Terapia integracji sensorycznej jako metoda wspomagająca rozwój

Terapia integracji sensorycznej jako metoda wspomagająca rozwój dziecka
Integracja
sensoryczna
to
zdolność
dziecka
do
odczuwania,
rozumienia
i organizowania informacji dostarczanych przez zmysły z otoczenia i własnego ciała. Pozwala
ona segregować, porządkować i łączyć pojedyncze bodźce. Kiedy jest to zrównoważone
motoryka duża łatwo dostosowuje się do otoczenia, mózg z łatwością przyswaja informacje,
które do niego docierają. Integracja sensoryczna wpływa również na rozwój dziecka,
samoocenę, zdolność do nauki. Warto podkreślić również istotny związek integracji
sensorycznej z rozwojem emocjonalnym i społecznym.
Twórcą teorii integracji sensorycznej jest dr A. Jean Ayres (1920–1989), psycholog, terapeuta
i pracownik naukowy Uniwersytetu Kalifornijskiego w USA. Pracowała ona z dziećmi
i dorosłymi dotkniętymi schorzeniami o podłożu neurologicznym. W pewnym momencie
zaczęła uświadamiać sobie, że niektóre z trudności, które są doświadczane przez jej
pacjentów nie są tylko typowymi zaburzeniami fizycznymi, ale dotyczą też problemów
z koncentracją i przyswajaniem informacji, co ma wpływ na ich codzienne funkcjonowanie,
w domu, szkole, w środowisku rówieśniczym.
W latach 60-tych XX wieku badaczka sformułowała hipotezy wskazujące na związki procesów
integracji sensorycznej z procesami uczenia się. Następnie skonstruowała baterie testów
mierzących procesy leżące u podstaw uczenia się.
Jest autorką dwóch książek (Sensory Integration and Learning Disorders, Sensory Integration
and the Child) i wielu artykułów publikowanych w czasopismach naukowych.
W książce Sensory Integration and the Child dr Ayres opisała układ nerwowy jako połączoną
sieć komórek nerwowych rozsianych po całym ciele. Mózg i rdzeń kręgowy to centralny
układ nerwowy, który odpowiada za odbiór bodźców z otoczenia i z wnętrza organizmu, ich
organizowanie i przetwarzanie oraz tworzenie i wysyłanie odpowiedzi.
1
Według dr Ayres:
Integracja sensoryczna jest procesem neurologicznym, dzięki któremu mózg otrzymując
informację ze wszystkich systemów zmysłowych (wzrok, słuch, równowaga, dotyk, czucie
ruchu-kinestezja)dokonuje
ich
segregacji,
rozpoznania,
interpretacji
i
integracji
z wcześniejszymi doświadczeniami, aby mogły być użyte do celowego działania.
Integracja sensoryczna rozpoczyna się już w okresie płodowym i trwa do około 7. roku życia
Nierozwinięcie określonych umiejętności w kolejnych stadiach rozwoju powoduje
powstawanie trudności w funkcjonowaniu i zachowaniu dziecka.
Założenia teorii integracji sensorycznej:
1. Plastyczność neuronalna, czyli zdolność mózgu do zmian i modyfikacji. Dokonuje się
przez całe życie, ale znacznie większa jest u młodszych dzieci. Plastyczność mózgu ma
zasadnicze znaczenie dla terapii integracji sensorycznej, gdyż zakłada możliwość zmian
w obrębie systemu nerwowego pod wpływem kontrolowanego dopływu bodźców
sensorycznych. Plastyczność neuronalna zależy od zaangażowania dziecka w zadania,
różnorodności środowiska, w którym przebiega rozwój i terapii oraz od tzw. krytycznych
okresów rozwojowych.
2. Sekwencyjny rozwój procesów integracji sensorycznej. Złożone kompleksowe
zachowania rozwijają się w oparciu o bardziej podstawowe, wcześniej wykształcone.
3. Integralność systemu nerwowego. Wyższe struktury mózgu ewaluują z niższych. Mózg
funkcjonuje jako całość i istnieje wzajemna zależność między ośrodkami podkorowymi
i korowymi.
