Kształtowanie teorii i wdrożeniowe aspekty zrównoważonego rozwoju

Kształtowanie teorii
i wdrożeniowe aspekty
zrównoważonego rozwoju
Rada Programowa
Aleksander Busłowski, Robert Ciborowski, Wojciech Florkowski,
Kazimierz Górka, Ryszard Cz. Horodeński (przewodniczący),
Grażyna Klamecka-Roszkowska, Tchon Li, Tadeusz Markowski,
Edward Ozorowski, Włodzimierz Pawluczuk, Bazyli Poskrobko,
Andrzej Sadowski, Ryszard Skarzyński, Zbigniew Strzelecki,
Henryk Wnorowski, Jan Zarzecki
Wydanie dofinansowano ze środków
Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Bazyli Poskrobko (red.)
Kształtowanie teorii
i wdrożeniowe aspekty
zrównoważonego rozwoju
Wyższa Szkoła Ekonomiczna
Białystok 2011
Recenzent
Redaktor
Projekt okładki
Korekta
© Copyright by
ISBN
Skład
Druk i oprawa
prof. dr hab. Kazimierz Michałowski
Janina Demianowicz
Paweł Godlewski
Elżbieta Alicka
Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku,
Białystok 2011
978-83-61247-44-9
Agencja Wydawnicza EkoPress
tel. 601 311 838
Partner Poligrafia Drukarnia Cyfrowa
SPIS TREŚCI
Wstęp
.................................................................................................................................................. 11
I.
PODSTAWY KSZTAŁTOWANIA NAUKI
O ZRÓWNOWAŻONYM ROZWOJU
1.
1.1.
1.2.
Tadeusz Borys: Wyzwania dla współczesnej ekonomii .......................................... 15
Kluczowe pytania ............................................................................................................................... 15
Globalizacja a ekonomia według nowych paradygmatów rozwoju
– więcej trudnych pytań czy jasnych odpowiedzi? ............................................................... 16
Dylematy wokół identyfikacji czynników sprawczych zjawisk kryzysowych
w gospodarce światowej – czy nowy paradygmat rozwoju może być remedium
na kryzysogenność gospodarki? ................................................................................................... 19
Kilka najważniejszych konkluzji końcowych .......................................................................... 24
1.3.
1.4.
2.
Bazyli Poskrobko: Przedmiot, paradygmat i kategorie
zrównoważonego rozwoju........................................................................................................ 27
2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
2.5.
Uwagi wstępne ..................................................................................................................................... 27
Przedmiot ekonomii zrównoważonego rozwoju ................................................................... 28
Antropologiczna koncepcja ekonomii zrównoważonego rozwoju ................................ 29
Paradygmat ekonomii zrównoważonego rozwoju ................................................................ 31
Kategorie ekonomii zrównoważonego rozwoju ..................................................................... 32
–5–
3.
3.1.
3.2.
3.3.
3.4.
Stanisław Czaja: Zrównoważona gospodarka oparta na wiedzy ....................... 37
Uwagi wprowadzające ...................................................................................................................... 37
Pojęcie społeczeństwa informacyjnego, gospodarki opartej na wiedzy
oraz zrównoważonej i trwałej gospodarki opartej na wiedzy .......................................... 38
Reguły funkcjonowania podmiotów gospodarujących
w gospodarce opartej na wiedzy ................................................................................................... 41
Zgodność wybranych ekologicznych aspektów działalności gospodarczej
ze zrównoważonym i trwałym rozwojem ................................................................................. 44
4.
Barbara Jaros: Zrównoważona jakość życia
w idei zrównoważonego rozwoju ....................................................................................... 55
4.1.
4.2.
4.3.
Podstawy jakości życia ..................................................................................................................... 56
Zrównoważony rozwój a zrównoważona jakość życia ........................................................ 57
Jakość życia w świetle badań społecznych ............................................................................... 60
II.
WDRAŻANIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
5.
Dariusz Kiełczewski: Programowanie i wdrażanie
zrównoważonego rozwoju ....................................................................................................... 71
Relacja kategorii i teorii zrównoważonego rozwoju
do wiodących nurtów ekonomii i zarządzania ....................................................................... 72
Rola państwa i rynku w programowaniu i wdrażaniu
zrównoważonego rozwoju .............................................................................................................. 74
Cele polityki zrównoważonego rozwoju. Zrównoważony rozwój
w politykach sektorowych .............................................................................................................. 75
5.1.
5.2.
5.3.
6.
6.1.
6.2.
6.3.
6.4.
Elżbieta Lorek: Mechanizmy i narzędzia zrównoważonego rozwoju ............. 79
Zrównoważone planowanie przestrzenne ............................................................................... 79
Partycypacja społeczna...................................................................................................................... 80
Polityka zamówień publicznych .................................................................................................... 81
Prace badawczo – rozwojowe ......................................................................................................... 82
7.
Henryk Sasinowski: Regionalne aspekty zrównoważonego rozwoju .............. 85
–6–
8.
8.1.
8.2.
8.3.
8.4.
Rafał Miłaszewski: Zrównoważone użytkowanie i ochrona środowiska ....... 89
Skutki globalnego ocieplenia dla polityki, nauki i biznesu ................................................ 89
Kontrowersje związane z handlem uprawnieniami do emisji .......................................... 90
Ocena skuteczności zarządzania środowiskiem ..................................................................... 92
Wybrane problemy ekonomiki ochrony środowiska ........................................................... 93
9.
Barbara Kryk: Wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju
w sektorze energetyki i transportu ................................................................................. 95
III.
WYBRANE ASPEKTY IMPLEMENTACJI
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU DO PORZĄDKU PRAWNEGO
10.
10.7.
Eugeniusz Brzuska: Zrównoważony rozwój w dokumentach unijnych
– wybrane problemy...................................................................................................................105
Wstęp .................................................................................................................................................105
Idea zrównoważonego rozwoju w Unii Europejskiej i w świecie .................................106
Dokumenty strategiczne Unii Europejskiej
w kontekście zrównoważonego rozwoju ................................................................................107
Inicjatywy Unii Europejskiej na rzecz ochrony środowiska
i zrównoważenia energii w kontekście strategii zrównoważonego rozwoju ...........114
Promowanie zrównoważonej i przyjaznej dla środowiska konsumpcji
i produkcji. Plan działania dla przemysłu – wybrane aspekty ........................................116
Przegląd kierunków nowej polityki środowiskowej Unii Europejskiej
od 2007 roku ........................................................................................................................................117
Realizacja celów strategicznych Unii Europejskiej
dotyczących zrównoważonego rozwoju na poziomie globalnym .................................119
Zrównoważony transport ...............................................................................................................119
11.
11.1.
11.2.
11.3.
Jolanta Ciak: Pakt na rzecz Stabilności i Wzrostu – teoria i praktyka ........121
Pakt na rzecz Stabilności i Wzrostu ...........................................................................................122
Zapobiegawcza i odstraszająca rola Paktu na rzecz Stabilności i Wzrostu ..............124
Proponowane zmiany w Pakcie na rzecz Stabilności i Wzrostu ...................................127
10.1.
10.2.
10.3.
10.4.
10.5.
10.6.
–7–
12.
12.1.
12.2.
12.3.
13.
13.1.
13.2.
13.3.
Anna Bazan-Bulanda: Świadectwa charakterystyki energetycznej
a efektywność energetyczna budynków .....................................................................129
Pojęcie rozwoju zrównoważonego .............................................................................................129
Istotne regulacje międzynarodowe ...........................................................................................131
Polskie regulacje świadectw charakterystyki energetycznej .........................................133
Małgorzata Kociszewska-Panaszek: System zarządzania środowiskiem
jako przejaw bezpieczeństwa ekologicznego .........................................................147
Ujęcie teoretyczne systemu EMAS ..............................................................................................148
Udoskonalanie systemu EMAS
ważnym elementem bezpieczeństwa ekologicznego..........................................................150
Wdrażanie i funkcjonowanie systemu zarządzania środowiskowego
– korzyści i koszty .............................................................................................................................152
IV.
WYBRANE ASPEKTY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
JEDNOSTEK TERYTORIALNYCH
14.
14.1.
14.2.
Anna Katoła: Zrównoważony rozwój na poziomie lokalnym
– deklaracje a rzeczywistość ...............................................................................................159
Samorząd terytorialny a zrównoważony rozwój ................................................................160
Deklaracje a rzeczywistość ...........................................................................................................165
15.
Bogumiła Grzebyk: Zrównoważony rozwój
15.1.
15.2.
15.3.
15.4.
obszarów przyrodniczo cennych województwa podkarpackiego ..............171
Obszary przyrodniczo cenne i ich funkcje ...............................................................................172
Powierzchnia i struktura obszarów prawnie chronionych w badanych gminach .....173
Społeczno-gospodarcze zmiany na badanym obszarze .....................................................175
Działania samorządów na rzecz zrównoważonego rozwoju ...........................................180
16.
Agnieszka Kałaska, Piotr Przybyłowski:
Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gmin Gdynia i Puck ..............185
16.1.
16.2.
16.3.
16.4.
16.5.
Charakterystyka gminy Gdynia ....................................................................................................185
Zarys Strategii zrównoważonego rozwoju gminy Gdynia ................................................186
Charakterystyka gminy Puck ........................................................................................................190
Zarys Strategii zrównoważonego rozwoju gminy Puck .....................................................192
Czynniki wpływające na zrównoważony rozwój gmin
w aspekcie Polityki Spójności .......................................................................................................195
–8–
17.
Tomasz Bogajewski: Analiza wpływu lokalnych decyzji
na gospodarkę odpadami komunalnymi
w kontekście historii zbędnej materii po 1989 roku...........................................197
17.1.
17.2.
17.3.
Gospodarka zbędną materią komunalną stałą w Polsce po 1989 roku ......................198
Gospodarka zbędną materią w obszarach badawczych ...................................................205
Czynniki ekonomiczne w gospodarce zbędną materią w XXI wieku ...........................212
18.
Stanisław Ejdys: Zrównoważony transport miejski
18.1.
18.2.
18.3.
odpowiedzią na potrzeby komunikacyjne użytkowników miasta ..............217
Idea zrównoważonego rozwoju i jej sektorowe konkretyzacje .....................................218
Potrzeby komunikacyjne użytkowników miasta ..................................................................222
Wyniki badań – omówienie i interpretacja .............................................................................227
Bibliografia
............................................................................................................................................... 231
Spis tabel
............................................................................................................................................... 247
Spis rysunków
............................................................................................................................................... 249
Noty o autorach ............................................................................................................................................... 251
–9–
Wstęp
Idea zrównoważonego rozwoju w ostatnim ćwierćwieczu, a więc w niepełnym okresie twórczej działalności jednego pokolenia uczonych, wpłynęła na rozwój i kierunek badań w wielu dyscyplinach naukowych. Powstała odrębna gałąź
filozofii, zwana filozofią ekologiczną, pojawiła się ekologia człowieka, ekonomia
środowiska, zmieniły się rozumienie i zakres planowania przestrzennego. Obecnie
intensywnie rozwija się ekonomia zrównoważonego rozwoju. Idea wykazała swoją
interdyscyplinarną siłę oddziaływania, ponieważ dobrze wpisała się w megatrend
społeczny – zmiany cywilizacyjne. Pojawiły się i wciąż rozwijają nowe wartości
i cele, odmienne od tych, które dominowały w okresie cywilizacji industrialnej.
