operacjonalizacja norm etycznych
advertisement
PODSTAWY ETYKI TECHNIKI I ETYKI INŻYNIERSKIEJ Wersja 6.3 (aktualizacja 150925) 1ME-DI/ZI zima 2015/2016 KRZYSZTOF MICHALSKI PhD POLITECHNIKA RZESZOWSKA WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA MIĘDZYWYDZIAŁOWY ZESPÓŁ DS. OCENY TECHNOLOGII [email protected], tel. (17) 8651204 GŁÓWNE ZAGADNIENIA WYKŁADU 1) 2) 3) 4) 5) UWAGI KLARYFIKACYJNE: TECHNIKA, TECHNOLOGIE I „CZYNNIK LUDZKI”. OD ANTROPOLOGICZNYCH INTERPRETACJI TECHNIKI DO SYSTEMOWEJ TEORII TECHNIKI. DETERMINIZM – TECHNOPESYMIZM – TECHNOENTUZJAZM – KONSTRUKTYWIZM, PŁASZCZYZNY REFERENCYJNE ET: POLITYKA TECHNOLOGICZNA (SHAPING TECHNOLOGY, TECHNOLOGY ASSESSMENT, ETYKA TECHNIKI), ETYKA KORPORACYJNA, ETYKA PRZEDSIĘBIORSTWA, ETYKA W ZRZESZENIACH ZAWODOWYCH, INDYWIDUALNA PRAKTYKA TECHNICZNA (ETYKA INŻYNIERSKA, ETYKA UŻYTKOWNIKA). KONCEPCJA MODUŁOWA ET PROBLEMY LEGITYMIZACYJNE W ETYCE I WSPÓŁCZESNE ROZWIĄZANIA: UOGÓLNIALNOŚĆ? MOŻLIWOŚCI I OGRANICZENIA UNIWERSALIZMU OPERACJONALIZACJA NORM ETYCZNYCH: DEONTOLOGICZNE ET, KONSEKWENCJALISTYCZNE ET, PROCEDURALISTYCZNE ET. PRZYKŁAD WSPÓŁCZESNEJ ETYKI TECHNIKI: KOHERENCYJNA ET PROBLEMY IMPLEMENTACYJNE ET: OCENA TECHNOLOGII I ETYKA INŻYNIERSKA. ETYKA PRZEDSIĘBIORSTWA. KODEKSY ETYKI INŻYNIERSKIEJ: FEANI, VDI I IN. VDI 2001: „Technika czerpie moralną prawomocność z faktu, że materialne i pozamaterialne dobra, jakie wytwarza, przewyższają szkody, jakie powoduje, a dystrybucja jednych i drugich jest uczciwa” Verein Deutscher Ingenieure (VDI) (Hrsg.): Ethische Grundsätze des Ingenieurberufs, Düsseldorf 2001 (Preambuła) Struktura problemowa etyki techniki i etyki inżynierskiej Skala / zasięg: etyka w polityce technologicznej, problemy techniki w etyce społecznej, etyka organizacyjna/korporacyjna (etyka w przedsiębiorstwie), etyka zawodowa (branżowa), etyka indywidualna (etos inżyniera) Płaszczyzny referencyjne: legitymizacyjna, operacjonalizacyjna i implementacyjna „Osiowe” problemy etyki techniki i etyki inżynierskiej • • • • Zagadnienie poczytalności Skutki technicyzacji Ryzyka, ich skala, rozkład i akceptowalność Odpowiedzialność i dystrybucja odpowiedzialności (odpowiedzialność indywidualna, kolektywna i korporacyjna) • Konflikty społeczne, do których dochodzi w kontekście rozwoju technologicznego Problem skutków Skutki działania mogą być: - (dobrze) znane lub nie (dobrze) znane (w odniesieniu do posiadanej wiedzy); - zamierzone lub niezamierzone (w odniesieniu do wybranego celu); - efektami głównymi lub ubocznymi (w odniesieniu do wybranego celu); - oceniane pozytywnie lub negatywnie (w odniesieniu do określonej skali wartości). Problem skutków • Wątpliwości, czy skutki zamierzone w ogóle przeważają nad skutkami ubocznymi • Wątpliwości, czy tzw. negatywne skutki uboczne mają naprawdę charakter niezamierzony • Niektórzy krytycy sugerują, że szkodliwe skutki działalności technicznej już dawno przekroczyły wszelkie granice akceptowalności i postulują powstrzymanie dalszej technicyzacji przynajmniej tak długo, jak długo nie da się wykluczyć negatywnych efektów ubocznych. • „Histeryczna technofobia” (Ropohl 1993, 149). • Kto kalkuluje zamierzone skutki i uboczne efekty działalności technicznej, kto ją ocenia, według jakich kryteriów, kto bierze i kto faktycznie ponosi odpowiedzialność za to, co potem? • Przykład: biuro wielkopowierzchniowe Skutki a racjonalność działania (Racjonalny!) wybór pomiędzy alternatywnymi wariantami działania wymaga: (a) dysponowania (możliwie) pełną, kompletną listą wszystkich alternatywnych wariantów decyzyjnych, (b) dysponowania (możliwie) pełną listą wszystkich zdarzeń, które mają lub mogą mieć wpływ na skutki działania, (c) dysponowania (możliwie) pełnym, niesprzecznym i niezmiennym katalogiem preferencji (drzewem wartości). Te trzy warunki najczęściej są nieosiągalne. W praktyce dysponujemy tylko „ograniczonymi” [subiektywnymi] listami“! Technika jako „system wbudowany” Uwarunkowania główne: społ., ekonom., ekolog. polit., kult. Idee, cele Uwarunkowania uboczne: społ., ekon., ekolog., polit., kult. Efekty główne Technika jako system rzeczowy (środki, infrastruktury) Efekty uboczne Skutki dla: -Jednostki -Społeczeństwa -Ludzkości -Bezpieczeństwa -Biznesu -Gospodarki -Przyrody -Nauki -Techniki -Kultury -Polityki -... Które skutki są relewantne etycznie? • • 1) 2) 3) 4) 5) To zależy od przyjętej hierarchii preferencji / drzewa wartości (podejścia opisowe lub podejścia normatywne) Jeśli centralną pozycję przypisze się jednostce, to przede wszystkim 5 typów skutków: biofizyczne: życie i przetrwanie, zdrowie, integralność ciała, pełnosprawność, wolność od bólu itp. psychiczno-duchowe: samoświadomość, podmiotowość, własnowolność, integralność psychiczna i zdrowie psychiczne, motywacja, aspiracje i poczucie sensu życia, wolność od manipulacji itp. prawno-polityczne: bezpieczeństwo, pokój, indywidualne swobody, ochrona prawna, nienaruszalność dóbr osobistych, porządek społeczny (instytucje prawowitej władzy), inne dobra obywatelskie etc. ekonomiczno-środowiskowe: prawo własności, dostęp do zasobów materialnych umożliwiających przetrwanie i realizację indywidualnych celów (pożywienie, odzież, warunki mieszkaniowe, lekarstwa i środki higieny itp.), odpowiednia jakość środowiska umożliwiająca życie godne człowieka etc. społeczno-kulturowe: właściwa socjalizacja (społeczne dostosowanie), prawo do udziału w życiu społecznym, akceptacja otoczenia i poszanowanie prywatności, wolność od dyskryminacji, możliwość społecznego awansu, swoboda zawierania związków, dostęp do dóbr kultury i dziedzictwa przeszłości etc. Skutki ekonomiczne - przykład Przykład katalogu wartości VDI-Guideline 3780 (1991) Człowiek-technika: sprzężenie zwrotne Paradoksy prognozy Problem ryzyka i bezpieczeństwa Dzieje ludzkości = historia różnych wariantów - „oczekiwań bezpieczeństwa“ (przede wszystkim indywidualnych, ale także społecznych); „gwarancji bezpieczeństwa“ resp. „zapewniania bezpieczeństwa“ (przede wszystkim społecznych, ale także indywidualnych). Zagrożenie: sytuacja, w której przy niezakłóconym przebiegu zdarzenia pewien stan lub pewne zachowanie z wystarczającym prawdopodobieństwem prowadziłyby do jakiejś szkody dla chronionych dóbr bezpieczeństwa. Cywilizacyjne niepewności (rozumiane jako niekalkulowalność przyszłego ciągu zdarzeń) - w dużej mierze próbuje się ich unikać, je eliminować albo całkowicie lub częściowo wyrównywać (rozkładając je na „duże wspólnoty solidarności” lub „szerokie barki”): „Społeczeństwo ubezpieczeniowe” Bezpieczeństwo można rozumieć jako: (a)Poczucie bezpieczeństwa; (b)Bezpieczeństwo własne; (c)Bezpieczeństwo systemowe (tzn. dające się wytworzyć, obliczalne środki do dowolnych celów); (d) Spolegliwość interakcji człowiek-maszyna. Bezpieczeństwo a technika – najważniejsze pojęcia DIN 31 000 Część 2: „Bezpieczeństwo jest sytuacją, w której ryzyko nie jest większe niż ryzyko graniczne.