4. Reakcje adaptacyjne, czyli właściwe reakcje na wymogi środowiska. Reakcje
adaptacyjne wpływają na rozwój integracji sensorycznej, a procesy integracji
sensorycznej przyczyniają się do pojawienia się coraz bardziej złożonych reakcji
adaptacyjnych na zasadzie sprzężenia zwrotnego.
5. Każde dziecko ma w sobie wewnętrzny pęd do rozwoju (inner drive), do dostarczania
sobie bodźców, których potrzebuje.
2
Aby mózg w prawidłowy sposób przetworzył otrzymywane informacje niezbędne jest
pojawienie się kilku elementów. Są to: rejestrowanie, modulacja i odpowiedź.
Rejestrowanie to świadome lub nieświadome odbieranie jednego lub więcej bodźców.
Modulacja natomiast dotyczy zmiany percepcji bodźca przed jego przetworzeniem
i przekształceniem w działanie. Trzeci termin, czyli odpowiedź, związany jest
z zachowaniem wywołanym zintegrowaniem rejestracji i modulacji odebranych
sygnałów.
Dr Ayres jako jedna z pierwszych osób odkryła, że niektóre dzieci mają mniej stabilny
układ nerwowy, co powoduje u nich większą kruchość emocjonalną. Takie dzieci źle
reagują na nadmiar hałasu, zamieszanie, zmiany w rozkładzie dnia pod wpływem tych
czynników mogą stracić kontrolę nad emocjami.
U dzieci mających problemy z przetwarzaniem bodźców sensorycznych mogą pojawić
się następujące przykłady zachowań:
- trudności z rejestrowaniem: dziecko reaguje na dany bodziec zbyt słabo (wydaje się
letargiczne, z opóźnieniem odpowiada na docierające do niego bodźce) lub zbyt
gwałtownie.
- trudności z modulacją: dziecko może łatwo się rozpraszać, może źle znosić zmiany w
codziennych czynnościach, mieć problemy z przechodzeniem od jednej czynności do
drugiej.
- trudności z odpowiedzią: dziecko może być niezdarne, ma problemy z koordynacją
obustronną, ma słabą świadomość własnego ciała, problemy z motoryką.
Większość ludzi zna 5 podstawowych zmysłów: dotyk, węch, smak, słuch
i wzrok. Wielu z nich nie zdaje sobie jednak sprawy z istnienia trzech bardzo ważnych
układów sensorycznych, których znaczenie wykazała dr Ayres. Są to: system
dotykowy,
przedsionkowy i proprioceptywny (czucia głębokiego) – najwcześniej
dojrzewające systemy zmysłowe w procesie prawidłowego rozwoju dziecka. Systemy
te funkcjonują już w okresie życia płodowego i pełnia ważną rolę w dalszym rozwoju.
System dotykowy to największy i najbardziej pierwotny system zmysłowy.
Pomaga różnicować to czego dotykamy i czy ktoś i gdzie nas dotyka. Ostrzega przed
nieoczekiwanymi wrażeniami dotykowymi. Ma wpływ na poczucie bezpieczeństwa,
koncentracje uwagi i funkcje ruchowe.
3
System przedsionkowy zlokalizowany jest w uchu wewnętrznym. Jest
najważniejszym systemem zmysłowym. Umożliwia odbieranie wrażeń, które
są
związane z ruchem i jego zmianami, a także z siłą grawitacji. Ponadto, koordynuje
odbieranie i przetwarzanie wrażeń przez inne układy zmysłowe (dotykowy, czucia
głębokiego, wzrokowy i słuchowy). Odgrywa ogromna rolę w rozwoju ogólnych
możliwości ruchowych dziecka, wpływa na zdolność koncentracji uwagi i napięcie
mięśniowe. Jeśli system przedsionkowy funkcjonuje prawidłowo system nerwowy
dziecka ma odpowiedni poziom pobudzenia. Zapewnia on również właściwy rozwój
sensomotoryczny.