Podstawowym imperatywem zachodzących zmian jest potrzeba ochrony rodzaju
ludzkiego przed globalną katastrofą ekologiczną, spowodowana działalnością i
aktywnością człowieka na kuli ziemskiej, a także zapewnienie godziwych warunków życia wszystkim mieszkańcom Ziemi z zachowaniem warunków bytu możliwie największej ilości innych gatunków. Pod wpływem idei zrównoważonego rozwoju dowiedziono, że globalnych problemów ekologicznych nie można rozwiązać,
doskonaląc tylko techniczne, ekonomiczne, i organizacyjne narzędzia działalności
gospodarczej, wypracowane w okresie mijającej cywilizacji. Muszą one być zmienione. Jednocześnie wiadomo, że procesów społecznych i gospodarczych, podobnie
jak ekologicznych, nie można zmienić w sposób rewolucyjny i nie można również
ich zatrzymać. Zmiany więc mogą być wprowadzane tylko w sposób ewolucyjny.
Ewolucyjność zmian powoduje, że ich efekty są dostrzegalne po upływie pewnego
czasu. Dotyczy to w takim samym stopniu nauki, jak i praktyki.
Zmiany w nauce, zachodzące po wpływem idei zrównoważonego rozwoju,
dobrze ilustrują materiały cyklu ośmiu konferencji naukowych „Uwarunkowania
i mechanizmy zrównoważonego rozwoju”. Były one organizowane przez piętnaście
lat. Od samego początku cieszyły się dużym zainteresowaniem uczonych całego
– 11 –
kraju. W czterech ostatnich edycjach uczestniczyli również uczeni zagraniczni,
głównie z Niemiec i Białorusi, a także z Francji, Litwy, Finlandii i Estonii. Analiza
materiały z tych konferencji pozwala ocenić rozwój nauki o zrównoważonym rozwoju. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku opracowania w głównej mierze dotyczyły relacji gospodarka-środowisko. Przeważały studia przypadków oraz analiza
funkcjonowania różnych instrumentów ekonomii środowiska. Na ostatniej konferencji, w czerwcu 2011 roku, głównym problemem była analiza relacji zachodzących między ideą zrównoważonego rozwoju a procesem globalizacji, kształtowanie
odrębnej nauki: ekonomia zrównoważonego rozwoju oraz rozwijanie zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy. Podsumowanie dorobku tej konferencji znalazło się w pierwszych dwóch rozdziałach niniejszej pracy zbiorowej. Treść omawianych problemów dobrze oddają tytuły autorskich opracowań: Wyzwania dla
współczesnej ekonomii Tadeusza Borysa, Przedmiot, paradygmat i kategorie ekonomii zrównoważonego rozwoju Bazylego Poskrobki, Zrównoważona gospodarka
oparta na wiedzy Stanisława Czai. O dorobku konferencji w zakresie wdrażania
zrównoważonego rozwoju piszą: Dariusz Kiełczewski, Elżbieta Lorek, Henryk Sasinowski, Rafał Miłaszewski, Barbara Kryk i Zbigniew Przybyła.
W rozdziale trzecim i czwartym zamieszono opracowania autorskie, nieomawiane szerzej podczas konferencji, dotyczące wybranych aspektów prawnej
implementacji tej koncepcji oraz zrównoważonego rozwoju jednostek terytorialnych. Ich autorami są pracownicy naukowo-dydaktyczni lub naukowi z różnych
ośrodków naukowych kraju.
Monografia jest adresowana do ludzi nauki i dydaktyki. Może być wykorzystana jako bodziec inspirujący badania naukowe oraz jako literatura uzupełniająca
w dydaktyce takich przedmiotów, jak: ekonomia zrównoważonego rozwoju, polityka ekologiczna, ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, planowanie przestrzenne. Publikację należy także polecać studentom studiów doktoranckich i studentom studiów podyplomowych.
Treść tej pracy powinni poznać zainteresowani problematyką deputowani
Parlamentu Europejskiego, posłowie i senatorowie oraz organy i pracownicy urzędów zajmujących się problemami zarządzania środowiskiem na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym.
Bazyli Poskrobko
I
PODSTAWY NAUKI
O ZRÓWNOWAŻONYM ROZWOJU
1
Tadeusz Borys
Wyzwania
dla współczesnej ekonomii1
S
1.1. Kluczowe pytania
woiste „trzęsienie ziemi”, wywołane załamaniem gospodarczym i skandalami
finansowymi, obserwowanymi zwłaszcza w latach 2008 i 2009, ożywiło dyskusję
nad przyszłością ekonomii oraz skutkami dominujących obecnie „twarzy” kapitalizmu. Postawiło także na nowo fundamentalne pytania o perspektywy implementacji nowych paradygmatów rozwoju w naukach ekonomicznych i praktyce gospodarczej w kontekście integrowania cech trwałości, równoważenia i samopodtrzymywania rozwoju. Część dyskusji dotyczy kwestii podnoszonych już od kilku dziesięcioleci.
Wśród wielu problemów wymagających rzetelnego naświetlenia na plan
pierwszy wysuwają się dwie szczególnie ważne kwestie, których istotę wyrażają
następujące pytania:
1.
Jakie są relacje między globalizacją gospodarki a rozwojem zrównoważonym
jako reprezentantem prawnym nowego paradygmatu?
2.
Jakie są czynniki sprawcze zjawisk kryzysowych w gospodarce światowej,
czy wynikają one z niedostatków teorii ekonomii, czy też niedostatków praktyki gospodarczej i co to oznacza dla perspektyw implementacji rozwoju
zrównoważonego?
1 W artykule przedstawiono główne wątki merytoryczne podsumowania pierwszej sesji
plenarnej obrad konferencji „Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju”,
Białystok 2011.
– 15 –
1.2. Globalizacja a ekonomia
według nowych paradygmatów rozwoju
– więcej trudnych pytań czy jasnych odpowiedzi?
Pierwszy problem wymaga z pewnością konkretyzacji istoty (konstytutywnych cech) globalizacji gospodarki oraz gruntownej analizy SWOT procesów globalizacyjnych – słabych i mocnych stron oraz szans i zagrożeń, jakie niesie ten proces.
Często bowiem globalizacja analizowana jest nader jednostronnie – tylko przez
pryzmat korzyści lub wyłącznie przez pryzmat zagrożeń.
Trudno zakwestionować twierdzenie, że istotą globalizacji gospodarki światowej jest proces tworzenia się sieci powiązań i współzależności między krajami
i regionami, zarówno w sferze gospodarczej, jak i w sferze technologicznej i kulturowej, a zatem w obszarze relacji finansowych i handlowych, co wiąże się z rosnącymi przepływami dóbr i usług, kapitału rzeczowego i kapitału finansowego,
ale także kapitału ludzkiego2. Ważne jest tu podkreślenie, że jest to proces rynkowy, a zatem proces w wysokim stopniu spontaniczny oraz – co szczególnie mocno
podkreśla w swoich pracach A. F. Bocian i E. Kośmicki – charakteryzujący się bezwzględnym dążeniem kapitału do maksymalizacji zysku i – siłą rzeczy – wszystkimi negatywnymi skutkami społecznymi i środowiskowymi wynikającymi z tego
„bezwzględnego dążenia”3.
Poza korzyściami czysto ekonomicznymi (głównie maksymalizacją zysku)
wskazuje się jeszcze drugą grupę pozytywnych efektów płynących z globalizacji
gospodarczej. Według S. Szukalskiego, z procesem globalizacji wiąże się większość
nowych trendów w organizacji badań i prowadzeniu działalności gospodarczej na
poziomie korporacji. Widoczna jest zwłaszcza rosnąca dynamicznie rola korporacyjnych centrów badawczych w finansowaniu badań. Tworzenie centrów wsparcia
biznesowego korporacji staje się obecnie istotnym źródłem wzrostu konkurencyjności na globalnych rynkach. Dają one podstawę do obniżki kosztów, ale także
umożliwiają wykorzystanie lokalnych zasobów, potencjału badawczego w innych
krajach oraz pozwalają wejść na rynki, gdzie istnieje korzystna relacja nakładów
w stosunku do zysku4.
Globalizacja gospodarcza stwarza też istotne zagrożenia i niekorzystny bezpośredni kontekst dla nowego paradygmatu rozwoju. Cechuje się bowiem wieloma
A. F. Bocian, Globalizacja a zrównoważony rozwój, w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2011, s. 20.
3 Por. A. F. Bocian, Globalizacja a zrównoważony …, op.cit., s. 20-22; E. Kośmicki, Globalne
zagrożenia bioróżnorodności a problem światowego kierowania, w: Teoretyczne aspekty
ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2011, s. 34-42.
4 Por. S. Szukalski, Nowe trendy w organizacji badań i prowadzenia działalności gospodarczej,
w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE,
Białystok 2011, s. 59-70.
2
– 16 –
zjawiskami kryzysogennymi, wśród których na czoło wybijają się cztery niepokojące tendencje.
Po pierwsze, procesy globalizacji cechują się dominacją obrotów finansowych
nad obrotami towarów i usług lub – jako określa to dobitnie A. F. Bocian – zadziwiającą relacją obrotów finansowych do obrotów towarów i usług jako efektu podstawowej cechy globalizacji – swobodnego przepływu kapitałów. Nie tylko banki,
ale cały sektor finansowy, w pogoni za coraz większymi zyskami, prowadzą coraz
bardziej ryzykowną grę, generując ogromną ilość wyrafinowanych (w większości
niezrozumiałych), w dużej części „toksycznych”, instrumentów finansowych.
Prawdziwości tej tezy dowodzi przede wszystkim amerykański przykład prowadzenia od połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku polityki „łatwego” kapitału
i deregulacji finansowej. Naruszone zostały liczne proporcje strukturalne zapewniające ład gospodarczy, zwłaszcza relacje między sferą wytwórczości a sferą usług
(głównie finansowych). Globalne naruszenie tych proporcji doprowadziło do wygenerowania nadmiarowego, w stosunku do innych sektorów, sektora finansów5.
Zatem inżynieria finansowa, ten nowoczesny i innowacyjny dział ekonomii,
zaczęła kopać swój własny „grób”, tworząc na rynku finansowym takie instrumenty, które generując ogromne zyski, zaczęły zwiększać ryzyko destabilizacji finansowej gospodarki. Towarzyszy temu rozprzestrzeniające się, także w krajach Unii
Europejskiej, zjawisko nieprzestrzegania dyscypliny finansów publicznych.
Po drugie, rośnie rola korporacji transnarodowych jako podstawowych podmiotów globalizacji gospodarczej. Szacuje się, że obecnie 200 najpotężniejszych
wielkich korporacji transnarodowych wytwarza 25-30% światowego produktu6.
