Zdolnosc prawna i zdolnosc do czynnosci prawnych
advertisement
CZĘŚCI SKŁADOWE RZECZY I PRZYNALEŻNOŚCI Częściami składowymi nazywamy te wszystkie elementy rzeczy, które nie mogą być odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo przedmiotu odłączonego (art- 47 § 2 k.c.). Na przykład częściami składowymi gruntu są budynki, drzewa, płoty i inne obiekty trwale z nimi związane, część składową motocykla stanowi silnik, częścią składową książki jest jej okładka itp. Części składowe nie mogą być przedmiotem odrębnych praw rzeczowych, nie można więc na przykład być właścicielem samego koła w cudzym samochodzie . Części składowe z chwilą odłączenia stają się rzeczami samoistnymi. Od części składowych należy odróżnić przynależności. Przynależnościami nazywamy odrębne rzeczy potrzebne do korzystania z rzeczy głównej zgodnie z jej przeznaczeniem, na przykład kluczyki do samochodu, futerał do okularów, koło zapasowe w samochodzie. Przynależności dzielą w zasadzie losy rzeczy głównej, chyba że w czynności prawnej, na przykład w umowie sprzedaży, wyraźnie postanowiono inaczej. ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH OSÓB FIZYCZNYCH Zdolność do czynności prawnych to zdolność do nabywania praw l zaciągania zobowiązań za pomocą czynności prawnych. Mówiąc inaczej, zdolność do czynności prawnych oznacza możność zawierania umów (dwustronne czynności prawne), np. sprzedaży, najmu, zlecenia i innych, a także dokonywania Jednostronnych czynności prawnych, np. sporządzania testamentu, wypowiedzenia umowy - w sposób prawnie skuterany. Osoba fizyczna działa tu za pomocą własnych oświadczeń woli. Ze zrozumiałych względów prawo cywilne wiąże uzyskanie zdolności do czynności prawnych z osiągnięciem pewnego wieku, a więc i pewnej dojrzałości życiowej. Polskie prawo cywilne przewiduje tu trzy możliwe sytuacje, mianowicie osoba fizyczna: a) ma pełną zdolność do czynności prawnych, b) ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych, c) nie ma zdolności do czynności prawnych- Pełną zdolność do czynności prawnych osiąga człowiek z chwilą ukończenia osiemnastu lat Wcześniej może uzyskać pełnoletność, a zatem i pełną zdolność do czynności prawnych dziewczyna, która w oparciu o zezwolenie sądu wyjdzie za mąż. Sąd udziela takiego zezwolenia w ważnych przypadkach, jednak pod warunkiem, że dziewczyna ukończyła już szesnaście lat. Po wyjściu za mąż nie traci ona pełnoletności, nawet gdyby przed ukończeniem przez nią osiemnastego roku życia małżeństwo zostało unieważnione lub rozwiązane przez rozwód. Człowiek dysponujący pełną zdolnością do czynności prawnych może w granicach przewidzianych prawem cywilnym dokonywać wszelkich czynności i wywoływać na tej drodze zamierzone skutki prawne. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które [ukończyły trzynaście lat oraz osoby częściowo ubezwłasnowolnione. Czynność prawna osoby posiadającej ograniczoną zdolność 'do czynności Oprawnych wymaga do swej ważności zgody przedstawiciela ustawowego tej osoby (rodziców, a w razie ich braku opiekunów), jeśli rozporządza ona swym .prawem lub zaciąga zobowiązanie. Nie mają w ogóle zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły jeszcze trzynastu lat oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione. Nie mogą one w sposób ważny i prawnie skuteczny zawierać żadnych umów ani dokonywać jednostronnych czynności prawnych; robią to za nich przedstawiciele