“ „Ryzyko graniczne jest największym jeszcze akceptowalnym ryzykiem jakiegoś określonego technicznego procesu lub stanu“. Rodzaje ryzyka • „normalne ryzyka” (ze wzorcem) i „czarne łabędzie” (bez wzorca) • Podział ze względu na rodzaje prawdopodobieństw: ryzyko (wnioskowania logiczne/apriori i statystyczne/aposteriori) i autentyczna niepewność (true uncertainty, szacunki, ocena intuicyjna) Klasyczna formuła ryzyka • R = W x S (ryzyko jest iloczynem prawdopodobieństwa szkody i wartości szkody) • Warunki stosowalności: - Zdarzenie uzasadniające ryzyko występuje wystarczająco często; - Zdarzenie uzasadniające ryzyko może być dobrze obserwowane; - Przestrzeń zdarzeń uzasadniająca ryzyko resp. związana z ryzykiem jest jednorodna (homogeniczna); - Zdarzenie uznane za szkodę można jednoznacznie przyporządkować określonemu źródłu ryzyka. Kwantyfikowalność ryzyka Granice matematycznego modelowania dla układów o złożonych, dynamicznych współzależnościach resp. zwłaszcza przy występowaniu i uwzględnianiu parametrów nie dających się ująć czysto ilościowo; Ograniczone możliwości inżynierii obliczeniowej – to jest dolegliwe przy opanowywaniu wielkich strumieni danych i obliczeniach modelowych; ekonomiczne i etyczne restrykcje ograniczające możliwości przeprowadzania celowanych eksperymentów na realnych obiektach w warunkach interwencji służących celom weryfikacyjnym lub falsyfikacyjnym. Społeczeństwo ryzyka a społeczeństwo ubezpieczeniowe Jak w zaawansowanym procesie modernizacyjnym zapobiegać systematycznie współprodukowanym ryzykom i narażeniom na niebezpieczeństwa, jak można je bagatelizować, dramatyzować, kanalizować i tam, gdzie one już ujrzały światło dzienne w postaci „utajonych skutków ubocznych”, ograniczać je i rozparcelowywać, aby nie upośledzały one ani tego procesu modernizacyjnego, ani nie przekraczały granic (ekologicznych, medycznych, psychologicznych, społecznych) dopuszczalności narażenia? (U. Beck: Risikogesellschaft. Auf dem Weg in eine andere Moderne. Frankfurt am Main 1986, S. 25n) W systemie ubezpieczeń zakłada się, że możliwe stany świata są całkowicie uporządkowane i znane, tyle tylko, że do ich wystąpienia dochodzi nie z całkowitą pewnością, a „jedynie” ze znanym prawdopodobieństwem. Kalkulowanie ryzyka Założenia: (a) Mamy przed sobą zamkniętą, znaną i jednorodną przestrzeń (zbiór) zdarzeń (czym są ryzyka podlegające ubezpieczeniu, to definiuje się umownie!); (b) Skalkulowane ryzyko odnosi się zawsze do określonej populacji (jako statystycznej całości), w żadnym razie do pojedynczych osób czy jednostkowych zdarzeń; (c) Dotychczasowe doświadczenia umożliwiają ujęcie statystycznych prawidłowości i określenie prawdopodobieństw wystąpienia określonych szkód; (d) Dzięki istnieniu jednolitej monetarnej bazy szkody można ze sobą porównywać i je wyrównywać (kompensować). Racjonalność a ryzyko Racjonalność (racjonalne działanie) cechują: - Relacyjność (odniesiona do stanu wiedzy, tła związanego z kryteriami, pretensji do uogólnialności, wybranych przesłanek); - Proceduralność (procedury argumentacyjne i legitymizacyjne do oceny działań); - Refleksywność (samoświadomość granic ważności rezultatu działania, wytworu). Każde (racjonalne) działanie (1)ma jakiś cel (zamiar, intencję) [„napastnik“; „ochraniający“]; (2)ma jakiś (zamierzony, zaplanowany) rezultat („skutek główny“/„efekt główny“); (3)wykorzystuje jakieś środki (do osiągnięcia celu [adekwatnie – nieadekwatnie]); (4)ma dalsze efekty („skutki uboczne“/„efekty uboczne“); (5)„kalkuluje“ stosunek między nakładem a rezultatem/korzyścią. Bezpieczeństwo i technika Różne rozumienia „techniki i bezpieczeństwa“ (I): - Bezpieczeństwo techniki I (= wypełnianie funkcji / „jakość“; np. napęd samolotu, opona samochodu) - Bezpieczeństwo techniki II (= „ nieobecność“ zagrożeń = bezpieczeństwo produktu + bezpieczeństwo procesu; „bezpieczeństwo pracy“, „bezpieczeństwo użytkownika“) - Bezpieczeństwo dzięki technice (bazująca na technice obrona przed zagrożeniami; np. system alarmowy, skaner ciała, elektroniczny podpis, …) - Bezpieczeństwo dla techniki (= zapobieganie nadużyciom, kradzieży itd.; np. wiedza, techniczne systemy rzeczowe, …) - Bezpieczeństwo przed techniką (np. inwigilacyjną: oprogramowania na telefony komórkowe ostrzegające przed wideomonitoringiem w przestrzeni publicznej, „antyradary” itp.). • Historia techniki zna dostatecznie dużo przykładów zawodności techniki, zawalenia się budowli, niefunkcjonujących urządzeń i nieefektywnych procedur – krótko – przypadków zawodności i zakłóceń, awarii o najróżniejszej skali i najróżniejszych konsekwencjach. • Aktualne przykłady (20.04.2010 – platforma wiertnicza „Deepwater Horizon“; 13.01.2012 – Costa Concordia; 24.03.2015 – Airbus A320) Bezpieczeństwo w kontekście techniki • Bezpieczeństwo techniczne (systemowe): prawidłowe działanie, funkcjonalność, spolegliwość, odporność na katastrofy, destabilizacje i zakłócenia • Bezpieczeństwo operacyjne (obcowanie z techniką): bezpieczeństwo pracy i produkcji, bezpieczne użytkowanie, bezpieczne unieszkodliwianie • Bezpieczeństwo społeczne: potencjał konfliktogenny techniki, społeczna percepcja ryzyk i zagrożeń Dr Krzysztof Michalski 24 Bezpieczeństwo systemowe • Zdarzenia nagłe lub ryzyka rozłożone w czasie, zdarzenia spektakularne lub ryzyka pełzające, zagrożenia „wbudowane” lub ryzyka marginalne (normalne katastrofy, Ch. Perrow) etc. • Źródła zagrożeń: nieznane lub dotychczas nieuwzględnianie właściwości lub zachowania systemów technicznych lub ich elementów, warunki brzegowe ich funkcjonalności i bezpieczeństwa eksploatacyjnego, niesprawdzone lub niesprawdzalne założenia dotyczące wzajemnych zależności, krzyżowych wpływów, wytrzymałości na obciążenia (również w sytuacjach ekstremalnych), niekompatybilność w relacjach człowiek-maszyna itp. • Przeciwdziałanie zagrożeniom: ostrożna i inteligentna polityka technologiczna, rozwijanie oceny technologii, rozwijanie naukowych metod analizy i oceny zagrożeń, identyfikacja źródeł, prawdopodobieństw wystąpienia, przebiegów i skutków / oddziaływań negatywnych zdarzeń, budowanie systemów wczesnego rozpoznania i wczesnego ostrzegania, udoskonalanie istniejących rozwiązań dzięki postępowi nauk inżynieryjnych, rozwijanie metod zarządzania ryzykami ukierunkowanego na profilaktykę, prewencję i limitowanie zagrożeń oraz metod zarządzania kryzysowego na wypadek wystąpienia nagłych, mniej lub bardziej spodziewanych negatywnych scenariuszy, etc. Dr Krzysztof Michalski 25 Bezpieczeństwo operacyjne I • Katastrofy, awarie, wypadki techniczne spowodowane nieumyślnymi błędami człowieka i czynnikami ubocznymi – brak kontroli nad współzależnościami i oddziaływaniami, co do których zakładano pełne panowanie nad sytuacją, konieczność szybkiego podejmowania decyzji w warunkach zbyt dużej złożoności problemu (pochopność) lub w warunkach stresu (nieopanowanie)(błędy wynikające z braku wiedzy); • Przeciwdziałanie zagrożeniom: ciągła aktualizacja wiedzy i ciągłe podnoszenie kwalifikacji zawodowych kadry