Należy zwrócić uwagę na tworzący się nowy układ sił gospodarczych w świecie,
którego najbardziej charakterystyczną cechą jest rosnący udziału krajów grupy
BRIC. Tym skrótem określa się grupę czterech krajów z rynków wschodzących –
Chiny, Indie, Brazylię i Rosję. Według MFW, kraje BRIC w 2009 roku wytworzyły
ponad 23% światowego produktu, a do 2015 roku ich udział może wzrosnąć
do prawie 30%7.
Po trzecie, jednocześnie występują dwa zjawiska deregulacji rynków finansowych i specyficznej regulacji rynku poprzez wprowadzanie reguł zgodnych
z interesami firm transnarodowych, co praktycznie oznaczało i oznacza nadal nakładanie ograniczeń w swobodnym dostępie do rynku pozostałym jego uczestnikom. Tym samym konkurencja tkwiąca u podstaw zasad rynkowych zaczęła przekształcać się w konkurencję innego rodzaju (swoiste własne zaprzeczenie), tak
jakby przeniosła się na wyższy szczebel agregacji kapitału, i była dostępna jedynie
dla podmiotów o charakterze globalnym. Zatem sposób działania tych korporacji
ogranicza funkcjonowanie rynku, ponieważ najważniejsze decyzje nie zapadają
w wyniku równoważenia się sił rynkowych, lecz stanowią wynik negocjacji i gry
Por. A. F. Bocian, Globalizacja a zrównoważony …, op. cit., s. 25-26.
Ibidem, s. 21.
7 Por. ibidem, op. cit., s. 24.
5
6
– 17 –
wielkich partnerów biznesowych. Fakt ten powoduje, że utrwala się nierównowaga w podziale bogactwa światowego, a z niewątpliwych dobrodziejstw globalizacji
korzysta zaledwie kilkadziesiąt z około 200 krajów świata.8 Podkreślają to w swoich pracach zarówno A. F. Bocian, jak i E. Kośmicki9.
Po czwarte, globalizacja gospodarcza potęguje zjawisko wykluczenia finansowego rozumianego jako proces, w którym obywatele doświadczają problemów
w dostępie do i/lub korzystaniu z produktów i usług finansowych na głównym
rynku (mainstream market), które powinny być odpowiednie do ich potrzeb
i umożliwiać im prowadzenie normalnego życia w społeczeństwie10.
Taki obraz współczesnych procesów globalizacji gospodarczej rodzi szereg
ściśle ze sobą powiązanych kluczowych problemów i pytań:
1.
Czy jesteśmy skazani na globalizację gospodarczą? W wielu środowiskach
naukowych wyrażana jest niemal powszechnie opinia, że od globalizacji nie
ma odwrotu (mimo widocznych oznak wzrostu znaczenia zjawisk regionalności i lokalności); jak stwierdza A. F. Bocian, mimo wad i zagrożeń niesionych przez procesy globalizacyjne wydaje się, że świat jest skazany na globalizację11. Ale na jaką globalizację – czy obecna jej „twarz” jest jedyną „twarzą”?
2.
Czy do pogodzenia są dążenia do realizacji idei zrównoważonego rozwoju
w warunkach dominacji w gospodarce procesów globalizacyjnych? I tu też
panuje duża zgodność poglądów w środowisku ekonomistów. Można to ująć
w jednym stwierdzeniu: wobec licznych obszarów sprzeczności w pokryzysowej gospodarce światowej nie do pogodzenia są dążenia do realizacji idei
zrównoważonego rozwoju w warunkach dominacji w gospodarce procesów
globalizacyjnych w obecnym wydaniu!12 Być może z tego powodu zrównoważony rozwój uznaje się tak często za koncepcję naiwną czy utopijną, czy tylko
atrakcyjną konceptualnie/intelektualnie.
3.
Potwierdzająca odpowiedź na pytanie pierwsze oraz zaprzeczająca na pytanie drugie rodzi szereg kolejnych pytań o charakterze fundamentalnym:
• czy możliwa jest taka modyfikacja procesów globalizacji gospodarczej, która
wyeliminuje w dużym stopniu sprzeczność między tymi procesami a zasadami nowego paradygmatu rozwoju?
• w jakim kierunku ta modyfikacja procesów globalizacji ma zmierzać? co to
znaczy „inna twarz” globalizacji, ta bardziej przyjazna koncepcji rozwoju
zrównoważonego? co może tworzyć przeciwwagę dla „rządów światowych”
Ibidem, s. 21.
Por. Ibidem, s. 20-30; E. Kośmicki, Globalne zagrożenia bioróżnorodności …, op. cit., s. 35-43.
10 Por. M. Solarz, Problem wykluczenia finansowego w aspekcie zrównoważonego rozwoju,
w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE,
Białystok 2011, s. 305-315.
11 A. F. Bocian, Globalizacja a zrównoważony …, op. cit., s. 33; wypowiedź A. F. Bociana
w czasie panelu dyskusyjnego na konferencji „Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju”, Białystok 2011.
12 A. F. Bocian, Globalizacja a zrównoważony …, op. cit.
8
9
– 18 –
korporacji transnarodowych? czy chodzi tu tylko o „rozdrabnianie” procesów globalizacyjnych i wzmocnienie lokalności i regionalności więzów gospodarczych? jak odejść od społecznej produkcji ryzyka, gdy ryzyko to dopada wcześniej czy później nawet tych, którzy je wytwarzają, a nawet czerpią z niego korzyści? – pyta E. Kośmicki, widząc kierunek modyfikacji procesów globalizacji między innymi w upowszechnianiu globalnego dobrego
rządzenia/ kierowania (Good Governance)13.
Są to jednak pytania nadal w dużym stopniu otwarte. Zawarte w dotychczasowej literaturze sugestie nie dostarczają jeszcze pełnej odpowiedzi14.
1.3. Dylematy wokół identyfikacji czynników
sprawczych zjawisk kryzysowych w gospodarce światowej
– czy nowy paradygmat rozwoju może być remedium
na kryzysogenność gospodarki?
Druga grupa problemów dotyczy pytania o źródła zjawisk kryzysowych
w gospodarce światowej – czy kryzysy te wynikają z niedostatków teorii ekonomii
czy niedostatków praktyki gospodarczej, czy też są koniunkcją obu przyczyn?15.
Jest oczywiste, że rodzaj odpowiedzi na to pytanie decyduje o podstawowych odniesieniach do perspektyw implementacji rozwoju zrównoważonego i wyraźnie
sygnalizuje dwa różniące się istotnie podejścia.
Pierwsze podejście lokalizuje źródło kryzysogenności gospodarki w niedoskonałościach praktyki gospodarczej, jej „wypaczeniach” globalizacyjnych czy niedostatkach w kompetencjach zarządzających gospodarką. Próby odpowiedzi na to
ważne pytanie akcentują różne wątki merytoryczne.
Można wśród nich wyróżnić te, które uznają, jak już wcześniej wykazano,
globalizację za decydujący czynnik sprawczy rozprzestrzeniania się zjawisk kryzysowych w gospodarce światowej i przenoszenia go z kraju do kraju oraz ze sfery
finansów do gospodarki realnej16 zgodnie z zasadą domina. Sytuacja na rynkach
Por. E. Kośmicki, Globalne zagrożenia bioróżnorodności a problem światowego kierowania,
w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE,
Białystok 2011, s. 51-55.
14 Por. zwłaszcza prace: A. F. Bocian, Globalizacja a zrównoważony …, op. cit; E. Kośmicki,
Globalne zagrożenia bioróżnorodności …, op. cit.; S. Szukalski, Nowe trendy w organizacji …,
op. cit.; W. Szymański, Kryzys globalny. Pierwsze przybliżenie, Difin, Warszawa 2009;
T. Żylicz, Trwałość rozwoju po kryzysie. Referat na konferencję „Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju”, Białystok 2011.
15 Por. T. Żylicz, Trwałość rozwoju …, op. cit.
16 Por. A. F. Bocian, Globalizacja a zrównoważony …, op. cit.; W. Szymański, Kryzys globalny…,
op. cit.; J. B. Taylor, Zrozumieć kryzys finansowy. Przyczyny. Skutki. Interpretacje, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2010.
13
– 19 –
finansowych świata, zwłaszcza od września i października 2008 roku, wskazuje
bowiem, jak silnie procesy globalizacji zespoliły wszystkie rynki (kapitałowo/finansowe i towarowe, lokalne, regionalne i narodowe, rynki produkcji
i usług), a rozchodzenie się fal paniki i braku zaufania uwidacznia coraz większe
dysproporcje między rzeczywistym sygnałem płynącym z rynków finansowych
a rozmiarami tych fal trudnymi do przewidzenia/prognozowania. Żadna teoria
katastrof czy chaosu nie ma tu zastosowania17.
Punkt widzenia „globalizacyjny” wskazuje na niedoskonałości praktyki
gospodarczej, „zamazując” niestety lokalizację przyczyn w teorii ekonomii. Kryzys
w latach 2007-2009, który „przelał się” ze Stanów Zjednoczonych18 do Europy
i na inne kontynenty, początkowo był głównie kryzysem finansowym, ale wkrótce
procesy recesyjne zaczęły także pojawiać się w sferze realnej gospodarek wielu
krajów (spadek popytu krajowego, zmniejszanie się rozmiarów eksportu, wzrost
bezrobocia, efekt tłumienia popytu globalnego).
W drugim podejściu jego kreatorzy krytycznie odnoszą się do pojawiającego
się przypuszczenia, że kryzys lat 2008-2009 zdyskredytował aparat pojęciowy
współczesnej ekonomii, co powinno pomóc w wypromowaniu koncepcji zrównoważonego/trwałego rozwoju, jakoby niemieszczącej się w paradygmacie dotychczasowej nauki. W polskiej literaturze ekonomicznej szczególnie dobitnie pogląd
ten wyraża T. Żylicz, który uważa, że kryzys nie obnażył niedostatków ekonomii,
tylko niekompetencję niektórych ekonomistów. Ekonomiści nie powinni wyręczać
innych dyscyplin, tylko jak najlepiej robić to, co potrafią, a więc analizować prawidłowości rządzące ludzkimi wyborami. Żeby w sposób pogłębiony rozważyć problem, czy kryzys obnażył słabość ekonomii i wykazał potrzebę nowego spojrzenia
na tę dyscyplinę, należy przypomnieć, na czym polega prawidłowość odpowiedzi
na pytanie: czego ekonomia dotyczy? – i dopiero na tym tle stawiać pytanie: czy
trzeba ją zmieniać? Według T. Żylicza, ekonomia głównego nurtu dysponuje dostatecznym aparatem pojęciowym pozwalającym na zrozumienie kryzysu19, ale czy
dysponuje dostatecznie skutecznymi narzędziami, by kryzysom zapobiegać?
To pytanie pozostaje nadal otwarte. I na tym też polega niepełność diagnozy genezy kryzysogenności gospodarki.
Por. A. F. Bocian, Globalizacja a zrównoważony …, op. cit., s. 29; G. Soros, Nowy paradygmat
rynków finansowych, MT Biznes Sp. z o.o., Warszawa 2008; J. E. Stiglitz, Globalizacja, Wyd.
Naukowe PWN, Warszawa 2004.