ustawowi, najczęściej rodzice. Czynność prawna osoby, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna. Od tej zasady jest jeden wyjątek. Gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważną z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych POJĘCIE I RODZAJE OSÓB PRAWNYCH Próby zdefiniowania osoby prawnej napotykają na trudności". Można przyjąć, że osobą prawną jest wyodrębniona jednostka organizacyjna, która zgodnie z obowiązującymi przepisami może występować jako samodzielnypodmiot prawa cywilnego. Jest ona tworem sztucznym, powoływanym przez i człowieka. Na istotę osoby prawnej składają się: a) element ludzki, np. załoga przedsiębiorstwa państwowego, członkowie stowarzyszenia wyższej użyteczności i spółdzielni, udziałowcy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością; b) element majątkowy; osoba prawna ma własny majątek, wyodrębniony z majątku członków lub powstały na innej drodze, zespolony w pewną całość; osoba prawna odpowiada za swoje zobowiązania własnym majątkiem, a nie majątkiem swoich członków; c) element organizacyjny, wyrażający się w istnieniu określonej struktury, a przede wszystkim organów wykonujących w imieniu osoby prawnej wszelkie jej czynności; d) cel, określony w przepisach regulujących działalność osoby prawne) albo w statucie. Rodzaje osób prawnych Kodeks cywilny nie formułuje definicji osoby prawnej. Ustanawia " w to miejsce kryterium formalne, którym jest uznanie jednostki organizacyjną za osobę prawną przez przepisy. Według art. 33 K.c. osobami prawnymi w rozumieniu kodeksu cywilnego są: Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną". Biorąc pod uwagę wspomniane kryterium do osób prawnych należałoby w obecnym stanie prawnym zaliczyć: 1) Skarb Państwa,2) spółki kapitałowe,3) przedsiębiorstwa państwowe,4) banki,5) państwowe jednostki organizacyjne,6) spółdzielnie,7) fundacje, 8) stowarzyszenia, 9) inne jednostki organizacyjne o zróżnicowanym charakterze. PRAWO PODMIOTOWE I RODZAJE Prawo podmiotowe jest jednym z podstawowych pojęć prawa cywilnego i odgrywa w tej gałęzi prawa węzłową rolę. Jest też powszechnie zaliczane w nauce prawa cywilnego do konstrukcji o kluczowym znaczeniu. Prawem podmiotowym jest przyznana i zabezpieczona przez normy prawa cywilnego oraz wynikająca ze stosunku prawnego możność postępowania w określony sposób. Prawo podmiotowe zakreśla granice sfery możności działania uprawnionego. W tych granicah uprawniony może podejmować wszelkie działania, np. właściciel roweru może na nim Jeździć lub nie, rozebrać na części, użyczyć innej osobie, wynająć. Prawo podmiotowe istnieje jednak, choćby żadne działanie nie zostało podjęte. Źródłem prawa podmiotowego są normy prawne, które ustanawiają sferę możności postępowania i zakreślają Jej granice. Nie ma praw podmiotowych poza tymi, które wynikają z norm prawnych. Inaczej mówiąc, każde prawo podmiotowe ma oparcie w przepisach prawa cywilnego, Prawa podmiotowe występują tylko w ramach stosunku prawnego. Prawu podmiotowemu odpowiada więc ciążący na innej osobie obowiązek. Treść prawa podmiotowego określana jest nie tylko przez to, co wolno czynić uprawnionemu, ale i przez to, do czego jest zobowiązana druga strona. Błędne jest upatrywanie istoty prawa podmiotowego wyłącznie w obowiązkach innych osób. Z różnych podziałów praw podmiotowych w prawie cywilnym szczególnie ważny jest podział na: 1) prawa podmiotowe bezwzględne,2) prawa