozwalają określić rodzaj, poziom i zakres
dysfunkcji SI.
Diagnoza u małych dzieci przed 4 rokiem życia polega głównie na obserwacji
spontanicznej aktywności dziecka w czasie zabawy z rodzicem lub terapeutą.
Wykorzystuje się specjalne kwestionariusze i skale obserwacji pod kątem procesów SI
oraz wybrane próby obserwacji klinicznej i dane z wywiadu z rodzicami.
Terapia SI
Rozpoczęcie terapii SI poprzedzone jest dokładną diagnozą dziecka opartą na Testach
Południowokalifornijskich oraz Obserwacji Klinicznej. Terapeuta przeprowadza także
wywiad z rodzicami i często posługuje się uzupełniającymi narzędziami badawczymi.
Na podstawie wyników i obserwacji zostają opracowywane indywidualne plany terapii.
Rodzice otrzymują wskazówki terapeutyczne, które powinni realizować w domu.
Warto dodać w tym miejscu, że każda sesja terapeutyczna ma wartość oceniającą, gdyż
proces diagnostyczny jest ciągły. Dotyczy to zwłaszcza dzieci, które z różnych
względów nie poddają się standaryzowanym technikom badawczym.
Terapię zaczynamy od małych kroków (krótki czas stymulacji). Zawsze należy obserwować
reakcje dziecka na określony bodziec, zwłaszcza te negatywne, które informują o
ograniczonych możliwościach tolerowania danego rodzaju stymulacji. Zawsze
pamiętamy o czynnościach samoobsługowych. Celem terapii jest dostarczenie w
sposób kontrolowany odpowiedniej ilości bodźców zmysłowych, zwłaszcza
przedsionkowych, proprioceptywnych i dotykowych, tak aby dziecko, tworząc reakcję
adaptacyjną (właściwą odpowiedź na wymogi otoczenia), poprawiało integrację tych
bodźców.
Terapia SI
Terapia integracji sensorycznej określana jest mianem "naukowej zabawy". Podczas sesji
dziecko huśta się w hamaku, toczy w beczce, jeździ na deskorolce czy balansuje na
kołysce. Dzięki zabawie - przyjemnej i interesującej dla dziecka - dokonuje się
integracja bodźców zmysłowych oraz doświadczeń płynących do o.u.n., co pozwala na
lepszą organizację działań. Terapia SI nie jest uczeniem konkretnych umiejętności (np.
jazdy na rowerze, pisania, czytania), ale usprawnianiem pracy systemów sensorycznych
i procesów układu nerwowego, które są bazą do rozwoju tych umiejętności. W toku
pracy tą metodą terapeuta stymuluje zmysły dziecka oraz usprawnia takie zakresy jak:
motoryka mała, motoryka duża, koordynacja wzrokowo -ruchowa. Zadaniem
terapeuty jest, przy zastosowaniu odpowiednich technik, eliminowanie,
wyhamowywanie lub ograniczenie niepożądanych bodźców obecnych przy
nadwrażliwościach sensorycznych lub dostarczanie silnych bodźców, co jest konieczne
przy podwrażliwościach. Celem zajęć prowadzonych metodą SI z dziećmi z głębszą i
głęboką niepełnosprawnością jest kształtowanie wrażliwości i percepcji zmysłowej,
które prowadzą do rozwoju procesów integracji sensorycznej. Bazowe doświadczenia
zmysłowe będą stanowiły matrycę do wypracowywania gotowości do uczenia się.
Terapia SI
Oddziaływania terapeutyczne wobec dzieci niepełnosprawnych, które poprzedzają
edukację oscylują wokół czterech etapów. Są to:
I. pobudzanie zmysłów
II. integracja zmysłowo-ruchowa
III. wypracowanie somatognozji (czucia i świadomości swojego ciała)
IV. wypracowanie gotowości do nauki.
Praca z dziećmi z niepełnosprawnością intelektualną wymaga cierpliwości, spokoju,
akceptacji ich zachowań. Poszanowanie godności osób z niepełnosprawnością
powinno być nadrzędną zasadą naszych działań terapeutycznych, a skuteczność
oddziaływań terapeutycznych jest sprzężona z pogłębionym rozumieniem potrzeb
psychicznych i fizycznych tych osób. Nie można zapominać o podstawowej potrzebie,
jaką jest bezpieczeństwo. Wyznacznikami bezpieczeństwa dziecka są:
- zaspokojenie potrzeb fizjologicznych,
-przewidywalność zdarzeń w otoczeniu
-kontakt z osobami znaczącymi.