18 Początek kryzysu wiąże się z wyhamowaniem wzrostu gospodarki amerykańskiej w połowie 2007 roku na skutek krachu w sektorze banków hipotecznych w USA. Fascynacja
wzrostem gospodarczym i bogaceniem się doprowadziła w tym kraju między innymi do
wzrostu cen nieruchomości (w oderwaniu od ich rzeczywistej wartości), generujących nowe
strumienie kredytów i tworzenie, jak już wspomniano, coraz to bardziej wyrafinowanych
instrumentów finansowych; A. F. Bocian, Globalizacja a zrównoważony …, op. cit., s. 25.
19 T. Żylicz, Trwałość rozwoju po kryzysie. Referat na konferencję „Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju”, Białystok 2011, s. 1-2.
17
– 20 –
Wydaje się, że w tych poglądach trudno też odnaleźć miejsce nowych paradygmatów rozwoju, skoro uważa się często, że nie mają one cech istotnych dla
nowych koncepcji rozwoju i jako takie mieszczą się w paradygmatach dotychczasowych, na przykład w ekonomii głównego nurtu. Jest to pogląd bardzo dyskusyjny,
choć z pewnością inspirujący do nowego spojrzenia na jedną z kluczowych typologii ekonomii, a mianowicie na podział ekonomii na pozytywną i normatywną.
Jakie jest zatem miejsce koncepcji rozwoju zrównoważonego w nurtach ekonomii pozytywnej i normatywnej? Większość ekonomistów zalicza tę koncepcję
do „mniej wartościowego” i „mniej naukowego” nurtu ekonomii normatywnej.
Podkreśla to też A. Bocian, stwierdzając: warto zwrócić uwagę, że teoria trwałego
i zrównoważonego rozwoju sformułowana została na gruncie ekonomii normatywnej i że teoria ta jest przede wszystkim rozwijana w kręgu ekonomii ekologicznej,
co wyjaśnia, dlaczego cele ekologiczne, związane z ochroną środowiska są najczęściej
wymieniane i kwantyfikowane w ramach teorii trwałego i zrównoważonego rozwoju,
a następnie równie uważnie monitorowane20. Jest wiele słuszności w tym stwierdzeniu, choć pojawienie się w ostatnich latach kategorii ekonomii zrównoważonego rozwoju sytuację tę może radykalnie zmienić21.
Ekonomia normatywna, zgodnie z dość powszechnie przyjętą interpretacją,
to ekonomia dokonująca wartościowań faktów opisywanych przez ekonomię pozytywną. Opierając się między innymi na koncepcjach polityki społecznej, polityki
gospodarczej i historii gospodarczej, formułuje zalecenia co do świadomego kształtowania rzeczywistości ekonomicznej. W ekonomii normatywnej formułowane
są tezy oparte na uniwersalnych lub indywidualnych systemach wartości badacza
i często przyjmują one formy zaleceń czy przekształcają się w odrębne szkoły ekonomiczne. Z tego powodu ten nurt ekonomii nazywa się często ekonomią subiektywną lub postulatywną, choć wydaje się, że są też rzetelne przesłanki, aby nazwać
ją ekonomią aksjologiczną. Badania prowadzone w ramach tej ekonomii mają
(lub powinny mieć) jasno określoną aksjologię jako fundament do szukania odpowiedzi na pytanie „jak powinno być?”. Ekonomia rozwoju zrównoważonego
ma właśnie jasno określone minimum aksjologiczne – jest nim co najmniej umiarkowany antropocentryzm.
Ekonomia pozytywna jest wyraźnie faworyzowana w polskim i światowym
środowisku ekonomistów jako ten „bardziej wartościowy” i „bardziej naukowy”
(mający mocne podstawy metodologiczne) nurt ekonomii. Z pewną ironią można
powiedzieć, że nawet nazwa tego nurtu wyraźnie go preferuje (jakby przeciwieństwem tego nurtu były ekonomie niepozytywne). Istota rozwoju tej ekonomii,
o nieco wprowadzającej w błąd nazwie, sprowadza się do ciągle rozszerzającego
A. F. Bocian, Globalizacja a zrównoważony …, op. cit., s. 33.
Por. D. Kiełczewski, Konsumpcja a perspektywy trwałego i zrównoważonego rozwoju, Wyd.
UwB, Białystok 2004; H. Rogall, Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Zysk
i S-Ka, Poznań 2010; H. Rogall, Nachhaltige Okonomie statt traditionale Okonomie; w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2011.
20
21
– 21 –
się zbioru metod (narzędzi, instrumentów, modeli), na podstawie których dokonywana jest obserwacja rynku i zjawisk w nim zachodzących, wyciąganie wniosków na przyszłość (prognozowanie) i przewidywanie skutków obecnych działań
gospodarczych. Ekonomia pozytywna ma więc za zadanie wyjaśnianie zjawisk
ekonomicznych opierających się na podstawach metodologicznych badań korzystających z obiektywnej wiedzy o rzeczywistości. Bada więc zjawiska gospodarcze
takie, jakimi są.
Analizuje ona także skutki zmian warunków ekonomicznych lub wariantów
uprawianej polityki gospodarczej, bez formułowania sądów wartościujących
(„jak powinno być”). Jest stosowana przez ekonomistów, którzy efekty swojej pracy przedstawiają wyłącznie jako zdarzenie gospodarcze, prezentując dane empiryczne i budując niewartościujące teorie. Jej celem – obok wyjaśniania – jest formułowanie hipotez i ich empiryczna weryfikacja. Ekonomia pozytywna formułuje
sądy będące obiektywnym i naukowym objaśnieniem funkcjonowania gospodarki.
Koncentruje się na wypracowaniu najbardziej uniwersalnych narzędzi i metod
analizy ekonomicznej w celu możliwie wszechstronnego wyjaśnienia i uogólnienia
procesów gospodarczych i mechanizmów ekonomicznych. Można przyjąć zatem
w uproszczeniu, że ekonomia pozytywna odpowiada na pytanie „jak jest?”. Wydaje
się, że bardziej uzasadnione jest nazywanie tego fundamentu ekonomii ekonomią
analityczną lub – chyba trafniej – inżynierią ekonomii. Cechą tej ekonomii jest uniwersalność jej metodycznego dorobku, który może być w różnych konfiguracjach
wykorzystywany do kreowania różnych koncepcji ekonomii aksjologicznych
(normatywnych), (rysunek 1.1).
Dotychczasowe lekceważące podejście większości środowiska ekonomistów
do ekonomii normatywnej (aksjologicznej), w tym ekonomii rozwoju zrównoważonego, wynika, jak się wydaje, przede wszystkim z niskiej świadomości tego,
że stare paradygmaty ekonomii wykorzystujące wielce wyrafinowane metody
inżynierii ekonomii (analizy ekonomicznej), przykładowo ekonomia neoklasyczna,
jest też – w istocie rzeczy – ekonomią normatywną z zamazanym, niestety, lub
niechętnie ujawnianym explicite egocentrycznym systemem wartości (założenie:
„człowiek z natury jest egoistą” lub w wersji załagodzonej: „człowiek jest z natury
egoistą, ale chętnie współpracuje”).
– 22 –
Rysunek 1.1
Ekonomia „pozytywna”/analityczna / inżynieria ekonomii =
zbiór uniwersalnych narzędzi analizy ekonomicznej
 różne paradygmaty/ koncepcje ekonomii „normatywnej”/ aksjologicznej
Stare paradygmaty ekonomii oparte
na egocentrycznych systemach wartości
 w tym paradygmat ekonomii neoklasycznej
Nowe paradygmaty ekonomii oparte
na co najmniej umiarkowanym antropocentryzmie
 w tym paradygmat ekonomii rozwoju
zrównoważonego
Wycinkowe podejście do natury człowieka
– dominacja homo oeconomicus
Holistyczne podejście do natury człowieka
– równowaga homo oeconomicus i homo
empaticus/homo sustinens
Źródło: opracowanie własne.
Wielkim więc wyzwaniem dla zdobycia „praw obywatelskich” przez nowe paradygmaty jest przyjęcie jako fundamentu zasady, że inżynieria ekonomii (ekonomia „pozytywna”) i ekonomie aksjologiczne (ekonomie normatywne) są względem
siebie komplementarne, a nie substytucyjne, bowiem inżynieria ekonomii bez ekonomii aksjologicznych (i odwrotnie) staje się często jałową, choć ciekawą intelektualnie grą analityczną, bez jasnego przełożenia na zmiany gospodarcze oceniane
pozytywnie z punktu widzenia określonego systemu wartości.
Komplementarny z natury rzeczy jest więc ogromny dorobek analizy ekonomicznej pozwalający z coraz większą dokładnością diagnozować „jak jest” lub prognozować na podstawie modelowania „jak może być” z rosnącym nieustannie
dorobkiem ekonomii zrównoważonego rozwoju jako coraz bardziej spójnej propozycji „jak być powinno” (jaki powinien być ład gospodarczy i jak do niego zmierzać). Zatem z tego punktu widzenia trudno się nie zgodzić z odpowiedzią T. Żylicza na ważne pytanie: czy ekonomia „pozytywna” (inżynieria ekonomii) jest przygotowana, by to analizować jako zrównoważenie czy trwałość rozwoju? Zdaniem
tego autora – tak, ekonomia ta potrafi badań efektywność oraz sprawiedliwość
(w tym także międzypokoleniową)22. Pozostaje tu jednak inny problem – jak
w praktyce tę efektywność i sprawiedliwość zapewnić? Nie jest to już problem
inżynierii ekonomii, lecz budowanych przy wykorzystaniu jej narzędzi ekonomii
aksjologicznych („normatywnych”). Tylko w tym sensie można przyjąć, że narzę22
Por. T. Żylicz, Trwałość rozwoju po …, op. cit.
– 23 –
dziowo profilowana ekonomia „pozytywna” jest w dużym stopniu neutralna aksjologicznie.
Panuje też duża zgodność poglądów, że kryzys lat 2008-2009 obnażył
nieefektywność i niesprawiedliwość pewnych rozwiązań gospodarczych. Ale i tu
pojawia się jak mantra postawione już wcześniej pytanie: czy winy należy szukać
w ekonomii? Odpowiedź po wcześniej dokonanych ustaleniach wydaje się już łatwiejsza, choć nadal w niektórych pracach nie zawsze fortunnie ulokowana,
ponieważ to kluczowe pytanie zastępuje się często pytaniem nierównoważnym:
czy „nasza dyscyplina była bezradna wobec poszukiwania przyczyn kryzysu?”23
Odpowiedź jest oczywista – nie jest. Ale zarówno pierwsze, jak i drugie pytanie są
nieprecyzyjne, co generuje mglistość odpowiedzi. O jaką zatem ekonomię chodzi?
Która sobie radzi, a która ma problemy? Z pewnością inżynieria ekonomii potrafi
dobrze analizować i diagnozować przyczyny kryzysu. Ale jest to podejście narzędziowe, bez jasnego przełożenia na konieczne zmiany w starych paradygmatach
ekonomii normatywnej (aksjologicznej), a przez to na istotne zmniejszenie kryzysogenności gospodarki światowej i gospodarek narodowych.
1.4. Kilka najważniejszych konkluzji końcowych
1.