inżynieryjnej poprzez standaryzowane systemy zarządzania jakością i zarządzania zasobami ludzkimi, podnoszenie kultury technicznej całego społeczeństwa poprzez rozbudowanie edukacji technicznej w systemie szkolnictwa oraz kampanie edukacyjne dla dorosłych (misja instytucji publicznych, organizacji pozarządowych, mediów!!!), systemy zabezpieczające przed pochopnością decyzji, rozbudowa systemów ekspertowych, eliminowanie człowieka26 jako Dr Krzysztof Michalski źródła błędów z procesów obsługi urządzeń; Bezpieczeństwo operacyjne II • Zagrożenia techniczne wynikające z zaniedbań, niefrasobliwości, nadużyć, niedopełnienia obowiązków, braku odwagi (błędy wynikające z nieodpowiedzialności); • Przeciwdziałanie zagrożeniom: propagowanie kultury odpowiedzialności wśród kadr technicznych poprzez upowszechnianie etyki zawodowej, propagowanie etyki i kultury odpowiedzialności w społeczeństwie poprzez kampanie społeczne i kampanie medialne, nakładanie na przedsiębiorstwa obowiązku wdrażania poważnych programów etycznych obejmujących m.in. uczestnictwo w programach dobrowolnych zobowiązań, kodeksy zachowań, wewnętrzne systemy powiadamiania o nadużyciach, systemy ochrony whistleblowerów oraz systemy społecznego nadzoru (audyty), promocja społecznej odpowiedzialności korporacyjnej i etycznych zachowań firm poprzez tworzenie rankingów odpowiedzialnych firm, Respect Index etc. Dr Krzysztof Michalski 27 Bezpieczeństwo operacyjne III • Zagrożenia związane z technoterroryzmem: wykorzystywanie krytycznych infrastruktur (systemy energetyczne, systemy transportowe, systemy łączności itp.) oraz urządzeń o wysokim potencjale szkodliwości oddziaływań (elektrownie atomowe, zakłady chemiczne, magazyny broni i magazyny paliw itp.) do ataków na ludność cywilną; • Przeciwdziałanie zagrożeniom: zadanie służb specjalnych, dodatkowo: ostrożna polityka technologiczna oparta na rzetelnym doradztwie, udoskonalanie systemów zabezpieczeń przed inwazją lub ingerencją osób nieupoważnionych lub nieproszonych gości (tam, gdzie to możliwe), ciągły monitoring pracowników pod kątem ich stanu psychicznego, budowanie zaufania obywateli do państwa, propagowanie odwagi cywilnej i angażowanie obywateli do współodpowiedzialności za bezpieczeństwo publiczne, ale też: działania na rzecz społecznej integracji i przeciwdziałanie rozłamom w społeczeństwie. Dr Krzysztof Michalski 28 Bezpieczeństwo operacyjne IV • Zagrożenia bezpieczeństwa wynikające z dysfunkcyjności jednostki w kontekstach społecznych zdeterminowanych techniką i transformowanych przez technikę (w tym błędy wynikające z niekompatybilności w relacjach człowiek-maszyna): • stany wyjątkowe – utrata przytomności, nagłe pogorszenie stanu zdrowia, anomalie psychiatryczne, niezrównoważenie emocjonalne, problemy z pamięcią, dysfunkcyjność sensoryczna (np. wady wzroku), nietrzeźwość lub odurzenie narkotykami etc. • stany „normalne” – problemy z adaptacją wynikające z ciągłej akceleracji zmian, egzystencjalnej kompresji, stres techniczny i efekty alienacyjne, presja techniki i doświadczenie niemożliwości wycofania (np. web 2.0), przeciążenia operacyjne, przeciążenia informacyjne, patologiczne zachowania spowodowane zatłoczeniem, inwigilacją, makdonaldyzacją etc., doświadczenie utraty kontroli nad własnym życiem i brak poczucia sensu życia. • Przeciwdziałanie zagrożeniom: refleksyjna modernizacja!!! Ocena technologii, intensyfikacja badań (antropologia, psychologia, socjologia) nad wpływem procesów technicyzacji na funkcjonowanie jednostki, rozwijanie systemów asystentowych, w warunkach zakładu pracy: ciągły monitoring stanu zdrowia, stanu psychicznego i emocjonalnego pracowników, wbudowywanie systemów zabezpieczających weryfikujących stan operatora / użytkownika itp. Dr Krzysztof Michalski 29 Bezpieczeństwo społeczne • Centralne znaczenie konfliktów społecznych generowanych procesami technicyzacji • Główne typy konfliktów generowanych techniką (O. Renn): - Konflikty percepcyjne (indywidualne różnice w ocenie korzyści i szkód lub szans i ryzyk związanych z daną technologią) - Konflikty dystrybucyjne (wynikające z przynależności do grupy „wygranych” lub grupy „przegranych”) - Konflikty normatywne (różnice indywidualnych preferencji, sposobów wartościowania, np. dla jednych większy priorytet ma pewność i bezpieczeństwo, dla innych dla odmiany sprawiedliwość lub suma korzyści), ale zdarzają się też konflikty innych typów (afektywne, interpretacyjne itp.) Uwarunkowania konfliktów: ambiwalentność techniki, pomimo upowszechnienia oświaty ciągle nierówności w poziomie wiedzy i poziomie wykształcenia, społeczne rozwarstwienie i marginalizacja wielu grup ludności, problemy ze spójnością i upolitycznienie świata techniki, pluralizm aksjonormatywny otwartych społeczeństw, brak wiarygodnego procesu opiniotwórczego (dylematy ekspertowe), nieprzejrzystość publicznych procesów decyzyjnych (lobbing, klientelizm i praktyki dyskryminacyjne), brak Dr Krzysztof 30 racjonalności, syndrom NIMBY itp. Michalski Bezpieczeństwo społeczne • Przeciwdziałanie zagrożeniom: więcej racjonalności w przestrzeni publicznej i więcej partycypacji obywatelskiej, rezygnacja z myślenia magicznego i większe zaangażowanie naukowców w działalność opiniotwórczą i doradczą, budowanie oceny technologii jako formy interdyscyplinarnego, ekspertowego i obywatelskiego doradztwa politycznego w sprawach technologii, upowszechnianie kultury argumentacji zamiast kultury ulicznych gwizdów, reforma systemu edukacji itp. Dr Krzysztof Michalski 31 Upadek wieży Babel Upadek Ikara Bezpieczeństwo i technika • Wypadki i doświadczenie „utraty kontroli” • Ponieważ technika zawsze kryje w sobie niepewność (= „nieprzewidywalność“!!), różne dyscypliny naukowe przy użyciu różnych metod próbują poznać przyczyny, skutki i prawdopodobieństwa wystąpienia awarii i szkód oraz ich przebieg, jak również możliwości zapobiegania im lub ograniczania ich skali i zasięgu: sposób zorientowany na przyczyny („aktywne bezpieczeństwo“) sposób zorientowany na skutki („pasywne bezpieczeństwo“) • Dokonuje się to poprzez takie działania jak np.: →identyfikowanie możliwego spektrum zdarzeń lub przyszłych stanów; →ustalanie częstości ich występowania; →wyprowadzanie wartości oczekiwanych; →bilansowanie nakładów i korzyści lub kalkulowanie „zysków” i „strat” (nie tylko w znaczeniu monetarnym). Zapewnianie bezpieczeństwa „Poziomy” techniczności istotne z punktu widzenia bezpieczeństwa: (1) (2) poziom technicznej działalności wytwórczej poziom technicznego systemu rzeczowego (3) poziom użytkowania Technika i bezpieczeństwo • „Poziomy” techniczności relewantne dla bezpieczeństwa: (1) techniczna działalność wytwórcza: „obcowanie z (nie-)wiedzą“ (2) techniczny system rzeczowy: „sprzężenia“ & „interakcje“ (3) użytkowanie techniki: „kompetencje“ / „kultura bezpieczeństwa“ (4) Wzajemne oddziaływania człowiek-technika: Murphy‘s Law“ (prawo Murphy`ego): „Jeśli coś może się nie udać, to się nie uda.