Sala SI
Zajęcia w formie zbaw ruchowych prowadzone są na dużej sali, której wymiary powinny
mieścić się między 24-35 metrów kwadratowych. Terapia SI jest oparta na ruchu i
wymaga odpowiedniej przestrzeni. Zbyt mała nie zapewni możliwości ruchu zbyt duża
prowadzi do dezorganizacji. Podłoga powinna być wyłożona specjalną wykładziną lub
zrobiona z drewnianej klepki tak, aby swobodnie po niej mogły przemieszczać się
urządzenia do terapii np. deskorolka terapeutyczna. W sali nie powinny znajdować się
meble ( typu biurko, krzesła). Ściany w sali do SI powinny być pomalowane na łagodny
kolor , niedopuszczalne jest malowanie na wiele jaskrawych pobudzających kolorów.
Cały sprzęt również nie powinien być przesadnie jaskrawy (szczególnie niekorzystne
jest nagromadzenie jaskrawych kolorów przy terapii SI dzieci autystycznych). Sala
powinna być wyposażona w odpowiedni sprzęt do stymulacji systemów:
przedsionkowego, proprioceptywnego, dotykowego, oraz w pomoce do usprawniania
układów: słuchowego, węchowego, wzrokowego. W terapii SI wykorzystywane są
specjalne huśtawki, platformy, hamaki, belki, równoważnie, trampoliny, pochylnie,
beczki i deskorolki terapeutyczne i inne.
Wnioski końcowe





Systematyczna terapia SI znacznie usprawnia i przyspiesza rozwój dziecka w różnych
sferach
Terapia SI może być prowadzona równolegle z innymi metodami i formami
oddziaływań korekcyjnych
Z problemów w zakresie SI dzieci nie „wyrosną”, a więc duże znaczenie ma wczesna
interwencja
Od 2000 roku prowadzone były starania o uwzględnienie dysfunkcji przebiegu
procesów integracji sensorycznej (SPD) w kolejnym wydaniu DSM- V, które ukazało
się w maju 2013 roku. Mimo intensywnych prac badawczych (m.in. L.J. Miller), nie
udało się ująć SPD w tejże klasyfikacji
Dieta sensoryczna- to szczegółowo opracowany specyficzny dla określonego
dziecka program aktywności /ćwiczeń/ dostarczających do systemu nerwowego
właściwych bodźców sensorycznych do utrzymania określonego pobudzenia układu
nerwowego umożliwiającego uwagę i organizację zachowania w ciągu dnia.
Literatura











Wiśniewska M. „Wspomaganie Rozwoju Dziecka z niepełnosprawnością
intelektualną”
Odowska- Szlachcic B. „Metoda integracji sensorycznej”
Maas V.F. „Uczenie się przez zmysły”
Kuleczka- Raszewska M., Markowska D. „Uczę się poprzez ruch”
Borkowska M ., Wagh K. „Integracja sensoryczna na co dzień”
Emmons P., Anderson L. „Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej”
Kutscher M „Dzieci z zaburzeniami łączonymi”
Kranowitz C. „Nie- zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznegodiagnoza i postepowanie”
Przyrowski Z. „Integracja sensoryczna. Wprowadzenie do diagnozy i terapii”
Cieszyńska J., Korendo M. „Wczesna interwencja terapeutyczna”
Jozis D. „Dysfunkcje integracji sensorycznej a sprawność językowa dzieci w młodszym
wieku szkolnym”.
Opracowała: Marta Mroszczyk