Na podstawie dotychczasowych rozważań można już podjąć próbę odpowiedzi na postawione pytanie kluczowe i pytania pochodne. Czy nowy paradygmat rozwoju może być remedium na kryzysogenność gospodarki lub inaczej
to formułując – czy implementacja koncepcji rozwoju zrównoważonego może
zapobiec kolejnym kryzysom gospodarczym? Czy kryzys lat 2008-2009 może
mieć wpływ na losy paradygmatu trwałego i zrównoważonego rozwoju, czy
ostatnie załamanie gospodarcze/zjawiska kryzysowe sprzyjają, czy przeszkadzają implementacji tej koncepcji rozwoju?
2.
Jest coraz więcej argumentów naukowych i implementacyjnych sugerujących
odpowiedź pozytywną. Świadczy o tym wiele symptomów, wśród których
na szczególną uwagę zasługują następujące:
• ogromna dynamika wzrostu zainteresowania praktycznie wszystkich środowisk naukowych nowym paradygmatem rozwoju; świadczy o tym lawinowo rosnąca liczba konferencji naukowych i projektów badawczych poświęconych różnym aspektom rozwoju zrównoważonego;
• widoczne przejście od rozważań ogólnych o tej koncepcji do formułowania
konkretnych fundamentów teoretycznych rozwoju zrównoważonego; taki też
etap transformacji analiz przeżywa ekonomia rozwoju zrównoważonego;
• coraz częściej podejmowane są próby odniesienia się z pozycji ekonomii
rozwoju zrównoważonego do możliwości korzystania dla potrzeb tej eko23
Ibidem.
– 24 –
nomii z bogatego dorobku inżynierii ekonomii (ekonomii analitycznej/ „pozytywnej’);
• intensywne poszukiwanie podobieństw i różnić w podejściu do konkretnych teorii/ praw czy koncepcji ekonomicznych, przykładowo teorii konsumenta i jego potrzeb, problemu asymetrii informacji, korzyści skali produkcji.
3.
Kolejny ważny problem badawczy wymagający szczególnie intensywnych
badań to rozpoznawanie relacji koncepcji rozwoju zrównoważonego i ekonomii tego rozwoju do innych nurtów ekonomii współczesnej. Szczególne
znaczenie mają tu związki koncepcji rozwoju zrównoważonego z teorią
wzrostu endogenicznego. W opinii W. Florczaka, obie koncepcje są względem
siebie w dużym stopniu komplementarne, ponieważ warunkiem sine qua non
realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego jest akumulacja wiedzy, czego
wyrazem jest sekularny postęp techniczno-organizacyjny (innowacyjny),
stanowiący oś zainteresowań teorii wzrostu endogenicznego24.
4.
Podstawowe wyzwanie dla perspektyw rozwoju ekonomii nowego paradygmatu ma wyraźne tło aksjologiczne. Oznacza ono zawsze jawne ukazywanie
fundamentów aksjologicznych tworzonych teorii naukowych. Jest to obecnie
jedna z najsilniejszych stron teorii rozwoju zrównoważonego. Paradoksalne
unikanie tych fundamentów lub ich ukrywanie to jedna z głównych przyczyn
kryzysogenności gospodarki światowej i budowania teorii ekonomicznych
na ruchomych piaskach „aksjologicznych”. Od lat bowiem klasyczna ekonomia „grzęźnie w tych piaskach” poprzez permanentny deficyt etyki i moralności, a obecna sytuacja ekonomiczna i finansowa świata, w tym krajów Unii Europejskiej, przypomina sytuację po pożarze, który przytłumiony, tli się nadal
i w każdej chwili może wybuchnąć z nową siłą.
Por. W. Florczak, Rozwój zrównoważony a długookresowy wzrost gospodarczy. Alternatywa
czy koniunkcja?, w: Teoretyczne aspekty …, op. cit., s. 280-300.
24
– 25 –
2
Bazyli Poskrobko
Przedmiot, paradygmat i kategorie
zrównoważonego rozwoju
N
2.1. Uwagi wstępne
auka to budowanie teorii, praw naukowych, twierdzeń lub hipotez na podstawie rozpoznanych, sprawdzonych, uporządkowanych i uzasadnionych faktów,
czyli wiedza o zjawiskach i prawidłowościach, które mają miejsce w danej dziedzinie rzeczywistości. Kanon naukowy to zbiór zasad o podstawowym znaczeniu dla
poznania naukowego i prowadzenia badań naukowych. Do podstawowych kanonów naukowych zalicza się przedmiot, paradygmat i prawa nauki.
Przedmiot zainteresowania w ogólnym zarysie przeważnie określa już sama
nazwa danej dyscypliny naukowej. Nie zawsze jednak jest to wystarczające. Przeważnie w miarę upływu czasu nazwa nauki pozostaje bez zmian, a mimo to zmienia się przedmiot jej badań. Im precyzyjniejsze jest określenie przedmiotu nauki,
tym łatwiejsze prowadzenie badań i szybszy rozwój danej dziedziny wiedzy, ale też
jej bardziej przyczynkarski charakter, zaś im szersze jest ujęcie przedmiotu, tym
trudniejsze badanie i wolniejszy jej rozwój, ale bardziej problemowy charakter.
Każda dziedzina nauki posiada swoją specyfikę, w mniejszym lub większym
stopniu korzysta z ogólnych kanonów nauki, a jednocześnie tworzy własne ramy
badawcze oraz zestaw podstawowych pojęć zwanych kategoriami, które ułatwiają
prowadzenie naukowej analizy i ocenę naukowości rozwiązywanych problemów.
Rozwijając naukę o ekonomii zrównoważonego rozwoju, należy określić, co jest
wiodącym problemem tej nauki, czyli przedmiotem badań, analiz i uogólnień oraz
– 27 –
ustalenie, z jakiego punktu widzenia należy analizować rzeczywistość, czyli zdefiniować paradygmat tej nauki.
Pojęcie paradygmatu jest różnie definiowane. Autorytetem w tym zakresie
wciąż pozostaje Th. S. Kuhn. Wyróżniał on szerokie i wąskie pojęcie paradygmatu.
W ujęciu szerokim paradygmat jest to swego rodzaju matryca kierunkująca
nastawienie wszystkich uprawiających daną dziedzinę wiedzy. W ujęciu wąskim –
jest to wzorzec rozwiązywania problemów w danej dyscyplinie naukowej.1
W niniejszych rozważaniach można przyjąć, że paradygmat jest to przyjęty sposób
widzenia rzeczywistości w danej nauce, pewien wzorzec praktyki naukowej kierunkujący prawa, teorie, metody i techniki stosowane w danej nauce.
Koncepcja antropologiczna jest to punkt odniesienia do ogółu twierdzeń teorii ekonomii oraz podstawowy filar ich uprawdopodobnienia2. Problemy koncepcji
antropologicznej, przedmiotu, paradygmatu i kategorii ekonomii zrównoważonego
rozwoju były przedmiotem aktywnej i zaangażowanej dyskusji na VIII Międzynarodowej Konferencji Naukowej „Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego
rozwoju.”3
2.2. Przedmiot ekonomii zrównoważonego rozwoju
Analizując problem przedmiotu ekonomii, warto zwrócić uwagę na to, jak go
postrzegano w historii tej nauki. W starożytnej Grecji Arystoteles uważał,
że przedmiotem szczególnego zainteresowania ekonomii jest prowadzenie gospodarstwa domowego, a Ksenofont, że jest to dochód z gospodarstwa rolnego. Wśród
ekonomistów głównego nurtu też nie było jednoznaczności w tym względzie,
na przykład W. N. Senior uważał, że jest to maksymalizacja bogactwa przy minimalnych kosztach; L. Robbins – osiągnięcie założonych celów przy ograniczonych
środkach; J. B. Say – sposób i zasady tworzenia, podziału i konsumpcji bogactwa
zaspokajającego potrzeby społeczeństwa; J. S. Mill – prawa tworzenia i podziału
bogactwa. Całkowicie odmiennie widział ten problem M. Friedman. Uważał on,
że przedmiotem zainteresowania ekonomii jest sprawdzalne przewidywanie
na podstawie postawionych hipotez.4
Przytoczone poglądy nie ułatwiają jednoznacznego określenia, co powinno
być przedmiotem nauki nazwanej ekonomią zrównoważonego rozwoju. Jeżeli
Th. S. Kuhn, Dwa bieguny, tradycja i nowatorstwo w badaniach naukowych, PWN, Warszawa
1985, s. 411.
2 D. Kiełczewski, Homo oeconomicus i homo sustinens jako wyzwania ekonomii zrównoważonego rozwoju, w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko,
Wyd. WSE, Białystok 2011, s.213-229.
3 Konferencja odbyła się 27-28 czerwca 2011 roku w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Białymstoku.
4 W. Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2000.
1
– 28 –
założy się, że przedmiotem badań ekonomii głównego nurtu jest gospodarowanie
kapitałem, a ekonomii instytucjonalnej – instytucjonalne uwarunkowania funkcjonowania gospodarki, to analogicznie można stwierdzić, że przedmiotem ekonomii
zrównoważonego rozwoju jest gospodarowanie w makrosystemie: społeczeństwogospodarka-środowisko. Takie rozumienie przedmiotu badań jest zgodne z aksjologicznymi podstawami tej nauki. Ekonomia zrównoważonego rozwoju nawiązuje
do filozofii ekologicznej i ekologii społecznej, w których dowiedziono, że powinnością człowieka jest gospodarowanie środowiskiem przyrodniczym i w tym środowisku, pozwalające zachować podstawy życia i rozwoju zarówno współczesnych,
jak i przyszłych pokoleń5. Oznacza to, że nie zysk, a utrzymanie trwałości społeczno-gospodarczego rozwoju jest głównym celem gospodarowania. Zysk w tym
przypadku jest tylko jednym z mierników działalności gospodarczej.6
Podobny sposób postrzegania przedmiotu ekonomii zrównoważonego rozwoju zaprezentował H. Rogall, zarówno swoim artykule7, jak i wystąpieniu w trakcie dyskusji.
2.3. Antropologiczna koncepcja ekonomii
zrównoważonego rozwoju
Tworząc nową naukę, nie można abstrahować od jej aksjologicznych podstaw. Fakt, że obecnie następują zmiany cywilizacyjne, nie ułatwia znalezienia
właściwej odpowiedzi. W naukach społecznych można wyodrębnić dwa nurty
aksjologii – wywodzący się z tradycji chrześcijańskiej i scientyczny. Według
J. M. Dołęgi, idea zrównoważonego rozwoju jest spójna z chrześcijańskimi zasadami, na przykład takimi, jak:
• solidarność między grupami i pokoleniami;
• umiarkowanie w przyjemności, potrzebach, zmianach;
• złoty środek, który sami sobie wyznaczamy;
• sprawiedliwość – stała i trwała wola oddawania człowiekowi tego, co słusznie mu się należy ze względu na dobro wspólne.
Koncepcja homo oeconomicus, według D. Kiełczewskiego, jest podstawą
antropologiczną twierdzeń ekonomii głównego nurtu. Pojawiają się w literaturze
zarzuty, że idea homo oeconomicus jest zideologizowana i uproszczona. Jej podstawą jest wybór etyczny, oparty na filozofii jednostkowego egoizmu, co przeczy
praktyce społecznej, w której nierzadkie są przejawy zachowań altruistycznych.