“ Ch. Perrow, The Normal Disaster Współzależności systemowe ( „normalne katastrofy“) → interakcje (oddziaływania wzajemne) między technicznymi podsystemami i częściami systemu (ale także między nimi a ludźmi) → sprzężenia (relacje) między technicznymi subsystemami i elementami systemu. Interakcje - liniowe (występują w spodziewanym i znanym przebiegu procesu lub są dobrze widoczne dla operatora, nawet jeśli dochodzi do nich w sposób nieplanowany) - kompleksowe (są albo planowane, ale operatorzy nie są z nimi oswojeni, albo nieplanowane i niespodziewane, są dla obsługi albo niewidoczne albo nie bezpośrednio przejrzyste) sprzężenia - ścisłe (między dwoma połączonymi częściami nie ma żadnej strefy buforowej ani żadnej elastyczności: wszystkie procesy dokonujące się w jednej części bezpośrednio oddziałują na procesy w drugiej części) - luźne (pozwalają określonym częściom systemu funkcjonować zgodnie z własną logiką, bez ryzyka destabilizacji). INTERAKTIONEN linear komplex • Kernkraftwerke Gentechnoigie • • • Bestimmte Anlagen Flugzeuge Kernwaffen mit Dauerbetrieb • z.B.in der Pharmazie • Großchemische Schifftransport Anlagen • Schienentransport • Raumfahrt • • Luftvehrkehr Militärische Früwarnsystemt Staudämme • • Kraftwerke lose KOPPLUNG eng . 1 2 3 4 • Junior Colege Fließbandproduktion • • Handelsschulen • Militärunternehmen • Bergbau • Verarbeitende Industrie • Systeme nur mit einer Funktion (Kraftfahrzeuge, Postämter) Forschungs- und Entwicklungsunternehmen • • Systeme mit mehrfachen Funktionen (Sozialministerium etc.) Universitäten • Metody oceny bezpieczeństwa Analiza drzewa błędów Analiza drzewa zdarzeń (Fault Tree Analysis / FTA) (Event Tree Analysis / ETA) Szukanie przyczyny („dlaczego?“)/ Szukanie skutków („Jeżeli..., co wtedy?“) Źródła ryzyka / czynnik ludzki Kompetencje użytkownika Percepcja i pobieranie informacji Manualne zdolności manipulacyjne Komunikacja i kooperacja (Nie)Stosowanie się do procedur i przepisów Zachowania decyzyjne Kompetencje operatora - zrozumienie, interpretacja / wzornictwo: niewłaściwe zrozumienie, niedowymiarowanie, błędy modyfikacyjne - obsługa: zapominanie, błędne wykonanie czynności, zbyt późno, niefrasobliwość... - utrzymanie: niezdatne narzędzie, niewłaściwy, niewystarczający serwis i ochrona, „wbudowanie” nowych źródeł ryzyka - zarządzanie: braki w wykształceniu, niedostateczna kontrola lub jej brak, niewłaściwe kierowanie procesem, niejasna odpowiedzialność, brak integralności moralnej Przykład: „ironie automatyzacji” Lisanne Bainbridge: Ironies of Automation. In: Rasmussen, J.; Duncan, K.; Leplat, J. (eds.): New Technology and Human Error. Chichester a. o. 1987, pp. 271-283 (a) Automatyzacja odbierając człowiekowi łatwiejszą część jego pracy, sprawia zarazem, że trudniejsza część zadania ludzkiego operatora staje się jeszcze bardziej trudna. (b) Nawet w wysokim stopniu zautomatyzowany system potrzebuje ludzi do nadzorowania pracy systemu i do reagowania na awarie i zatrzymania. (c) Projektanci systemów podejmują próby wyeliminowania czynnika ludzkiego jak źródła błędów. Ale przecież: (a) projektanci systemów też są ludźmi i (b) nie wszystko da się zautomatyzować. (d) Części jakiegoś procesu, których projektanci nie potrafią zautomatyzować, muszą nadal być sterowane przez ludzkiego operatora. Kultura bezpieczeństwa Źródło: Büttner, Th.; Fahlbruch, B.; Wilpert, B.: Sicherheitskultur. Konzepte und Analysenmethoden. Heidelberg 1999, S. 30 Percepcja zagrożeń i niebezpieczeństw (a tym samym także sposób „obcowania” z nimi) zależą (również) od czynników kulturowych… „Etyka bezpieczeństwa” - Jaki poziom bezpieczeństwa jest wystarczająco bezpieczny? (w wymiarze narodowym/międzynarodowym; w wymiarze ekonomicznym/ pozaekonomicznym; zdrowotnym,…) - Jaki poziom bezpieczeństwa jest wystarczająco uczciwy (fair)? (sprawiedliwość (rozdzielcza) w odniesieniu do kosztów bezpieczeństwa i związanych z tym ciężarów, ekspozycji na ryzyka,…) - Akceptacja / akceptowalność - Czy (odczuwana) niepewność i poczucie niebezpieczeństwa może być zrównoważone i skompensowane poprzez zwiększanie bezpieczeństwa technicznego? (techniczne gwarancje bezpieczeństwa jako antidotum na poczucie zagrożenia?) Co zrobić, żeby wraz z postępem technologicznym świat stawał się bezpieczniejszy? Należy przede wszystkim przemyśleć i radykalnie przekształcić międzynarodową politykę technologiczną, politykę technologiczną państwa oprzeć na rzetelnych, bezstronnych, przejrzystych i wolnych od lobbingu procedurach konsultacyjnych i w tym celu zmienić także społeczną finalizację nauki. Tradycyjna społeczna rola nauki i techniki polegała na udzielaniu gwarancji bezpieczeństwa. Jednak współcześnie nauka stopniowo traci kontakt z rzeczywistością i przestaje być krytycznym recenzentem procesów modernizacyjnych. Pod wpływem procesów komercjalizacji stała się „sklepem samoobsługowym dla silnych finansowo i potrzebujących argumentów zleceniodawców”. Jedynymi krytycznymi wobec zagrożeń wynikających z rozwoju naukowo-technologicznego aktorami są obecnie pewne organizacje pozarządowe i inicjatywy społecznościowe. Aby ich krytyczne spojrzenie mogło znaleźć wiarygodne i konstruktywne wejście do instytucjonalnych procesów politycznych i mogło transformująco wpłynąć na preferencje i oczekiwania odnośnie bezpieczeństwa technologicznego, trzeba w tym systemie osłabić wpływy partii politycznych, a wzmocnić interfejs społecznoobywatelski poprzez upowszechnianie partycypacyjności. Ze względu na legitymizacyjne funkcje nauki dla decyzji politycznych trzeba umożliwić kooperację między aktorami reprezentującymi społeczeństwo obywatelskie a elitami świata nauki bez pośrednictwa instytucjonalnych struktur politycznych. Aby zneutralizować opiniotwórcze, propagandowe zapędy mediów i przywrócić ich pierwotną informacyjną funkcję, która zapewni zaopatrzenie społeczeństwa w rzetelny, całościowy, a przede wszystkim wiarygodny ogląd sytuacji, należy dążyć do odpolitycznienia mediów. Tylko pod tym warunkiem grupy społeczne krytyczne wobec procesów innowacyjnych uzyskają możliwość przedstawienia szerszej publiczności swojego punktu widzenia i będzie szansa na zbalansowanie interesów świata biznesu i świata polityki. U. Beck, Społeczeństwo ryzyka…, s. 267. Świat na pewno stawałby się bezpieczniejszy, gdyby w obliczu zagrożeń, których źródłem jest technika i jej coraz szybszy rozwój, społeczeństwo przestało się uczyć niewłaściwą metodą „prób i błędów”, wynikającą z obowiązującego w polityce zachodu paradygmatu rozwoju opartego na prymacie ekonomii i wzrostu. Z jednej strony daje się zauważyć rodzaj „klinczu” między państwem a biznesem, wynikającego z rzeczywistej redukcji funkcji państwa do fiskalistycznej redystrybucji zysków wypracowywanych przez gospodarkę, z drugiej strony uwaga widza – społeczeństwa obywatelskiego – odwraca się od kwestii powszechnego bezpieczeństwa i niepożądanych skutków ubocznych przemysłowej działalności człowieka w kierunku wizji