podmiotowe względne. Prawami podmiotowymi bezwzględnymi są prawa podmiotowe skuteczne przeciwko każdej osobie. Korelatem tych praw są obowiązki obciążające wszystkich, a nie oznaczony podmiot prawa. Treścią obowiązków jest nienaruszanie prawa podmiotowego, a więc niepodejmowanie żadnych czynności, które by prawo mogły naruszyć. Wypełnienie obowiązku stanowiącego korelat prawa podmiotowego bezwzględnego polega na biernym zachowaniu się. Do praw bezwzględnych zalicza się tzw. prawa osobiste, prawa rzeczowe, :) prawo do spadku, niektóre prawa na dobrach niematerialnych. Prawo podmiotowe przysługujące tylko względem oznaczonej osoby jesi prawem podmiotowym względnym. Do praw względnych należą wszystkie wierzytelności, wierzyciel bowiem może domagać się spełnienia świadczeń tylko od dłużnika. Na przykład w wyniku zawarcia umowy o przewóz z PKP podróżny uzyskuje prawo podmiotowe, będące elementem nawiązanego stosunku prawnego. Na prawo podmiotowe podróżnego składa się szereg uprawnień, które przysługują wyłącznie względem PKP, a nie np. wobec innego przedsiębiorstwa przewozowego. POJĘCIE PRAWA CYWILNEGO I JEGO ZAKRES Polskie prawo cywilne jest jedną z gałęzi obowiązującego w Polsce prawa i łącznie z innymi gałęziami, jak prawo konstytucyjne, finansowe, karne itd. Tworzy system prawa naszego państwa .Prawo cywilne to zespół norm regulujących stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste pomiędzy równorzędnymi podmiotami. Jak wynika z przytoczonej definicji, prawo cywilne charakteryzuje się dwiema podstawowymi cechami, które wyróżniają je spośród innych gałęzi prawa: 1) przepisy prawa cywilnego regulują stosunki o charakterze majątkowym, to znaczy stosunki, w których ciążące na stronach obowiązki i przysługujące im wzajemne prawa dotyczą pieniędzy lub innych wartości ekonomicznych; nieliczne przepisy cywilnoprawne odnoszą się do stosunków osobistych, 2) stosunki regulowane przez prawo cywilne odznaczają się prawną równorzędnością stron. Prawo cywilne składa się w przeważającym stopniu z przepisów dyspozytywnych (względnie obowiązujących). Stanowi to uzupełniającą cechę charakterystyczną, gdyż jak wiadomo większość gałęzi prawa zawiera wyłącznie przepisy imperatywne (bezwzględnie obowiązujące). POJĘCIE I RODZAJE RZECZY Rzeczami w rozumieniu prawa cywilnego są przedmioty materialne, na tyle wyodrębnione, że w obrocie mogą być traktowane jako dobra samoistne".Dlatego nie są rzeczami w znaczeniu cywilnoprawnym dobra niematerialne, jak na przykład utwory literackie lub artystyczne, dzieła naukowe, wynalazki czy projekty racjonalizatorskie, a także przedmioty mające wprawdzie charakter materialny, ale niesamoistne, wchodzące w skład innych rzeczy, czyli tzw. części składowe. Rodzaje rzeczy: nieruchomości i ruchomości. Dzielą się także na podzielne i niepodzielne. SKARB PAŃSTWA JAKO OSOBA PRAWNA Skarb Państwa jest szczególną osobą prawną. Pojęciem Skarbu Państwa posługujemy się wówczas, gdy państwo występuje niejako suweren, wyposażony w uprawnienia władcze wobec wszystkich innych podmiotów, lecz jako partner w stosunkach majątkowych z innymi, równoprawnymi partnerami. W tej roli państwo to nie władza, to nie urzędnik, prokurator, komisja poborowa, policjant, ale właściciel, najemca, sprzedawca, zamawiający usługi budowlane. Skarb Państwa to państwo na płaszczyźnie prawa cywilnego, gdzie króluje wszechwładna zasada prawnej równorzędności stron. Skarb