Z. Piątek, Ekofilozofia, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010.
B. Poskrobko, Metodologiczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, w: Ekonomia
zrównoważonego rozwoju w świetle kanonów nauki, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok
2011, s. 12-27.
7 H. Rogall, Nachhaltige Ókonomie statt tradicionele Ókonomie, w: Teoretyczne aspekty zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2011, s. 107-133.
5
6
– 29 –
Ekonomiści konstruujący tę ideę dostrzegali fakt, że natura ludzka jest bardzo
złożona, a tym samym zachowania jednostek bardzo różnorodne. Gdyby chciało się
uwzględnić całą złożoność ludzkiego postępowania, sformułowanie uniwersalnych
prawd o gospodarowaniu byłoby bardzo utrudnione, a nauka ekonomii niezwykle
złożona i skomplikowana. Przy takich założeniach opisanie istoty mechanizmów
rynkowych byłoby niezwykle trudne. Stąd w ekonomii głównego nurtu przyjęto
pewne uproszczenie, a ewentualne odstępstwa od teorii wynikające ze złożoności
zachowań ludzkich wyjaśniano za pomocą opisu konkretnych odstępstw od reguł.
Według G. Kirchgassnera, zachowanie homo oeconomicus jest oparte na trzech
podstawowych przesłankach:
• ludzie podejmują swoje decyzje niezależnie od siebie; stąd też indywiduum
jest podstawową jednostką analizy ekonomicznej;
• jednostki zachowują się racjonalnie w sensie ekonomicznym;
• całość zachowania jednostek jest zorientowana na pomnażanie własnych
korzyści.8
Trzeba podkreślić, że koncepcja homo oeconomicus, mimo uproszczeń w niej
zawartych, okazała się bardzo przydatna w rozwoju ekonomii klasycznej i neoklasycznej. Na niej została oparta konstrukcja teorii ekonomii. Wiarygodnie wyjaśnia
ona wiele zachowań jednostek.
W innych dominujących nurtach ekonomii – ekonomii keynesowskiej i postkeynesowskiej oraz w nowej ekonomii instytucjonalnej – dostrzega się ułomności
opisanego modelu, ale nie neguje się samej idei homo oeconomicus.9 Ewentualna
nieracjonalność zachowań jest interpretowana istnieniem niedostatków gospodarki rynkowej10, ewentualnie wadliwym funkcjonowaniem instytucji.11 Krytyka
często sprowadza się do nieuwzględnienia w tej konstrukcji złożoności potrzeb
ludzkich oraz zawarcia w niej cynicznej filozofii człowieka jako istoty egoistycznej,
chciwej i zachłannej.
Koncepcja homo sustinens jest ściśle związana z ideą zrównoważonego rozwoju. Przymiotnik sustinens bezpośrednio odwołuje się do pojęcia sustainable
development. Homo sustinens ma odpowiadać podstawowej ambicji rozwojowej,
która w ramach sustainable development ma zostać zrealizowana, a mianowicie
wypracowanie sytuacji, gdy ma miejsce: trwała forma gospodarowania, względnie
ludzkiego współżycia, przy pomocy wyważonego podejścia do ekonomicznych, ekologicznych i społecznych kryteriów stabilizacyjnych i rozwojowych w celu zapewnienia
dalszego sensownego życia dla odpowiedniej liczby pokoleń w oparciu o sprawiedliwość wewnątrz- i międzypokoleniową przy zastosowaniu techniki zgodnej z wymo-
G. Kirchgessner, Homo oeconomicus, Mohr Siebeck, Tubingen 1991.
H. Landreth, D. C. Colander, Historia…, op. cit., s. 415–433.
10 Ibidem, s. 491–497.
11 Nowa ekonomia instytucjonalna: aspekty teoretyczne i praktyczne, Wyd. WSEiA, Kielce 2005;
The Evolution of Economic Institutions, ed. G.M. Hodgson, Edward Elgar, Cheltenham 2007.
8
9
– 30 –
gami ekologicznymi i społecznymi.12 Tego rodzaju związek sprawia, że homo sustinens jest jako idea krytykowany przez ekonomistów ortodoksyjnych jako kategoria
ideologiczna, podobnie jak to dzieje się z koncepcją zrównoważonego rozwoju.
Zarzut sprowadza się do posądzeń o postulatywność i utopijność obu pojęć
oraz, generalnie, o idealizację rzeczywistości ekonomicznej13. Wydaje się, że rzeczywiście słabością koncepcji homo sustinens jest kwestia akceptacji wdrożenia jej
zasad. Stąd D. Kiełczewski wyprowadza wniosek, że trzeba odpowiedzieć na pytanie, jaki jest „człowiek równoważonego rozwoju”, jakie powinien mieć cechy i jak
należy je kształtować, aby stały się realne, a nie były utopijną rzeczywistością.
Dyskusja na temat tych dwóch antropologicznych koncepcji jest początkiem drogi
ku temu, by znaleźć stosowną odpowiedź.14
2.4. Paradygmat ekonomii zrównoważonego rozwoju
Każda dyscyplina naukowa rozwija się cyklicznie. Najpierw pojawia się problem, który wymaga zbadania i rozwiązania. Problem ten jest opisywany z różnych
punktów widzenia, jednak nie każdy z nich stwarza możliwość przeprowadzenia
pogłębionej analizy jako podstawy nowej teorii, dostrzeżenia nowych praw, zasad
i innych prawidłowości. Nie wszystkie „punkty” i sposoby obserwacji rzeczywistości są naukowotwórcze. Na wybór wiodącego sposobu postrzegania problemu
istotny wpływ mają naukowcy, szczególnie uważani za autorytety w danej dziedzinie. Określony punkt widzenia, zaakceptowany przez znaczącą grupę uczonych,
staje się paradygmatem, obowiązującym kanonem. Po ustaleniu paradygmatu rozpoczyna się drugi etap cyklu – kumulowanie osiągnięć opartych na tym paradygmacie. Pojawia się lawina nowych pomysłów, prac badawczych i wdrożeniowych.
W miarę upływu czasu ilość nowych faktów i pomysłów zmniejsza się, wzrasta
natomiast ilość problemów, których nie można rozwiązać na podstawie tego paradygmatu (oznaka wejścia w trzecią fazę cyklu). Pojawia się potrzeba poszukania
nowego paradygmatu, dostrzegana przez powiększające się grono uczonych. Rozpoczyna się nowa faza cyklu.15 Istnieje już dostateczna ilość rozpoznanych różnych
faktów, które przemawiają za potrzebą przyjęcia nowego paradygmatu badań
ekonomicznych.
Kształtowanie nowej nauki – ekonomii zrównoważonego rozwoju powinno
być oparte na ogólnym, holistycznym paradygmacie nauki, który – zdaniem T. Borysa – powinien stanowić pierwszy fundamentalny poziom konkretyzacji jej kate12 H. Zabel, Industriesymbiosen im Verhaltenkontext, in: Kleislauforientere Unternehmenkooperationen, Munchen-Oldenburg 1998, S. 163.
13 G. M. Hodgson, In the Shadow of Darwin and Marx, Edward Elgar, Cheltenham 2006.
14 D. Kiełczewski, Homo oeconomicus ..., op. cit., s.213-229.
15 S. Czaja, Paradygmat ekonomii głównego nurtu i ekonomii zrównoważonego rozwoju,
w: Ekonomia zrównoważonego …, op. cit., s.28-50.
– 31 –
gorii. Drugi poziom stanowi paradygmat zrównoważonego rozwoju z wyeksponowaniem jego cech, zasad, celów i ładów. Wiodące znaczenie wśród tych pojęć
powinna mieć kategoria ładu zintegrowanego. Można wyróżnić trzy kluczowe
cechy nowego paradygmatu: samopodtrzymywanie, trwałość i równoważenie/
zrównoważenie.
Zasady nowego paradygmatu rozwoju stanowią główny sprawdzian, czy deklaracja realizacji zrównoważonego rozwoju jest zgodna z jego istotą. Zasady rozwoju
wyjaśniają zatem bardziej szczegółowo trzy wymieniowe cechy paradygmatu. Interdyscyplinarna natura nowego paradygmatu rozwoju wymaga podjęcia szeroko
zakrojonych badań mających na celu stworzenie logicznego i spójnego oraz wielopoziomowego ciągu paradygmatów o rosnącym stopniu szczegółowości.16
2.5. Kategorie ekonomii zrównoważonego rozwoju
Każda dyscyplina nauki posiada własny język, złożony z pojęć i kategorii, które są użyteczne, a jednocześnie pozwalają właściwie opisywać badane zjawiska.
Idea zrównoważonego i trwałego rozwoju oraz jej realizacja wymaga innego spojrzenia na gospodarkę. Powstaje w tym momencie pytanie – na ile powinno ono
odrzucić dotychczasowy dorobek myśli ekonomicznej, a na ile może być
on wykorzystany bezpośrednio lub po dokonaniu pewnych modyfikacji? Problem
ten próbuje się między innymi rozstrzygnąć w sporze pomiędzy ekonomią ekologiczną a ekonomią środowiska.17 Jest to również wyzwanie dla ekonomii zrównoważonego rozwoju w konfrontacji z ekonomią głównego nurtu. Według S. Czai,
wyróżnia się trzy zasadnicze scenariusze postępowania. Pierwszy polega na identyfikacji i zdefiniowaniu kategorii, które wydają się niezbędne, gdy podejmuje się
problem zrównoważonego i trwałego rozwoju, bez odwoływania się do pojęć
(kategorii), z których korzysta ekonomia głównego nurtu. Drugi scenariusz polega
na identyfikacji podstawowych pojęć używanych w ekonomii głównego nurtu,
a następnie na sprawdzeniu ich poprawności i użyteczności w ekonomii zrównoważonego rozwoju. Trzeci scenariusz polega natomiast na wypracowaniu mieszanego zestawu, składającego się z pojęć używanych w tradycyjnej ekonomii w ich
dotychczasowym rozumieniu, znanych pojęć po ich pewnej modyfikacji oraz całkiem nowych, adekwatnych do przedmiotu i przyjętego paradygmatu ekonomii
T. Borys, Interdyscyplinarność ekonomii zrównoważonego rozwoju, w: Teoretyczne aspekty..., op. cit., s. 134-151.
17 Por. S Czaja, B. Fiedor, Ekonomia środowiska i ekologiczna jako filary ekonomii zrównoważonego rozwoju, w: Ekonomia zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2010, s. 30–52; S. Czaja, B. Fiedor, Ekonomia środowiskowa a ekonomia ekologiczna –
dylemat edukacyjny, w: Edukacja dla zrównoważonego rozwoju, t. 2, Edukacja dla ładu ekonomicznego, red. B. Poskrobko, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok-Wrocław 2010,
s. 151-175.