konsumpcjonistycznie zorientowanego dobrobytu. W konsekwencji w imię towarowo zorientowanego dobrobytu, wzrostu i globalnej konkurencyjności społeczeństwa zachodu są nadal gotowe praktykować przemysły coraz bardziej wysokiego ryzyka. • Jeśli więc chcemy, aby wraz z postępem technologicznym świat stawał się coraz bezpieczniejszy, musimy dokonać radykalnej zmiany społecznych warunków wytwarzania i użytkowania technologii. Jeśli jednak będziemy woleli w dalszym ciągu rozwijać technologie w taki sposób jak dotychczas, to przygotujmy się na prawdziwe katastrofy! Problem odpowiedzialności Trzy zasadnicze rozwiązania problemu odpowiedzialności w etyce techniki: (1) koncepcja indywidual(istycz)na odpowiedzialności, (2) koncepcja instytucjonalnego, korporacyjnego sterowania i kontroli oraz (3) koncepcja społecznej oceny technologii. /G. Ropohl: Neue Wege, Technik zu verantworten, [w:] Lenk H./Ropohl G. (Hrsg.): Technik und Ethik, Stuttgart 1993. Odpowiedzialność inżyniera • • • • • • • • zapewnienie bezpieczeństwa oferowanych dzieł techniki, przewidywanie możliwych skutków ubocznych proponowanych rozwiązań, przejawianie dostatecznej troski o śledzenie skutków ubocznych rozwiązań zrealizowanych oraz konsekwencji stosowania tych rozwiązań na wielką skalę, bezpośrednie, osobiste, autentyczne angażowanie się we wszystkie stadia realizacji przedsięwzięć technicznych, rzetelne informowanie o zagrożeniach, stałe uwzględnianie eksperymentalnego charakteru każdego przedsięwzięcia, branie pod uwagę przyzwolenia społecznego na tworzenie, wytwarzanie i rozpowszechnianie rozwiązań technicznych, gotowość do ponoszenia odpowiedzialności za wyniki podejmowanych przedsięwzięć Etyka w przedsiębiorstwie Dwa modele: 1) Top-down: EP jako instrument marketingowy (funkcja alibi, polityka wizerunkowa itd.) 2) Bottom-up: EP jako instrument społecznego, konsumenckiego nadzoru nad przedsiębiorstwami (licence-to-operate) Punkt wyjścia: spektakularne wypadki i katastrofy przemysłowe oraz codzienne wpadki firm (niebezpieczne produkty, produkty złej jakości, oszustwa i malwersacje, podwójna księgowość, zmowy, niewłaściwy sposób wywiązywania się z obowiązków gwarancyjnych i załatwiania reklamacji/zażaleń, mobbing, wyzysk i dyskryminacja pracowników, nieuczciwa cena, zatruwanie środowiska, skandale korupcyjne, lobbing itp.) jako wynik zorganizowanej nieodpowiedzialności przedsiębiorstw W centrum uwagi: korporacje jako osoby moralne i problem odpowiedzialności kolektywnej i korporacyjnej Etyka przedsiębiorstwa EP – cd. Podejścia w EP: 1) Tradycyjne: business compliance i Corporate Social Responsibility (CSR) 2) Dyskursywne: konflikty interesów i roszczeń interesariuszy. EP jako metodologia dyskursywnego rozwiązywania konfliktów 3) Marketingowe: EP jako narzędzie zyskiwania przewagi konkurencyjnej 4) Konsumeryczne: EP jako etyczna ocena marek, przedsiębiorstw, produktów przez konsumentów / organizacje konsumenckie. Hasło: etyczna konsumpcja Etyka przedsiębiorstwa (EP) – cd. • Podejście tradycyjne: - założenie o wewnętrznym etycznym potencjale sterującym organizacji / przedsiębiorstwa - filozofia business compliance (zgodność ze standardami obowiązującymi w otoczeniu firmy) - zasada korporacyjnego obywatelstwa (Good corporate Citizenship) - CSR i wkład przedsiębiorstwa w „dobre życie” społeczeństwa i w porządek społeczny Idea CSR • ISO 26000 / obszary operacjonalizacji: (1) kierowanie przedsiębiorstwem, organizacja, systemy zarządzania; (2) polityka zatrudnienia; (3) zarządzanie środowiskowe i zarządzanie zasobami; (4) interakcje z otoczeniem biznesowym; (5) relacje z klientami i konsumentami i (6) relacje publiczne i relacje ze społecznościami lokalnymi. • Płaszczyzny odpowiedzialności społecznej: (1) odpowiedzialność za siebie i kulturę organizacyjną przedsiębiorstwa; (2) odpowiedzialność za jednostkę, zbiorowość i całą ludzkość, respektowanie praw człowieka; (3) odpowiedzialność za własne kadry, zasoby ludzkie, za bezpieczne i humanitarne warunki pracy oraz za sprawiedliwy podział zysków; (4) odpowiedzialność za środowisko, zasoby naturalne, za zrównoważony rozwój i minimalizację szkodliwego wpływu działalności na środowisko; (5) odpowiedzialność za uczciwe prowadzenie interesów oraz za wzajemne zaufanie w relacjach biznesowych; (6) odpowiedzialność za klienta i ochronę konsumentów; (7) odpowiedzialność za społeczność lokalną, sąsiadów, dobre życie wokół firmy oraz odpowiedzialność wobec państwa i narodu wynikającą z korporacyjnego obywatelstwa firmy. CSR – główne zasady • • • • • • Zasada przejrzystości działań: polityka otwartości i bieżące wiarygodne informowanie o inicjatywach, procesach, oddziaływaniach, celach, wartościach, przyjętych standardach, mechanizmach kontroli etc.; Bezkompromisowe przestrzeganie zasad etycznych takich jak równouprawnienie i równe traktowanie, dotrzymywanie zobowiązań, sprawiedliwość w zgodzie ze standardami obowiązującymi w otoczeniu firmy (compliance); Budowanie właściwych, obustronnie satysfakcjonujących i obustronnie korzystnych relacji z interesariuszami poprzez wrażliwość na ich potrzeby, odpowiednie reagowanie na ich problemy, zapewnianie możliwości współdecydowania etc.; Bezwzględne poszanowanie prawa, powstrzymywanie się przed działaniami, które mogłyby zostać przez kogokolwiek poczytane jako nielegalne lub wzbudzić odnośne podejrzenia i niepewność; Przestrzeganie międzynarodowych standardów zachowań i międzynarodowo uznanych norm w razie braku odpowiednich krajowych regulacji w dziedzinie standardów środowiskowych, socjalnych, bezpieczeństwa i informacji o produktach; Bezwzględne poszanowanie praw człowieka zawartych w deklaracji UNO 1948 i pochodnych dokumentach prawa międzynarodowego poprzez dbałość o respektowanie praw człowieka na całym świecie, niekooperowanie z partnerami łamiącymi prawa człowieka, wycofywanie się z rynków, gdzie dochodzi do łamania praw człowieka i akcje bojkotu i whistleblowingu; Cztery postawy wobec CSR • awersja i obstrukcjonizm: unikanie jakichkolwiek form zaangażowania społecznego lub tylko udawanie takiego zaangażowania, nieprzestrzeganie zasad uczciwości, w razie jakiejkolwiek „wpadki” zatajanie faktów i uchylanie się od odpowiedzialności, • postawa pasywna, zachowawcza i minimalizm: społeczna bierność, poprzestawanie na przestrzeganiu prawa i elementarnych zasad uczciwości w duchu „poprawności biznesowej”, podejmowanie działań wykraczających poza perspektywę doraźnego zysku tylko pod przymusem sytuacji – jako działań obronnych i samozachowawczych, • postawa dostosowawcza i reakcyjna: oglądanie się na innych i ich naśladowanie, gotowość do większego zaangażowania społecznego w zależności od sytuacji, ale bez „wychodzenia przed szereg”, • postawa czynna, ofensywna i maksymalizm: aktywne poszukiwanie nowych możliwości zaangażowania na rzecz społeczeństwa, najwyższy poziom poczucia odpowiedzialności społecznej, podejmowanie pionierskich inicjatyw CSR – inicjatywy w Polsce 2000 – Forum Odpowiedzialnego Biznesu (FOB) 2002 – Roczne raporty FOB „Odpowiedzialny biznes w Polsce. Dobre praktyki” 2007 – pod patronatem FOB prowadzony przez CEBI Ranking Odpowiedzialnych Firm, publikowany w dzienniku „Gazeta Prawna” 2009 – uruchomienie Respect Index na Warszawskiej GPW – pierwszy indeks odpowiedzialnych i społecznie zaangażowanych firm w Europie Środkowo-Wschodniej 2009 – prezes RM Donald Tusk powołuje Międzyresortowy Zespół ds. Społecznej Odpowiedzialności Przedsiębiorstw Dyskursywna etyka przedsiębiorstwa - nawiązuje do teorii komunikacyjnej J. Habermasa (racjonalność ma charakter komunikacyjny, konsens jest istotą prawdy) - procesy komunikacyjne w przedsiębiorstwie i z interesariuszami zorientowane na konsens i szeroko rozumiane rozwiązywanie konfliktów (zapobieganie konfliktom, zarządzanie konfliktami, łagodzenie i przezwyciężanie konfliktów) - włączanie pracowników i interesariuszy w procesy etycznego samookreślenia i dobrowolnego zobowiązania się firm (idea uczestnictwa i polityka otwartych drzwi) - metody dyskursywnego porozumienia: negocjacje i mediacje, „okrągłe stoły”, „konferencje uzgodnieniowe”, „komórki planowania”, „warsztaty przyszłości”, „citizen jury”, rozstrzygnięcia arbitrażowe etc. Konsumerystyczna etyka przedsiębiorstwa Konsumenci oceniają działania firmy (audyt etyczny, atest etyczny) i budują rankingi etycznych przedsiębiorstw Najczęściej stosowane kryteria oceny etycznej: 1) Walory społeczne – czy produkcja przebiega na sprawiedliwych społecznie warunkach (uczciwy system wynagradzania i awansowania pracowników) i czy poszanowane są interesy pracowników i innych interesariuszy 2) Walory środowiskowe – jakie działania w zakresie poszanowania środowiska są podejmowane w sektorze zarządzania produkcją i zarządzania produktem (jakość zarządzania środowiskowego) 3) Polityka informacyjna i komunikacyjna – jakość informacji o produktach i produkcji (rzetelne oznakowanie) oraz jej dostępność dla zainteresowanej publiczności (konsumentów) oraz kultura komunikacji (sposób załatwiania reklamacji i zażaleń) Problemy implementacyjne EI Realizacja etyki na poziomie firmy: 1) Program etyczny (całościowe strategie obejmujące poniższe elementy) 2) Integracja etyki i CSR w misję firmy i politykę jakości 3) Wewnętrzne kodeksy etyczne 4) Deklaracje etyczne, dobrowolne zobowiązania etc. 5) Przystąpienie do porozumień branżowych i międzybranżowych, sojuszy etycznych, partnerstwa 6) Komisje etyczne, pełnomocnicy ds. etyki 7) Audyty etyczne wewnętrzne i zewnętrzne (otwarte drzwi) 8) Systemy powiadamiania o nadużyciach, infolinie i gorące linie oraz systemy ochrony whistleblowerów 9) Polityka informacyjna Program etyczny w firmie • Narzędzie budowania i utrwalania reputacji firmy • Aktywa firmy (zaufanie i lojalność konsumentów, kontrahentów, pracowników etc.) • Wyraz odpowiedzialności firmy • Czynnik przewagi konkurencyjnej • Zapobiega konfliktom • Minimalizuje oszustwa, korupcję, defraudację i inne złe praktyki • Zwiększa atrakcyjność firmy dla pracowników wysokiej klasy Program etyczny w firmie Główne elementy: - wskazanie wartości wspólnych - sformułowanie wizji i misji firmy, wyeksponowanie wszystkich momentów etycznych - określenie standardów etycznych i zawodowych - opracowanie kodeksu etycznego - opracowanie podręcznika standardów zawodowych - opracowanie programu kształcenia i doskonalenia etycznego - utworzenie stanowiska (komórki) ds. etyki - propagowanie i promowanie zachowań etycznych - monitorowanie przestrzegania norm etycznych oraz standardów zawodowych - utworzenie etycznej infolinii, wewnętrznego systemu powiadamiania o nieprawidłowościach i nadużyciach (whistleblowing – donosicielstwo w dobrej sprawie) - wdrożenie systemu ochrony whistleblowerów - okresowe przeprowadzanie audytów etycznych (społecznych, konsumenckich lub przeprowadzanych przez wyspecjalizowane organizacje certyfikujące Czynniki warunkujące wzrost popularności inicjatyw etycznych naciski ze strony klientów/kontrahentów uznanie znaczenia zadowolenia pracowników dążenie do doskonalenia obsługi klientów wzrost znaczenia pracy zespołowej wpływ polityki państwa polityka liderów firm wynikająca z ich przekonań religijnych i aktywności społecznej wzrost znaczenia zaufania osiąganego dzięki zainteresowaniu sprawami „ludzkimi” i postępującej zmianie wartości uznawanych przez korporacje konsolidacja i globalizacja gospodarki Kodeksy etyczne To wewnętrzne dokumenty określające standardy zachowań obowiązujące w firmie (odnoszące się do wszystkich pracowników oraz do zachowań zarówno „na służbie”, jak i „po służbie”). Cele kodeksów etycznych: 1) budzenie świadomości etycznej i poczucia odpowiedzialności za działanie / uwrażliwianie na wymogi etyczne 2) dawanie orientacji i pomoc w podejmowaniu decyzji 3) legitymizacja decyzji 4) funkcja koordynująca / ujednolicenie standardów zachowań 5) zapobieganie konfliktom wewnątrz firmy oraz w otoczeniu firmy 6) ochrona firmy, zapobieganie roszczeniom (np. odszkodowawczym) osób trzecich – funkcja „tarczy” 7) ochrona pracownika 8) ochrona klienta/użytkownika, podnoszenie jakości społecznej procesów i produktów 9) podnoszenie poziomu bezpieczeństwa i zapobieganie wypadkom, katastrofom Kodeksy etyczne - warunki powodzenia • możliwie jasne i zrozumiałe sformułowania, jak najmniej abstrakcyjny charakter, w razie potrzeby stosowne objaśnienia • kompatybilność norm etycznych z zasadami uznawanymi w społeczeństwie • konieczne uzupełnienie instrumentami polityczno-prawnymi, ułatwiającymi przestrzeganie norm etycznych i zapewniającymi ochronę osobom wchodzącym z tego powodu w konflikty z przełożonymi, pracodawcami, kolegami czy przedstawicielami instytucji publicznych • uczciwy dostęp do środków przekazu / niezakłócony przepływ informacji • zewnętrzny nadzór poprzez zrzeszenia branżowe, organizacje konsumenckie, inne organizacje pozarządowe • struktury obywatelskie w społeczeństwie i pozytywna presja i stymulacja ze strony otoczenia firmy • kultura współdziałania, zrzeszenia branżowe i ponadbranżowe, przekształcanie etyki we „wspólną sprawę” itp. Kodeksy etyczne Ograniczenia kodeksów etycznych: • w praktyce: zamiast standardów etycznych – wymagania profesjonalizmu • legalizm i redukcyjny charakter: zamiast wysokich norm etycznych – zwyczajne normy prawnicze (np. kodeks pracy) • niemożliwość wzajemnego oddzielenia pretensji moralnych od pozamoralnych • przecenianie możliwości przypisywania osobistej odpowiedzialności aktorom uczestniczącym w procesach opartych na podziale pracy • niemożliwość odróżnienia i wzajemnego oddzielenia motywów etycznych od strategicznych • inflacyjny charakter pojęć etycznych, sceptycyzm etyczny • mała integralność słów i czynów • apelatywny charakter z uwagi na dobrowolność uczestnictwa i brak sankcji • zbytnia kolektywizacja etyki / groźba zorganizowanej nieodpowiedzialności • utrata adresatów pod wpływem zmiany kontekstu (przykład: LINUX – jak docierać z postulatami etycznymi do osób, które wytwarzają produkty w ramach ruchów typu Open Source?) Struktura formalna kodeksu etycznego 1) preambuła: określa ogólne wymogi etyczne stawiane danej profesji, zwykle są to: uczciwość i rzetelność, kompetencja i profesjonalizm, bezstronność i odpowiedzialność 2) główne zasady etyczne deklarowane przez wspólnotę, organizację 3) konkretne statuty dot. zachowań w życiu zawodowym, np. świadczenie usług tylko w granicach kompetencji, zwracanie uwagi na skutki własnej pracy, wymagania lojalności czy zakaz zachowań dyskryminacyjnych. Często jest mowa o obowiązku informowania o potencjalnych konfliktach interesów wynikających z powiązań, o obowiązku doskonalenia zawodowego, poszanowaniu prawa i obowiązujących w danej branży kodeksów zachowań. 