CZYM JEST INTEGRACJA SENSORYCZNA? Teoria integracji

CZYM JEST INTEGRACJA SENSORYCZNA?
Teoria integracji sensorycznej (SI –skrót używany powszechnie w Polsce pochodzi od angielskiej nazwy
metody: sensory integration) została stworzona w latach 60. XX wieku przez Annę Jean Ayres. Integracja
sensoryczna to umiejętność gromadzenia przez mózg wrażeń ze wszystkich zmysłów, rozpoznawania ich,
przetwarzania i integrowania ze wcześniejszymi doświadczeniami w taki sposób, aby mogły być
wykorzystane w celowym działaniu i aby reakcja organizmu na te wrażenia była adekwatna.
Zaburzenia przetwarzania sensorycznego zwane również Zaburzeniami Integracji Sensorycznej to
złożona dysfunkcja układu nerwowego, zaburzająca rozwój dzieci i dorosłych. Osoby z Zaburzeniami
Przetwarzania Sensorycznego nieprawidłowo interpretują odbierane codziennie informacje sensoryczne,
takie jak dotyk, dźwięk, czy ruch. Jedni mogą czuć się nadmiernie bombardowani ilością bodźców, inni
poszukiwać intensywnych doznań sensorycznych, a jeszcze inni mogą prezentować odmienne symptomy.
Wszystkimi procesami życiowymi kieruje mózg. Ośrodkowy układ nerwowy za pomocą zmysłów zbiera
wszystkie informacje z ciała i z otoczenia: wzrokowe, słuchowe, węchowe, smakowe, dotykowe,
proprioceptywne ( czucie ciała; z mięśni, ścięgien, stawów) i przedsionkowe (odbierające ruch; mówiące o
położeniu w przestrzeni). Jeśli układ nerwowy potrafi te informacje sprawnie przyjąć, zorganizować i
zintegrować, może na nie odpowiednio zareagować i sprawnie pokierować naszym zachowaniem. Jeśli na
którymś poziomie funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego integracja zmysłowa (sensoryczna) jest
zaburzona, do mózgu docierają nieprecyzyjne, niekompletne informacje, które mają wpływ na nasze
nieprawidłowe reakcje. A to uwidacznia się w postaci problemów w życiu codziennym, a także w trudności
z materiałem szkolnym, np. czytaniem, pisaniem, liczeniem.
Każde dziecko, aby rozwijało się, powinno mieć zapewnioną możliwość zdobywania różnorodnych
doświadczeń. Dziecko w wieku przedszkolnym ciągle doskonali swoje umiejętności sensoryczne:




Trzylatek ma opanowane podstawowe umiejętności ruchowe. Coraz lepiej radzi sobie z
samoobsługą, zaczyna sprawniej łapać równowagę.
Czterolatek ma dużą potrzebę ruchu. Stopniowo doskonali umiejętności związane z dużą motoryką –
naśladowanie ruchów, podskakiwanie, skakanie i stanie na jednej nodze. Polepsza się jego uwaga
słuchowa, co ma wpływ na wykonywanie dłuższych zadań.
Pięciolatek uczy się precyzji i koordynacji ruchów ręki i oka, co pozwala mu coraz lepiej radzić
sobie w zadaniach grafomotorycznych. Ma coraz lepszą uwagę wzrokową i słuchową. Jednak cały
czas potrzebuje dużej dawki aktywności ruchowej. Poprzez doświadczenia związane z ruchem i
dotykiem rozwija poczucie schematu ciała i orientacji w przestrzeni.
Dziecko sześcio -, siedmioletnie zazwyczaj ma już dobrze ukształtowane mechanizmy integracji
sensorycznej. Nie powinno mieć już problemów z koordynacją wzrokowo –ruchową, prawidłowym
siedzeniem przy stoliku, poprawnym trzymaniem ołówka. Potrafi się skoncentrować i nie jest
podatne na „rozpraszacze” w otoczeniu.
U dziecka z dysfunkcją integracji sensorycznej, zmysły współpracują ze sobą w sposób zaburzony,
odbierają bodźce zbyt słabo lub zbyt silnie, a układ nerwowy nie potrafi skoordynować ich działania. Można
by to porównać do orkiestry, w której brakuje dyrygenta. W efekcie orkiestra taka nie potrafi grać
harmonijnie.
Bywają dzieci niezgrabne. Takie, które mają kłopot z samodzielnym ubieraniem się, które niechętnie biorą
udział w zabawach ruchowych, szybko się męczą. Inne –przeciwnie –są niespokojne, nadaktywne,
impulsywne, mają kłopot ze skupieniem się na jednej czynności. Czasem sprawiają wrażenie agresywnych,
bo lubią zderzać się i siłować z innymi.
Bywają dzieci, których drażni zbytnia bliskość innych osób, niespodziewane dotknięcie, przeszkadzają im
głośne dźwięki, jasne światło, zapachy, smak potraw. Z dużą uwagą wpatrują się w paprochy na dywanie.
Brzydzą się wziąć plastelinę do ręki i nigdy nie bawią się błotkiem w ogrodzie.
Bywają dzieci z dużą wytrzymałością na ból albo zdają się nie odczuwać dużych różnic temperatur lub nie
zwracają uwagi na drażniące, ostre zapachy czy dźwięki.
ZABURZENIA PRZETWARZANIA SENSORYCZNEGO
Wyróżnia się kilka rodzajów Zaburzeń Przetwarzania Sensorycznego. Każdy z nich może powodować
różnorodne, złożone zachowania. Poniżej w ogólny sposób przedstawiono najczęściej występujące wzorce
zachowań.
DZIECI UNIKAJĄCE WRAŻEŃ SENSORYCZNYCH
Niektóre dzieci/osoby z Zaburzeniami Przetwarzania Sensorycznego nadmiernie reagują na stymulację. Ich
układ nerwowy odczuwa zwykłe doznania sensoryczne, jako bardzo intensywne, w efekcie czego czują się
stale bombardowane przez odbierane bodźce.
Stan taki nazywa się obronnością sensoryczną. Najczęstszą wówczas reakcją na bodźce jest reakcja walki
lub ucieczki mająca na celu uniknięcie lub znaczne ograniczenie ilości bodźców. W efekcie przeciążenia
układu nerwowego dzieci mogą również reagować agresją. Zaburzenie to może występować w obrębie
każdego ze zmysłów.
Dzieci takie mogą:
• reagować na dotyk agresją lub wycofaniem się
• bać się wysokości i ruchu lub odczuwać mdłości w wyniku niewielkiego ruchu bądź wysokości
• niechętnie ryzykować oraz próbować nowych rzeczy
• czuć duży dyskomfort w zatłoczonych miejscach
• jeść mało zróżnicowane jedzenie i/lub mieć dużą wrażliwość na zapachy
• być nadmiernie pobudzone i aktywne
Dzieci te mogą mieć zdiagnozowaną nadwrażliwość sensoryczną.
DZIECI POSZUKUJĄCE WRAŻEŃ SENSORYCZNYCH
Niektóre dzieci mają obniżoną reaktywność na bodźce. Ich układ nerwowy nie zawsze rejestruje lub
rozpoznaje informację sensoryczną do niego docierającą. Wydawać się może, że dzieci te mają stałe
zapotrzebowanie na stymulację sensoryczną, co może przejawiać się nieodpartą chęcią ruchu lub ciągłym
poszukiwaniem innych, intensywnych doznań sensorycznych.
Dzieci takie mogą:
• prezentować nadmierną aktywnością ruchową będącej efektem jak i źródłem wrażeń sensorycznych
odżywiających mózg
• nie reagować na ból i nie zauważać innych bodźców dotykowych; często i zbyt mocno dotykać inne osoby
(co może wyglądać jak zachowanie agresywne)
• uczestniczyć w niebezpiecznych zabawach (np. zbyt wysokie wspinanie się)
• preferować intensywne, długo trwające zabawy typu huśtanie, kręcenie, często bez objawów dyskomfortu
• lubić bardzo głośne dźwięki np. głośno grająca muzyka, telewizor