16
– 32 –
zrównoważonego rozwoju. Na przykład w ekonomii zrównoważonego rozwoju
wykorzystuje się podstawowe pojęcia i reguły obrachunkowe mikroekonomicznego rachunku ekonomicznego, takie jak przychody, koszty czy korzyści. Różnią się
one od tradycyjnych głównie „większą pojemnością” treści, ponieważ uwzględniają
również społeczny ich kontekst, oraz innym, obrachunkowym sposobem interpretacji relacji pomiędzy nimi. Nowe kategorie w ekonomii zrównoważonego rozwoju
to między innymi: bogactwo narodów, bogactwo przyrodnicze, gospodarowanie
w jednostce terytorialnej, a także skuteczność, celowość, użyteczność, realność
wyboru (doboru) celów czy trafność doboru środków, obciążenie ekologiczne,
czy społeczna akceptowalność.18
Kryterium sprawiedliwości w ekonomii zrównoważonego rozwoju analizuje
D. Pieńkowski19. Za podstawę rozważań przyjął analizę pojęcia sprawiedliwości
zaproponowaną przez D. Stone’a20. Wyróżnił on osiem kryteriów sprawiedliwości
w trzech różnych wymiarach. Stanowią one różne sposoby operacjonalizacji powszechnie akceptowanej reguły podziału – każdemu po „równo”. Zasadniczy problem polega na różnych znaczeniach równości w zależności od przyjętych systemów wartości. Przy podziale zasobów na takie same części pojawiają się podstawowe problemy do rozwiązania, które wyrażają pytania: Dla kogo? W jaki sposób?
Jaka miara równości?
W ekonomii głównego nurtu wiodącym kryterium podziału zasobów, opartym na wartościach homo oeconomicus, jest zasada konkurencji. Stwarza ona jednakowe szanse dla każdego członka danej społeczności, ale nie gwarantuje jednakowego rozkładu zasobów. Miarą uczestnictwa w podziale zasobów jest sukces
na rynku mierzony wielkością uczestnictwa w tworzeniu bogactwa narodowego.
Nierówności uczestnictwa w dobrobycie są traktowane jako koszt ponoszony
przez osoby wykluczone, odnoszony do korzyści, jakie ma społeczeństwo z konkurencyjnego mechanizmu dystrybucji zasobów.
Ekonomia rozwoju zrównoważonego wskazuje na konieczność zmiany tego kryterium we współczesnym świecie globalnych zależności społeczno-ekonomicznych
i ekologicznych. Zasadniczy postulat to konieczność uwzględniania ludzkich potrzeb oraz szerszego członkostwa w dystrybucji zasobów naturalnych. Ekonomia
zrównoważonego rozwoju przywiązuje wagę do ekologicznych uwarunkowań bytu
i rozwoju człowieka. Postulaty niwelowania nierówności pomiędzy poszczególnymi społeczeństwami w skali globalnej i lokalnej uzupełnione zostały również zasadą sprawiedliwości międzygeneracyjnej, zapewniając w ten sposób biologiczne
podstawy funkcjonowania społeczeństwa globalnego z perspektywy ewolucyjnej.
S. Czaja, Nowe kategorie ekonomiczne w teorii zrównoważonego rozwoju, w: Teoretyczne
aspekty..., op. cit., s. 152-159.
19 D. Pieńkowski, Koncepcja sprawiedliwości w ekonomii zrównoważonego rozwoju, w: ibidem, s. 194-212.
20 D. Stone, Policy paradox: The art of political decision ma king, W. W. Norton & Company,
New York – London 2001.
18
– 33 –
Druga, złożona kategoria ekonomiczna to dobra publiczne. W teorii ekonomii
głównego nurtu najczęściej analizuje się te dobra, które można podzielić, sprzedawać, kupować, konsumować w określonych przez siebie ilościach, w zależności
od upodobań i możliwości finansowych. Nazywa się je dobrami prywatnymi.
Nabywając dobro prywatne, jednocześnie nabywa się do niego prawo własności.
Większość dóbr istniejących na rynku ma właśnie takie cechy. Istnieje jednak wiele
dóbr, których nie można zaliczyć do powyższej kategorii, ponieważ stanowią one
dobra publiczne. Dobra publiczne mogą być konsumowane lub użytkowane
w sposób rywalizacyjny – dobro może być wykorzystywane tylko przez jedną osobę lub nierywalizacyjny – użytkowanie dobra (korzystanie z dobra) przez jedną
osobę nie ogranicza możliwości korzystania przez innych, czyli z tej samej jednostki dobra może jednocześnie korzystać, bez utraty jego walorów, wiele podmiotów.
Klasycznym przykładem konsumpcji nierywalizacyjnej jest skodyfikowana wiedza.
Jeżeli rząd zwiększa wydatki na naukę, to z uzyskanych efektów mogą korzystać
wszyscy obywatele.
Są jednak dobra, których wyłączenie z konsumpcji jest trudne lub niemożliwe, na przykład wdychanie świeżego powietrza lub kąpiel w jeziorze. Dobra te są
ogólnodostępne i każdy, kto ma ochotę, może z nich korzystać.21 W ekonomii neoklasycznej za regulatora korzystania z rzadkich dóbr publicznych uznawano cenę.
Prowadziło to jednak do wykluczenia z korzystania tych ludzi, którzy nie mieli
możliwości za to dobro zapłacić.22 Już J. K. Galbraith postulował, aby nie wykluczać,
a zapewnić dostępność do rzadkich dóbr publicznych poprzez zwiększenie wydatków na tworzenie odpowiedniej infrastruktury.23
Przedstawiając propozycje gospodarowania dobrami wolnymi, K. Poskrobko
nie znalazła rozwiązania satysfakcjonującego z punktu widzenia paradygmatu
ekonomii zrównoważonego rozwoju i w konkluzji stwierdziła, że problem gospodarowania dobrami publicznymi jest ważnym wyzwaniem dla ekonomii zrównoważonego rozwoju.24
Problemem kategorii jakości życia ekonomia głównego nurtu w zasadzie się
nie zajmowała. W ekonomii zrównoważonego rozwoju, według B. Jaros, jakość
życia należy traktować jako kategorię złożoną, którą opisują inne kategorie odnoszące się do sfery materialnej, psychicznej i duchowej, i na tej podstawie wyodrębniła jakość typu „mieć”, typu „być” i typu „kochać”. Z tego punktu widzenia autorka
analizowała wskaźniki jakości życia, zarówno zagregowane, jak i pojedyncze,
zwracając szczególną uwagę na kategorię szczęścia jako warunku subiektywnego
21 M. Jakubowski, Dobra publiczne i dobra wspólne, w: Teoria wyboru publicznego. Wstęp
do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania sfery publicznej, red. J. Wilkin, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s. 159-160.
22 J. E. Stiglitz, Ekonomia sektora …, op. cit., s. 151.
23 Zob. J. K. Galbraith, The New Industrial State, Boston 1967.
24 K. Poskrobko, Dobra publiczne jako kategoria ekonomii zrównoważonego rozwoju,
w: Teoretyczne aspekty..., op.cit., s. 170-192.
– 34 –
postrzegania jakości życia oraz kategorię dobrostanu psychicznego społeczeństwa.25
Jeszcze bardziej złożony jest problem kategorii „wartość człowieka”. Opracowanie M. Łuszczyka26 dowodzi, że jest to jedno z kolejnych ważnych wyzwań ekonomii zrównoważonego rozwoju, którym trzeba będzie zająć po uprzednim zdefiniowaniu szeregu podstawowych kategorii tej dziedziny wiedzy.
Polska nauka o ekonomii zrównoważonego rozwoju wchodzi na kolejny,
wyższy poziom rozważań. Istnieje już dorobek, z którym bez cienia kompleksu
można występować na arenie międzynarodowej.
B. Jaros, Zrównoważona jakość życia w idei zrównoważonego rozwoju (patrz spis treści).
M. Łuszczyk, Usytuowanie człowieka we współczesnym rozwoju społeczno-gospodarczym,
w: Teoretyczne aspekty..., op.cit., s. 239-256.
25
26
– 35 –
3
Stanisław Czaja
Zrównoważona gospodarka
oparta na wiedzy
3. 1. Uwagi wprowadzające
D
yskusja na temat „Zrównoważona gospodarka oparta na wiedzy” koncentrowała się w obrębie następujących problemów:
1.
Czy rozumiemy pojęcie społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej
na wiedzy oraz zrównoważonej i trwałej gospodarki opartej na wiedzy?
2.
Jak będą/lub powinny funkcjonować podmioty gospodarujące w gospodarce
opartej na wiedzy?
3.
Czy wybrane ekologiczne aspekty działalności gospodarczej są zgodne ze
zrównoważonym i trwałym rozwojem?1
1 Ponieważ w polskiej literaturze nie został zakończony spór wokół pojęcia „zrównoważony
czy/i trwały rozwój”, w poniższym opracowaniu będę używał zwrotu „zrównoważony
i trwały rozwój”, pozostawiając kwestie semantyczne do rozstrzygnięcia w przyszłości.
– 37 –
3.2. Pojęcie społeczeństwa informacyjnego,
gospodarki opartej na wiedzy oraz zrównoważonej
i trwałej gospodarki opartej na wiedzy
Podstawowym problemem jest zrozumienie istoty tych pojęć oraz ich zdefiniowanie. Ważna jest również identyfikacja atrybutów (cech charakterystycznych)
takiego społeczeństwa i towarzyszącej mu gospodarki, a także zasad ich funkcjonowania. Ważne dla właściwego rozumienia pojęcia społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy oraz praktyki społeczno-gospodarczej są sposoby mierzenia (mierniki).
Istnieje bogata literatura socjologiczna i ekonomiczna, w której proponuje się
różne sposoby rozumienia społeczeństwa informacyjnego oraz gospodarki opartej
na wiedzy. Po raz pierwszy pojęcie społeczeństwa informacyjnego wprowadzone
zostało w 1963 roku przez japońskiego socjologa, analityka kultury i futurologa
T. Umeaso, jako odpowiednik społeczeństwa informującego się za pomocą komputerów. Nieco później powstały pierwsze programy implementacji takiego społeczeństwa.
Powstające w kolejnych latach opracowania poświęcone analizie kierunków
rozwoju współczesnego społeczeństwa przyniosły nowe idee w tym zakresie.
W 1973 roku futurolog D. Bell użył pojęcia „społeczeństwo postindustrialne”, którego charakterystyka była zbliżona do społeczeństwa informacyjnego, chociaż
główny nacisk położony został na opis skutków przejścia do okresu dominacji
szeroko rozumianego sektora usług. W 1980 roku amerykański badacz kultury
i futurolog A. Toffler użył pojęcia „społeczeństwo trzeciej fali”, które przez pewien
czas było nawet używane równolegle z pojęciem „społeczeństwo informacyjne”
i zastanawiano się, która kategoria będzie bardziej dopasowana do przemian
zachodzących we współczesnym społeczeństwie i w towarzyszącej mu gospodarce.