Państwa jest właścicielem tej części majątku państwowego, która nie należy do innych państwowych osób prawnych. Jest to majątek olbrzymi i Skarb Państwa jako właściciel nie może być porównywany z żadną inną osobą prawną. Należy do niego cale mienie administracji państwowej, wojska, policji, szkolnictwa, służby zdrowia itd. Tak więc takie jednostki organizacyjne jak urzędy, szkoły, jednostki wojskowe, przychodnie lekarskie nie są odrębnymi osobami prawnymi, lecz elementami specjalnego podmiotu prawa cywilnego Skarbu Państwa. Zaciągnięte przez nie zobowiązania są zobowiązaniami Skarbu Państwa. Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania przedsiębiorstw państwowych i innych państwowych osób prawnych, chyba ze przepis szczególny stanowi inaczej- Przedsiębiorstwa i inne państwowe osoby prawne nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania Skarbu Państwa. STOSUNEK CYWILNOPRAWNY Stosunki cywilnoprawne to zachodzące między równorzędnymi prawnie stronami stosunki społeczne na tle majątkowym oraz nieliczne stosunki osobiste, regulowane przez normy prawa cywilnego. W każdym stosunku cywilnoprawnym można wyodrębnić następujące elementy: 1) podmioty stosunku,2) przedmiot stosunku, 3) uprawnienia wynikające ze stosunku,4) obowiązki wynikające ze stosunku. W prawie cywilnym podmiotami (stronami) stosunków cywilnoprawnych mogą być osoby fizyczne i osoby prawne. W każdym stosunku występują przynajmniej dwa podmioty. Może ich być więcej, a w niektórych przypadkach- na przykład w stosunkach regulowanych przez prawo rzeczowe nawet nieograniczona liczba. O tym, czy człowiek lub organizacja może być podmiotem stosunków cywilnoprawnych, nie decydują ich przyrodzone właściwości, lecz norma prawna. Przynajmniej jednemu z podmiotów stosunku cywilnoprawnego przysługuje prawo domagania się od drugiego podmiotu lub podmiotów określonego zachowania się (wykonania zamówionego dzieła, wydania użyczonej rzeczy, opieki nad przedmiotem oddanym na przechowanie, poszanowania własności). Jest to jego prawo podmiotowe. W wielu stosunkach cywilnoprawnych, szczególnie w stosunkach zobowiązaniowych, każda ze stron dysponuje prawem podmiotowym, np. wynajmujący może domagać się regularnego płacenia czynszu, zaś najemca udostępnienia wynajętej rzeczy i innych zastrzeżonych świadczeń. Każdemu prawu podmiotowemu odpowiada ciążący na innym podmiocie obowiązek. W niektórych stosunkach cywilnoprawnych, w szczególności w stosunkach zobowiązaniowych, podmiot ten jest określony: jest nim konkretny dłużnik. W innych, a mianowicie w stosunkach regulowanych przez prawo rzeczowe, obowiązek wyznaczonego postępowania obarcza wszystkich, np. obowiązek poszanowania cudzej własności. SYSTEMATYKA PRAWA CYWILNEGO Złożony charakter prawa cywilnego, bogactwo norm w nim zgromadzonych oraz waga stosunków przez nie regulowanych dyktują potrzebę wewnątrz usystematyzowania tej gałęzi prawa. Według przyjętego podziału na prawo cywilne składają się:1) część ogólna,2) prawo rzeczowe. 