• mieć opóźnioną mowę
Dzieci te mogą mieć zdiagnozowaną podwrażliwość/niedowrażliwość sensoryczną.
DZIECI MAJĄCE OBNIŻONE UMIEJĘTNOŚCI RUCHOWE
Niektóre dzieci z Zaburzeniami Przetwarzania Sensorycznego w efekcie tych zaburzeń mogą mieć trudności
z planowaniem i wykonywaniem nowych ruchów i aktywności ruchowych. Często dzieci te są niezdarne,
nieskoordynowane, przewracają się, mają problem z nauczeniem się wielu zabaw ruchowych.
Dzieci takie mogą:
• mieć trudności z aktywnościami manualnymi, pisaniem, zapinaniem guzików itp.
• mieć słabe umiejętności z zakresu dużej motoryki np. kopanie, łapanie, rzucanie piłki
• mieć trudności z naśladowaniem ruchów np. w zabawie
• mieć trudności z utrzymaniem równowagi, wykonaniem sekwencji ruchów lub obustronną koordynacją
• preferować znane aktywności i zabawy
• preferować aktywności statyczne, siedzące np. oglądanie telewizji, czytanie książki
• mieć trudności z wymową
Dzieci te łatwo ulegają frustracji i mogą próbować manipulować i kontrolować otoczenie. Niektóre z tych
dzieci mogą uciekać w świat fantazji. Mogą również próbować ukrywać swoje problemy planowania
ruchowego pajacując i popisując się przed innymi lub unikając nowych aktywności wykonywanych w
grupie.
Dzieci te mogą mieć zdiagnozowaną dyspraksję opartą na zaburzeniach sensorycznych, czyli zaburzenie
planowania ruchu.
JAK ROZPOZNAĆ OBJAWY?
- W okresie niemowlęcym można zauważyć pierwsze objawy zaburzeń integracji sensorycznej. Jeśli
dziecko w momencie podnoszenia lub obracania płacze, napina ciało, wygina się i jest niespokojne,
powinno zwrócić to uwagę rodzica. Powodem niepokoju niemowlaka, jest brak rozumienia położenia i
ruchu jego ciała w przestrzeni. Dziecko nie wie, jakie ruchy wykonuje jego głowa i co się dzieje z jego
ciałem, ponieważ bodźce płynące z mięśni, stawów i układu nerwowego nie są przetwarzane precyzyjnie.
Niemowlęta z zaburzeniami integracji sensorycznej są drażliwe, częściej niż inne dzieci w ich wieku płaczą,
mają problemy z przesypianiem nocy.
- W okresie po niemowlęcym pojawiają się kłopoty z zachowaniem. Dzieci z zaburzeniami integracji
sensorycznej często wpadają w złość. Ponieważ nie potrafią właściwie przetwarzać bodźców, źle reagują w
miejscach, gdzie jest ich duże oddziaływanie (markety, zatłoczone autobusy). Dzieci te potrzebują
specyficznej stymulacji, np. kręcą się wokół własnej osi, uwielbiają karuzele, dużo biegają i wspinają się.
Preferują stałe, te same pokarmy.
- U dzieci starszych pojawiają się trudności z samoobsługą (ubieranie się, posługiwanie się sztućcami). Do
tego dochodzi szybkie męczenie się, zwłaszcza przy wykonywaniu precyzyjnych zadań, problemy z
pisaniem, rysowaniem, rozumieniem zasad w bardziej złożonych grach.
Terapia zaburzeń w zakresie integracji układów zmysłów może być prowadzona przez odpowiednio
wyszkolonych terapeutów w specjalistycznych placówkach i gabinetach, lecz nieocenione rezultaty można
osiągnąć w codziennym życiu przez dostarczanie dziecku odpowiedniej ilości i jakości bodźców oraz
zwracanie uwagi na nie i ich znaczenie. Dobrze ukierunkowana zabawa dziecka lub z dzieckiem są
najwłaściwszą i najprostszą formą terapii. Najlepiej byłoby, gdyby wyrównanie zaburzeń nastąpiło przed
rozpoczęciem nauki szkolnej. Zwłaszcza praca z dzieckiem w okresie przedszkolnym przynosi najlepsze
rezultaty. Dlatego istotna jest wnikliwa obserwacja dziecka i w przypadku stwierdzenia opóźnień podjęcie
natychmiastowych działań wyrównujących.
PROPOZYCJE ZABAW WSPIERAJĄCYCH ROZWÓJ PROCESÓW SI
ZABAWY ROZWIJAJĄCE ZMYSŁ RÓWNOWAGI I CZUCIA GŁEBOKIEGO
 Chodzenie po linie –chodzenie po taśmie, sznurku, rozciągniętym na podłodze.
 Chodzenie po kamieniach –chodzenie po stercie woreczków gimnastycznych, poduszek,
podestach o różnych fakturach tak, by nie stracić równowagi.
 Gra w klasy –skoki na jednej nodze po wyznaczonych polach, z jednoczesnym przesuwaniem
krążka.
 Turlanie się z wyprostowanymi nogami i rękoma po podłodze, na której rozłożone są rzeczy
o zróżnicowanej fakturze i twardości: materace gimnastyczne lub dmuchane, karimaty, koce.
 Przeciąganie liny.
 Zabawne pajacyki –dorosły pokazuje/opowiada, co potrafi zrobić pajacyk: podskoki,
wymachy rękami, krążenie ramion, ślizganie i obracanie się na brzuchu, na plecach, na
pośladkach.
ZABAWY ROZWIJAJĄCE ZMYSŁ DOTYKU