4) procedury wdrożeniowe, kontrolne i doskonalące (formy upowszechniania, instytucjonalizacja, pełnomocnicy, kontrola, sankcje, komunikacja etc.) Kodeksy etyczne - główne obszary regulacji Bezpieczeństwo wyrobów i usług, Bezpieczeństwo w miejscu pracy, Polityka kadrowa (zasady rekrutacji, wynagradzania, awansowania i zwalniania pracowników), Whistleblowing, Polityka inwestycyjna i międzynarodowy bojkot, Jakość, Konflikty interesów, Likwidacja działalności, Kwestie płciowe, Nagradzanie i karanie, Normy prawne jakich należy przestrzegać w sposób szczególny, Ochrona środowiska, Poufność, Praca a rodzina, Przechowywanie dokumentów finansowych, Przechowywanie i udostępnianie informacji, Prywatność w miejscu pracy i poza nim, Różnorodność i tolerancja, Stosunki ze światem polityki, Świadczenia na rzecz społeczności lokalnych, Upominki i udział w przyjęciach, Zdrowie pracowników, Zasady wydatkowania środków, podróże służbowe i zwrot innych poniesionych kosztów. Zredaguj własny kodeks etyczny Krok 1: Przejrzyj przykładowe kodeksy etyczne podobnych firm. Przestudiuj uważnie te dokumenty i wyszukaj informacji, które mógłbyś wykorzystać przy tworzeniu kodeksu Twojej firmy. Krok 2: Przejrzyj inne dokumenty odnoszące się do Twojej firmy, w tym określenie misji oraz wszelkie szczegółowe polityki. Dokumenty te mogą określać zasady zachowania „na służbie”, np. korzystania z Internetu lub telefonu w pracy oraz zasady zachowania po „służbie”. Użyj tych dokumentów jako przewodników podczas tworzenia formalnego kodeksu etycznego. Krok 3: Pomyśl o dylematach etycznych, z którymi zmaga się nie tylko Twoja firma, ale także konkurencja. Te kwestie etyczne różnią się w zależności od branży. Ważne jest, aby bezpośrednio ująć je w kodeksie etycznym firmy. Na przykład producent odzieży może zobowiązać się do unikania powiązań z dostawcami, którzy korzystają z pracy dzieci lub zatruwają środowisko. Krok 4: Zabiegaj o włączenie pracowników w proces tworzenia kodeksu etycznego. Wiele firm popełnia błąd ignorując opinie pracowników, podczas gdy pracownicy „frontowi” często stają wobec dylematów etycznych. Zapytaj pracowników o przykłady sytuacji, które sprawiają, że czują się nieswojo i włącz ich idee w kodeks etyki. Krok 5: Ureguluj w swoim kodeksie etyki potencjalne konflikty ról i interesów w miejscu pracy, np. romanse biurowe i nepotyzm. Jeśli w małej firmie pracują głównie członkowie rodziny, wówczas inni pracownicy mogą czuć się onieśmieleni. Upewnij się, że kodeks etyki właściwie reguluje praktyki zatrudniania i awansowania, nie powodując u nikogo poczucia krzywdy. Krok 6: Wyznacz osobę odpowiedzialną za opracowanie i udoskonalanie kodeksu etycznego. Upoważnij tą osobę do korzystania z zasobów, których potrzebuje, zadbaj o elastyczność, otwartość i szczerość komunikacji z pracownikami firmy, szczególnie pracownikami frontowymi. Umożliw jej otrzymywanie informacji zwrotnych zarówno od kierownictwa, jak i szeregowych pracowników. Krok 7: Zapytaj doświadczonego prawnika o opinię na temat proponowanego kodeksu etyki przed wprowadzeniem go w życie. Poproś prawnika o sugestie ewentualnych zmian w dokumencie. Zachowania nieetyczne, od których warto się otwarcie odżegnać • HR (zarządzanie zasobami ludzkimi): różne formy dyskryminacji pracowników, kontrahentów i klientów, np. etnicznej, płciowej, ze względu na pochodzenie lub przekonania; • Księgowość: różne formy legalnych i nielegalnych trików księgowych (spłaszczanie przychodów i generowanie kosztów, dowartościowywanie przedsiębiorstwa w bilansach, przemieszczanie wydatków do niewłaściwych okresów itp.); • Skutki społeczne: eksternalizacja kosztów, spychanie części kosztów działalności na jednostki lub grupy nie mające związku z działalnością firmy (np. obniżenie długości i jakości życia poprzez szkodliwe oddziaływania); • Kradzieże i nadużycia, przywłaszczenie mienia firm, defraudacje i akty marnotrawstwa. Problemy operacjonalizacyjne etyki inżynierskiej - - - - Naczelne zasady i normy etyczne oraz ich wzajemna hierarchizacja: prymat zasady godności osoby (własnej i adresata działania), zasada odpowiedzialności (np. w formie spolegliwego opiekuństwa), zasada sprawiedliwości (uczciwości), obowiązek wyboru większego dobra Reguły metaetyczne: np. reguła uogólnialności, gilotyna Hume`a, zasada wykonalności (ultra posse nemo obligatur) etc. Specyficzne zawodowe (branżowe) zasady postępowania, np. zasada lojalności i odpowiedzialności, zasada równego traktowania w porównywalnych okolicznościach, zasada ulepszania i nieszkodzenia (primum non nocere), prymat dobra firmy (dobra wspólnego) nad osobistymi korzyściami, prymat dobra ogółu społeczeństwa nad dobrem firmy, obowiązek sygnalizowania nieprawidłowości i nadużyć (whistleblowing) etc. Etycznie relewantne dane i kryteria empiryczne (np. potrzebne do rachunku dóbr / kalkulacji korzyści-szkód), dostarczane przez analizę operacyjną, analizę interesariuszy, analizę konfliktów, analizę drzewa problemu, analizę celeśrodki, relewantne płaszczyzny / wymiary oceny Standardowa procedura oceny etycznej • Analiza operacyjna – identyfikacja dostępnych alternatywnych wariantów decyzyjnych • Ocena deontologiczna (pod kątem zgodności celu i środków z zasadami) poszczególnych wariantów decyzyjnych w celu wyeliminowania opcji bezwarunkowo niedopuszczalnych (np. zagrażających ciągłości istnienia ludzkości, a tym samym ciągłości trwania moralności, godzących w podstawowe uprawnienia osób takie jak prawo do życia i jego przekazywania, prawo do wolności i samostanowienia, prawo do ochrony przed okrucieństwem etc.) • Ocena konsekwencjalistyczna (pod kątem społecznej akceptowalności skutków): ocena cząstkowa każdej opcji decyzyjnej w poszczególnych etycznie relewantnych wymiarach: analiza interesariuszy, rachunek dóbr, kalkulacja korzyści-szkody, analiza dystrybucyjna, następnie ocena całościowa: reguły postępowania w razie przeciwstawnych ocen cząstkowych, • Porównanie wyników oceny każdej z opcji decyzyjnych i wybór opcji o najwyższej wartości. Ocena deontologiczna Jeśli oceniane działanie: 1.1) narusza podstawowe uprawnienia moralne osób 1.2) zagraża realnie lub hipotetycznie możliwości kształtowania