3) prawo zobowiązaniowe,4) prawo spadkowe. Część ogólna zawiera te normy, które regulują zagadnienia wspólne dla pozostałych działów prawa cywilnego (podmioty, mienie, czynności prawne, przedawnienie itd.). Przepisy części ogólnej zawarte są w księdze I kodeksu cywilnego. Prawo rzeczowe reguluje prawne formy korzystania z rzeczy, ukształtowane w postaci praw podmiotowych bezwzględnych, tzn. skutecznych względem każdej osoby trzeciej. Jest to przede wszystkim prawo własności, a dalej tzw. ograniczone prawa rzeczowe. Przepisy prawa rzeczowego obejmuje księga II kodeksu cywilnego. Prawo zobowiązaniowe normuje stosunki zobowiązaniowe (zobowiązania), które powstają między wierzycielem i dłużnikiem, dając temu pierwszemu prawa podmiotowe względne, skuteczne względem dłużnika- Prawo zobowiązaniowe zawiera księga III kodeksu cywilnego .Prawo spadkowe reguluje przejście praw i obowiązków zmarłego na inne podmioty prawa. Przepisy dotyczące tej sfery stosunków znajdują się w księdze IV kodeksu cywilnego. TREŚĆ CZYNNOŚCI PRAWNEJ Na treść czynności prawnej składają się wszystkie lub niektóre z wymienionych elementów, a mianowicie: a) treść oświadczenia woli złożonego przez stronę lub strony, b) skutki wynikające z ustawy dla danego rodzaju czynności prawnych, c) skutki wynikające z zasad współżycia społecznego, d) skutki wynikające z ustalonych zwyczajów. Czynność prawna pociąga więc za sobą nie tylko te następstwa, które strony zamierzyły i wyraziły w swoich oświadczeniach woli, ale i dalsze, będące niejako automatycznym następstwem czynności. O zakresie skutków wynikających z ustawy strony w poważnym zakresie mogą same decydować, obejmując swoimi oświadczeniami woli szerszy lub węższy zakres praw i obowiązków. Im więcej spraw strony uregulują we własnym zakresie, tym mniejsze jest oddziaływanie ustawy na treść czynności prawnej, gdyż chodzi tu w głównej mierze o przepisy względnie obowiązujące, które wolą stron mogą być wyłączone. Rola zwyczaju jako czynnika kształtującego treść czynności prawnej jest minimalna. Oświadczenie woli kierowane do drugiej osoby uważa się za złożone w momencie, gdy dojdzie do tej osoby w taki sposób, by mogła się zapoznać z jego treścią. ZDOLNOŚĆ PRAWNA OSÓB FIZ. Przez zdolność prawną należy rozumieć zdolność do występowania w charakterze podmiotu (strony) w stosunkach cywilnoprawnych. Inaczej mówiąc, zdolność prawna oznacza możność posiadania praw i obowiązków wynikających z prawa cywilnego, gdyż stosunek prawny to właśnie więc między stronami, której istotę stanowi± ich wzajemne obowiązki i prawa. Każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci ma zdolność prawną. Zdolność prawną ma również dziecko poczęte, to znaczy płód ludzki (nas-citurus), jednakże prawa i obowiązki majątkowe uzyskuje ono pod warunkiem, że urodzi się żywe (art. 8 k.c.). Posiadanie zdolności prawnej oznacza, że człowiek może być właścicielem rzeczy, może zawierać umowy, ponosić odpowiedzialność materialną itd. Do chwili uzyskania pełnoletności dziecko jest reprezentowane w obrocie cywilnoprawnym przez swoich rodziców (ewentualnie opiekunów), ale to właśnie dziecko, a nie jego rodzice, jest stroną umowy, właścicielem rzeczy itd. - a wiec podmiotem stosunku cywilnoprawnego. Szczególnym przypadkiem uregulowanym w prawie cywilnym jest dziedziczenie majątku przez płód." Zgodnie z art. 927 k.c. dziecko już poczęte w chwili otwarcia spadku, to znaczy w chwili śmierci spadkodawcy, może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe. ZDOLNOŚĆ PRAWNA I ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH OSÓB PRAWNYCH Zdolność prawna osób prawnych jest ściśle związana ze zdolnością do czynności prawnych, zarówno jeśli chodzi o chwilę jej uzyskania, jak i utraty. Sprawa wygląda więc inaczej niż w przypadku osób fizycznych, które zdolność prawną uzyskują w momencie