Systemy: przedsionkowy i słuchowy są unerwiane przez VIII nerw czaszkowy
więc istnieje między nimi bliski związek neuroanatomiczny. Ta zależność sprawia, że
stymulacja systemu przedsionkowego wspomaga rozwój mowy. Dzięki temu, że
w jednym czasie stymulowane są dwa systemy: przedsionkowy i słuchowy,
uaktywniają się funkcje słuchowo – językowe.
System proprioceptywny odbiera informacje z mięśni, ścięgien i stawów.
Współpracuje ściśle z systemem przedsionkowym. Dzięki prawidłowemu działaniu
systemu czucia głębokiego dziecko sprawnie się porusza i wykonuje czynności
ruchowe bez konieczności kontroli wzrokowej. Dzięki temu systemowi dziecko
prawidłowo buduje schemat i czucie własnego ciała.
Nieprawidłowa
integracja
sensoryczna
przejawia
się
tzw.
dysfunkcjami,
czyli
zaburzeniami. Pojawiają się one, gdy układ nerwowy niewłaściwie organizuje bodźce
zmysłowe. Dysfunkcje nie są związane z uszkodzeniem narządów zmysłów, np. z wadami
wzroku czy słuchu. Dysfunkcje integracji sensorycznej dotyczą nieprawidłowości w zakresie
przetwarzania bodźców sensorycznych w obrębie następujących systemów: dotykowego,
czucia głębokiego, przedsionkowego, słuchowego, wzrokowego, węchowego i smakowego.
Objawy dysfunkcji integracji sensorycznej najczęściej manifestują się:
1. wzmożoną lub obniżoną wrażliwością na bodźce,
2. niewłaściwym poziomem uwagi,
3. obniżonym poziomem koordynacji ruchowej,
4. opóźnionym rozwojem mowy,
5. nieprawidłowym poziomem aktywności ruchowej,
4
6. trudnościami w zachowaniu.
Dysfunkcje te mogą być rozpoznawane u dzieci zdrowych i w normie intelektualnej
z trudnościami w uczeniu się, z niepełnosprawnością intelektualną, ruchową, autyzmem,
nadpobudliwością psychoruchową, mózgowym porażeniem, zespołami genetycznymi.
Zaburzenia integracji sensorycznej są też nazywane zaburzeniami przetwarzania
sensorycznego (SPD –Sensory Processing Disorders). Wyróżniamy wśród nich 3 kategorie:
zaburzenia modulacji sensorycznej, zaburzenia dyskryminacji sensorycznej i zaburzenia
motoryczne o podłożu sensorycznym. Zaburzenia modulacji mają 3 podtypy. Jest to
nadmierna reaktywność sensoryczna, obniżona reaktywność sensoryczna i poszukiwanie
sensoryczne. Do zaburzeń motorycznych o podłożu sensorycznym zaliczamy 2 podtypy:
zaburzenia posturalne oraz dyspraksję (zaburzenia planowania motorycznego).
Terapia integracji sensorycznej określana jest mianem „naukowej zabawy”. Poprzez zabawę
interesującą dla dziecka dokonuje się integracja bodźców zmysłowych oraz doświadczeń
płynących do ośrodkowego układu nerwowego, co pozwala na lepszą organizację działań.
Terapia SI nie jest uczeniem konkretnych umiejętności, ale usprawnianiem pracy systemów
sensorycznych i procesów układu nerwowego, które są bazą do rozwoju tych umiejętności.
W toku pracy tą metodą terapeuta stymuluje zmysły dziecka oraz usprawnia takie zakresy,
jak np.: motoryka mała, motoryka duża, koordynacja wzrokowo-ruchowa.
Piśmiennictwo:
1. Emmons P.G., McKendry L. (2007). Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej.
Warszawa: LIBER
2. Kranowitz C.S. (2012). Nie – zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego
– diagnoza i postępowanie. Gdańsk: Harmonia Universalis
3. Kutcher M.L., Attwood T., Wolff R.R. (2007). Dzieci z zaburzeniami łączonymi.
Warszawa: LIBER
4. Odowska – Szlachcic B. (2010). Metoda integracji sensorycznej we wspomaganiu
mowy u dzieci z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego. Gdańsk: Harmonia
5