się podmiotowości moralnej 1.3) zagraża realnie lub hipotetycznie ciągłości istnienia ludzkości 1.4) zagraża realnie lub hipotetycznie trwałości instytucji prawowitej władzy, wówczas bez względu na saldo skutków oceniane działanie jest etycznie nieprawomocne i niedopuszczalne. Jeśli nie, wówczas potrzebna jest szczegółowa ocena konsekwencjalistyczna w wyróżnionych wymiarach szkódkorzyści oparta na szacowaniu skutków i analizie dystrybucyjnej. Obiektywne uprawnienia moralne Osoba X ma uprawnienie moralne wtedy i tylko wtedy, gdy interesy, które chroni to uprawnienie, są racją wystarczającą do tego, aby na inne osoby nałożyć odpowiedni zakaz przeciwdziałania tym interesom. Normy moralne są powszechnie uprawomocnione wówczas, gdy wszyscy w równej mierze mają dobre racje by je zaaprobować. A dzieje się tak dokładnie wtedy, gdy powszechne przestrzeganie tych norm i wartości podnosi w równej mierze szanse wszystkich na spełnienie ich indywidualnych wyobrażeń o dobrym życiu. Uniwersalnie ważne jest tylko kryterium akceptowalności, które żąda, aby racje przytaczane na rzecz ważności jakiejś normy były równie dobrymi racjami dla wszystkich. Tylko te normy i wartości moralne są powszechnie akceptowalne i rozumne, których członkowie jakiejś wspólnoty moralnej mogą się od siebie wzajemnie domagać w oparciu o racje równie dobre dla wszystkich, czyli takie, których przestrzeganie przez wszystkich w równym stopniu poprawia szanse każdego z osobna na urzeczywistnienie własnej indywidualnej wizji dobrego życia. W obiektywnym interesie każdej rozumnej osoby jest zaspokojenie pewnych potrzeb zakwalifikowanych jako podstawowe, tzn. takie, jakie mają rozumne osoby niezależnie od swojej kondycji bytowej i niezależnie od stopnia (etapu) swojego osobniczego rozwoju. Ocena konsekwencjalistyczna Przykładowe wymiary skutków (korzyści-szkód) 1) biofizyczne: życie, zdrowie, fizyczna integralność, sprawność fizyczna, nienaruszalność ciała, ochrona przed okrucieństwem, torturami, bólem etc. 2) psychiczno-duchowe: samoświadomość, samookreślenie, rozwój podmiotowości (rozwój intelektualno-poznawczy, wolitywny, emocjonalny), integralność i nienaruszalność psychiczna, ochrona przed demoralizacją, manipulacją, psychicznym znęcaniem się etc. 3) prawno-polityczne: bezpieczeństwo, pokój, indywidualne swobody, ochrona prawna, nienaruszalność dóbr osobistych, ład społeczny (instytucje prawowitej władzy), dobra obywatelskie etc. 4) ekonomiczno-środowiskowe: prawo własności, dostęp do zasobów materialnych umożliwiających przetrwanie i realizację indywidualnych celów, odpowiednia jakość środowiska umożliwiająca dbałość o godne życie etc. 5) społeczno-kulturowe: właściwa socjalizacja (społeczne dostosowanie), prawo do udziału w życiu społecznym, wolność od dyskryminacji, możliwość społecznego awansu, swoboda zawierania związków społecznych, dostęp do dóbr kultury i dziedzictwa przeszłości etc. Analiza dystrybucyjna Rozkład szkód i korzyści akceptowalny etycznie: - jest równomierny - jest nierówny, ale bardziej podnosi szanse wszystkich na realizację moralnych uprawnień i ważnych obiektywnych interesów w porównaniu z równomierną dystrybucją - jest nierównomierny, ale bardziej podnosi szanse osób dotychczas poszkodowanych i pokrzywdzonych oraz tych, którzy znajdują się w najgorszej sytuacji socjalnej • Dystrybucja, która niektórych uprzywilejowuje, ale nikomu nie szkodzi, nie jest etycznie nieakceptowalna • Dystrybucja, która uprzywilejowuje najgorzej sytuowanych kosztem osób najlepiej sytuowanych, ale nie pogarsza sytuacji tych ostatnich na tyle, aby zaspokajali swoje potrzeby na poziomie niższym niż średni, nie jest etycznie nieakceptowalna • Sprawiedliwość rozdzielcza w wymiarze przestrzennym ma pierwszeństwo przed sprawiedliwością rozdzielczą w wymiarze czasowym (pokoleniowym). Ocena całościowa 1) 2) 3) 4) 5) W przypadku pozytywnej oceny w wymiarze nadrzędnym i negatywnej oceny w wymiarze podrzędnym działanie jest etycznie dopuszczalne W przypadku przeciwstawnych ocen w dwóch równorzędnych wymiarach decyduje skala oceny: działanie jest etycznie dopuszczalne, jeśli ocena w jednym wymiarze wypada bardziej pozytywnie niż ocena w innym wymiarze wypada negatywnie W przypadku oceny pozytywnej w wymiarze podrzędnym a negatywnej oceny w wymiarze nadrzędnym działanie jest etycznie dopuszczalne tylko wówczas, gdy ocena pozytywna jest wyraźnie wyższa od oceny negatywnej Jeśli można znaleźć kombinację par wszystkich wymiarów, w których ocena parami daje pozytywne rezultaty, wówczas działanie jest etycznie dopuszczalne Pozytywna ocena w jednym wymiarze może przeważyć negatywne oceny we wszystkich innych wymiarach tylko wtedy, gdy wymiar mający pozytywną ocenę góruje nad innymi wymiarami w hierarchii, a ocena wypada bardzo pozytywnie przy słabo negatywnych ocenach w innych wymiarach. Rezultat końcowy oceny Oceniane działanie może się okazać w świetle swoich skutków: 1) etycznie dopuszczalne 2) etycznie niedopuszczalne bezwarunkowo 3) etycznie dopuszczalne warunkowo – całościowa ocena etyczna jest negatywna, ale ocena innych alternatywnych opcji jest jeszcze gorsza. Wówczas działanie jest dopuszczalne pod warunkiem zapewnienia odpowiedniej rekompensaty osobom pokrzywdzonym i poszkodowanym Przykłady kodeksów etycznych firm 10 short rules of ethical behaviour (Kraft Foods): - make food that is safe to eat; - market responsibly; - treat people fairly; - respect the free market; - compete fairy; - respect the environment; - deal honesty with the government; - keep honest books and records; - never trade on inside information; - give Kraft Foods your complete business loyalty. Przykłady kodeksów etycznych firm Colgate-Palmolive The Colgate-Palmolive code of ethics is a long document, but is broken down into individual areas of conduct. The code is intended as a guide to all daily business interactions and is used in conjunction with the company's business practice guidelines. The code covers 10 areas, including: Our Relationship with Each Other; Our Relationship with the Company; Our Relationship with Consumers; Our Relationship with Government and the Law; Our Relationship with Society and Our Relationship with the Environment. Najbardziej etyczne firmy świata WORLD’S MOST ETHICAL COMPANIES – HONOREES The World's Most Ethical Companies® designation recognizes companies that truly go beyond making statements about doing business "ethically" and translate those words into action. Honorees not only promote ethical business standards and practices internally, they exceed legal compliance minimums and shape future industry standards by introducing best practices today. In 2015, 132 honorees were named spanning 21 countries and five continents and representing over 50 industries. In its ninth year, the list includes 15 nine-time honorees and 11 first-time honorees. - See more at: http://ethisphere.com/worlds-most-ethical/wmehonorees/#sthash.s1g6P4sS.dpuf Metodologia