poczęcia, natomiast zdolność do czynności prawnych dopiero po osiągnięciu pełnoletności. Jest to zrozumiale, jeśli się zważy, że osoba prawna nie potrzebuje okresu rozwoju dla osiągnięcia dojrzałości psychicznej i odpowiedniego doświadczenia życiowego. Zdolność prawa i zdolność do czynności prawnych występują więc u osoby prawnej łącznie, aczkolwiek nie przestają być odrębnymi instytucjami prawnymi. Zakres zdolności prawnej jest u osób prawnych węższy niż u osób fizycznych. Osoby prawne nie mogą mieć całego szeregu praw i obowiązków o charakterze cywilnym, występujących powszechnie u osób fizycznych- Ograniczenie to wynika przede wszystkim z samej natury osób prawnych. Jako twory sztuczne, z natury rzeczy nie mogą mieć tych wszystkich praw i obowiązków, które są związane z przyrodzonymi właściwościami człowieka. Osoba prawna nie może więc być na przykład ubezwłasnowolniona ani uznana za zmarłą, nie może sporządzić testamentu, ani w ogóle być spadkodawcą, nie może zawrzeć związku małżeńskiego, sprawować władzy rodzicielskiej, mieć obowiązków alimentacyjnych itd. Ograniczenie zdolności prawnej osoby prawnej może być także spowodowane przez ustawę. Warunkiem takiego ograniczenia jest jednak istnienie wyraźnego przepisu stwierdzającego, że zakres zdolności prawnej danej osoby prawnej nie obejmuje określonych praw i obowiązków, a dotyczące ich czynności prawne są nieważne. Może to dotyczyć na przykład sprzedaży określonych artykułów, umów zawieranych z oznaczonymi kontrahentami itd. ŹRÓDŁA PRAWA CYWILNEGO W POLSCE Podstawowym źródłem prawa cywilnego w Polsce jest kodeks cywilny z 23 kwietnia 1964 r., obowiązujący od l stycznia 1965 r. Kodeks cywilny dzieli się na cztery księgi, poświęcone kolejno: zagadnieniom ogólnym, własności i innym prawom rzeczowym, zobowiązaniom oraz tpadkom. Systematyka kodeksu jest bardzo bogata. Księga dzieli się na tytuły, tytuły rozpadają się na działy, te zaś z kolei składają się z rozdziałów. Zapoznanie się z tekstem kodeksu cywilnego umożliwi dokładniejszą mość zastosowanego podziału przepisów. Kodeks cywilny nie obejmuje wszystkich przepisów prawa cywilnego. Przyczyny tego stanu rzeczy są różnorodne- Niektóre zespoły prawa odnoszą się jedynie do wąskich wycinków stosunków majątkowych. W przypadkach decydowały względy praktyczne. Pozakodeksowymi źródłami prawa cywilnego są przede wszystkim: 1) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 czerwca l - Kodeks handlowy (Dz. U. nr 57, póz. 502 z póżn. zm.),2) ustawa z 28 kwietnia 1936 r. - Prawo wekslowe (Dz. U. nr 37. po;3) ustawa z 28 kwietnia 1936 r. Prawo czekowe (Dz. U. nr 37" poi 4) ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokre (Dz. U. nr 24, póz. 83),5) ustawa z l grudnia 1961 r. ~ Kodeks morski (Dz. U. z 1986 r., nr 2 112 z późn. zm.),6) ustawa z 19 października 1972 r. o wynalazczości (Dz. U. z 1984 r., póz, 177 z późn- zm.),7) ustawa z 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dod; mieszkaniowych (Dz- U. nr 105, póz. 509),8) ustawa z 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (Dz. U. nr 89, póz.9) ustawa z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (l z 1991 r., nr 18, póz. 80 z późn. zm.),10) ustawa z 16 września 1982 r, ~ Prawo spółdzielcze (t.j.: Dz. U. z l1 nr 54, póz. 288),11) ustawa z 15 listopada 1984 r. - Prawo przewozowe (Dz. U. nr 53 272 z późn. zm.). Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych8