Skrzynia skarbów –do pudełka wsypujemy np. kaszę i kilka fasolek, guzików itp. Dziecko za
pomocą dotyku ma znaleźć ukryte skarby. Można przygotować kilka pudełek – w każdym
skarby ukryte są w innych produktach (ryż, soczewica itp.).
Co narysowałam? –dorosły rysuje na plecach dziecka (lub dłoni) dziecka proste wzory.
Dziecko ma narysować takie same wzory na dłoni lub na kartce.
Co jest miękkie? –dziecko szuka w pomieszczeniu przedmiotów, które są: miękkie, twarde,
szorstkie, zimne itp.
Dopasuj pary –wybieramy kilka par jednakowych przedmiotów (klocki, guziki, kasztany
itp.). Jeden przedmiot z każdej pary wkładamy do nieprzezroczystego worka, pozostałe
przedmioty układamy przed dzieckiem. Dziecko za pomocą dotyku szuka w worku
przedmiotu do pary.
Malowanie pianką do golenia –powierzchnię tacy, lustra, kafelek w łazience zwilżamy wodą,
wyciskamy piankę do golenia a dziecko maluje palcami, dłońmi.
ZABAWY ROZWIJAJĄCE ZMYSŁ WZROKU



Obserwacja świata w powiększeniu –obserwacja przedmiotów za pomocą szkła
powiększającego lub lornetki. Szukanie dowolnych przedmiotów lub o określonych cechach;
czerwonych, małych, roślin itp.
O czym myślę? –dorosły wybiera jakiś przedmiot będący w pomieszczeniu, nie mówi jego
nazwy, jedynie daje kilka podpowiedzi dotyczących tego przedmiotu.
Gdzie jest zajączek? –dorosły „puszcza” zajączki na ścianę a dziecko śledzi tor ruchu
zajączka samymi oczami, bez poruszania głową.
ZABAWY ROZWIJAJĄCE ZMYSŁ SŁUCHU



Słuchanie odgłosów –do pustej puszki wkładamy kolejno różne przedmioty: spinacze, guziki,
monety, groch, waciki. Dziecko odgaduje, co jest w środku.
Dopasowywanie dźwięków –do parzystej liczby jednakowych pojemników (np. po jajku
niespodziance) wsypujemy różne przedmioty (kaszę, koraliki, ryż itp.) tak, by dwa pojemniki
zawierały te same przedmioty. Dziecko odnajduje pary tak samo brzmiących grzechotek.
Gdzie jest dźwięk? –dziecko zamyka oczy, dorosły porusza się i w różnych miejscach stuka,
dzwoni, tupie itp. Dziecko określa, z której strony jest dźwięk, czy dźwięk jest daleko od
niego, czy blisko, czy pozostaje w miejscu, czy przesuwa się.
ZABAWY ROZWIJAJĄCE ZMYSŁ SMAKU I WĘCHU


Co może tak pachnieć? –w kilku pojemnikach gromadzimy różne produkty (kawa, skórka od
cytryny, cynamon itp.). Dziecko wącha zapachy, opisuje wrażenia, może porównać zapach z
obrazkiem, na którym jest przedmiot pachnący w taki sposób.
Jak smakują kolory? –dziecko próbuje produkty spożywcze w określonym kolorze (np.
zielonym –brokuły, groszek, sałata, galaretka), porównuje smaki, klasyfikuje od najmniej do
najbardziej lubianego.
KSIĄŻKI ZAWIERAJĄCE PROPOZYCJE ĆWICZEŃ I ZABAW WSPIERAJĄCYCH SI:



B. Odowska –Szlachcic, Metoda integracji sensorycznej we wspomaganiu rozwoju mowy u
dzieci z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego
B. Odowska –Szlachcic, Terapia integracji sensorycznej. Ćwiczenia usprawniające bazowe
układy zmysłowe i korygujące zaburzenia planowania motorycznego
J. Silberg, Poznawanie zmysłów przez zabawę
BIBLIOGRAFIA:




M. Borkowska, K. Wagh, Integracja sensoryczna na co dzień
P. G. Emmons, L. McKendry Anderson, Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej
M. Okrzasa, K. Zacharek, Integracja sensoryczna –dlaczego w przedszkolu? w : Integracja
sensoryczna. Biuletyn Polskiego Stowarzyszenia Terapeutów Integracji Sensorycznej rok 8,
nr 4, grudzień 2008
J. Zapalska –Brud, Integracja sensoryczna w przedszkolu, w: Edukacja w przedszkolu,
kwiecień 2011
Opracowanie: E. Karnacewicz