W 1993 roku znakomity specjalista z zakresu zarządzania, P. Drucker, wprowadził
pojęcie „społeczeństwo wiedzy”. Biorąc pod uwagę rzeczywiste przemiany, określenie tego autora wydaje się zbyt modelowe. Mamy obecnie do czynienia z sytuacją nadmiaru informacji, która nie zawsze oznacza wiedzę. Zatem pojęcie „społeczeństwo informacyjne” wydaje się bardziej uzasadnione. M. Castells wprowadził
do literatury pojęcie „społeczeństwa sieciowego”, starając się wyeksponować rolę
Internetu i sieci komputerowych. Są one jednak jedynie pewnymi elementami
współczesnego społeczeństwa i gospodarki, a zatem ich nadmierne podkreślanie
nie wydaje się również uzasadnione. W 2001 roku A. Mattelart starał się upowszechnić pojęcie „społeczeństwa komunikacji”, co podobnie, jak w przypadku
„społeczeństwo sieciowe”, było uproszczoną charakterystyką zmian, z jakimi spotkała się ludzka cywilizacja pod koniec XX i na początku XXI stulecia. W efekcie
toczących się dyskusji dominującą pozycję uzyskały kategorie „społeczeństwo
informacyjnego” i towarzyszącej mu „gospodarki opartej na wiedzy”.
– 38 –
Zgodnie z definicją K. Krzysztofka społeczeństwo informacyjne jest to społeczeństwo, w którym informacja jest intensywnie wykorzystywana w życiu ekonomicznym, społecznym, kulturalnym i politycznym, to społeczeństwo, które posiada
bogate środki komunikacji i przetwarzania informacji, będące podstawą tworzenia
większości dochodu narodowego oraz zapewniające źródło utrzymania większości
ludzi.2
Społeczeństwo informacyjne można również zdefiniować, wykorzystując jego
dominujące cechy. Wówczas będzie ono oznaczać strukturę społeczną, której
cechami są między innymi:
• duża liczebność zidentyfikowanych źródeł kreujących informacje;
• zdolność generowania i gromadzenia dużych zbiorów informacji;
• rosnąca rola informacji w procesach podejmowania decyzji, w tym w procesach
gospodarowania;
• rozwijające się umiejętności, w sensie technicznym (sprzęt) i metodycznym
(metody) przetwarzania i wykorzystania zbiorów informacji;
• wzrost znaczenia informacji w życiu jednostek ludzkich oraz grup społecznych,
od czego zależy nie tylko aktualny poziom dobrobytu (jakości życia), ale także
pozycja społeczna człowieka czy potencjalne możliwości rozwoju cywilizacyjnego, w tym ekonomicznego.3
Inaczej ujmując, społeczeństwo informacyjne rozumiane jest jako ludzka
wspólnota, której podstawą funkcjonowania jest informacja i jej przetworzone formy
(wiedza czy mądrość, w zależności od fazy rozwoju). Jest to społeczeństwo kierujące
się w swoim funkcjonowaniu i podejmowanych działaniach wiedzą (mądrością),
a nie na przykład tradycjami, przesądami, dogmatami czy niesprawdzalnymi racjami. Społeczeństwo informacyjne posiadać będzie wypracowane procedury przygotowania i wykorzystania informacji, a jego podstawowym wyzwaniem nie jest poszukiwanie informacji w warunkach jej niedoboru, jak to miało miejsce we wcześniejszej
fazie rozwoju ludzkiej cywilizacji, lecz filtrowanie informacji w warunkach jej nadmiaru.4
Społeczeństwu informacyjnemu towarzyszy gospodarka oparta na wiedzy.
Rozwój społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy wymaga
spełnienia kilku istotnych warunków, a zwłaszcza: rozbudowy infrastruktury telekomunikacyjnej, pełnej liberalizacji rynków usług informacyjnych, przejrzystego
i spójnego oraz dostosowanego prawodawstwa, wysokiego poziomu nakładów
na B+R, powszechnego, szerokiego i taniego dostępu do Internetu, publicznego dostępu do zasobów informacyjnych, wysokiego stopnia korzystania z informacji, szybkiego
2 K. Krzysztofek, M. Szczepański, Zrozumieć rozwój: od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2005, s. 170.
3 S. Czaja, Spory wokół pojęcia społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy –
problemy identyfikacji i pomiaru, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2010 nr 139, seria: Ekonomia nr 10, s. 39.
4 Ibidem, s. 42-43.
– 39 –
odbierania i przekazywania danych cyfrowych, bez ograniczeń przestrzennych oraz
wzrostu zatrudnienia w sektorze informacyjnym.
Jak zauważyła E. Skrzypek, gospodarka oparta na wiedzy posiada trzy oblicza:
• metodologiczne: poszukiwanie nowych sposobów identyfikowania i analizy
problemów w obszarze zarządzania wiedzą;
• empiryczne: identyfikowane z monitorowaniem zmieniającej się mapy gospodarki opartej na wiedzy i dyfuzji wiedzy na poziomie społeczeństwa i przedsiębiorstw;
• pragmatyczne: jego istota sprowadza się do budowy i promowania systemów
umożliwiających kreowanie zarządzania wiedzą na wszystkich poziomach
życia społecznego.5
Sieciowe elementy społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy wyeksponował K. Krzysztofek, a J. Czerna-Grygiel, za L. Zacherem, rozróżniła
następujące typy społeczeństw: rynkowe, konsumpcyjne, medialne, informacyjne,
sieciowe i wiedzy.6 Można, oczywiście, wprowadzić takie rozróżnienie, jeżeli wyraźnie wyeksponuje się i oddzieli informację i wiedzę. Wymagać to będzie dalszych
badań nad społeczeństwem informacyjnym, gospodarką opartą na wiedzy oraz
zrównoważoną gospodarką opartą na wiedzy.
Istotnym wyzwaniem, zwłaszcza dla systemów statystyki społeczno-ekonomicznej są również zagadnienia pomiaru i mierników użytecznych w warunkach
społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy.7 Obecnie wykorzystuje się wiele mierników, które posiadają swoje zalety i wady, możliwości interpretacyjne oraz ograniczenia. Najpopularniejsza jest metoda KAM.8 Nie jest pozbawiona wad, co oznacza potrzebę dalszych poszukiwań. Tym bardziej, że wymagania stawiane przez zrównoważoną gospodarkę opartą na wiedzy są jeszcze
większe, zarówno w zakresie opisu (identyfikacji), jak i ujęcia dynamicznego.
Można dostrzec wiele wyzwań stojących przed badaczami zajmującymi się
społeczeństwem informacyjnym i gospodarką opartą na wiedzy, zwłaszcza w zakresie istoty i definiowania wiodących kategorii, atrybutów (cech charakterystycznych), zasad funkcjonowania oraz sposobów mierzenia, w tym mierników. Dodatkowo muszą być uwzględnione nowe zjawiska i procesy pojawiające się w społeczeństwie i gospodarce opartej na wiedzy, a zwłaszcza:
• kompresja czasu i przestrzeni;
• szybki obieg informacji, bez względu na czas i odległość;
E. Skrzypek, Rola gospodarki opartej na wiedzy w warunkach zrównoważonego rozwoju,
w: Przedsiębiorstwo w warunkach zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Powichrowska, Wyd. WSE, Białystok 2011, s. 24.
6 J. Czerna-Grygiel, Podstawowe uwarunkowania równoważenia innowacyjnej gospodarki
opartej na wiedzy, w: ibidem, s. 49.
7 S. Czaja, Spory wokół pojęcia społeczeństwa…, op. cit., s. 50-53.
8 A. Becla, Wady i zalety metody KAM (Knowledge Assessment Methodology) służącej do identyfikacji poziomu zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2010 nr 139, seria: Ekonomia nr 10, s. 56-70.
5
– 40 –
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
całodobowa aktywność-społeczeństwo nonstop;
nadmiar informacji i nieumiejętność korzystania z nich;
niezależność kosztów przesyłania informacji od odległości;
obecność zniekształconych informacji oraz brak zdolności do weryfikowania
prawdziwości informacji;
konieczność ciągłego uczenia się;
zmiana w sposobie komunikowania się ludzi;
powstawanie nowych struktur społecznych i nowych podziałów;
zmiana przetwarzania informacji w umyśle na przetwarzanie ich w komputerze;
brak monopolu na większą część informacji i wiele alternatywnych źródeł informacji;
mniejsze znaczenie roli własności intelektualnej poprzez możliwość kopiowania i darmową redystrybucję dóbr intelektualnych;
dostęp do podstawowych usług informatyczno-informacyjnych w sieci;
przenikanie technologii informacyjno-komunikacyjnych do wszystkich sfer
życia i wzrost uzależnienia od komputera;
powstawanie społeczności wirtualnych.
3.3. Reguły funkcjonowania podmiotów gospodarujących
w gospodarce opartej na wiedzy
Podmioty gospodarujące w warunkach gospodarki opartej na wiedzy nabierają cech organizacji opartych na wiedzy. W takiej organizacji J. Brdulak wyróżnił
trzy rodzaje wiedzy: wiedza jako produkt – który jest innowacją, wynikiem działalności firmy, jest tworzony, a później sprzedawany; wiedza jako zasób – gromadzony,
rozpowszechniany i chroniony przez organizację jako element pamięci organizacyjnej; wiedza jako ograniczenie – wpływające na działalność organizacji, stąd skłaniające ją do uczenia się i dostosowywania do narzuconych warunków.9
Zaproponowaną w opracowaniu hierarchię wiedzy, być może odpowiednią
dla gospodarki opartej na wiedzy, należy rozbudować w warunkach zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy (rysunek 3.1).
Na tym etapie szczególnego znaczenia nabiera nie wiedza, czyli uporządkowany zbiór informacji, lecz mądrość, czyli zdolność do właściwego wykorzystania
wiedzy i działania połączonego z emocjonalnym zaangażowaniem dla dobra innych
ludzi, ludzkiej cywilizacji oraz planety Ziemia.
Pewne rozszerzenie dotyczyć może również procesu zarządzania wiedzą,
który w zredukowanej formule obejmuje zamknięty cykl: tworzenia → wykorzystania → archiwizowania wiedzy. Tworzenie zawiera pozyskiwanie, dzielenie,
9 J. Brdulak, Uwarunkowania oraz mechanizmy funkcjonowania i rozwoju organizacji opartej
na wiedzy, w: Przedsiębiorstwo w warunkach …, op. cit., s. 54.
– 41 –
kreację i kupowanie. Wykorzystanie to przede wszystkim podejmowanie decyzji.
Natomiast archiwizowanie obejmuje magazyny wiedzy, best practices, bazy danych
oraz bazy informacji. Rozszerzona wersja obejmowałaby osiem etapów zgodnych
z rysunkiem 3.2.
Rysunek 3.1. Relacje między danymi, informacjami i wiedzą oraz mądrością
Dane
opisujące za pomocą nośnika i symboli określone zjawisko, fakt czy proces
(element rzeczywistości)
przetwarzanie danych
Informacje posiadające aspekt ilościowy, semantyczny i użytecznościowy
interpretacja i zrozumienie informacji
Wiedza
odbiorcy, czyli uporządkowany zbiór informacji
właściwe wykorzystanie wiedzy
Mądrość,
czyli zdolność do właściwego wykorzystania wiedzy i działania połączonego
z emocjonalnym zaangażowaniem
Źródło: opracowanie własne.
Rysunek 3.2. Etapy realizacji funkcji zarządzania informacją
1. Określenie potrzeb informacyjnych
2. Generowanie czyli tworzenie i/lub pozyskiwanie informacji
3. Gromadzenie informacji wraz z jej segregacją
4. Przechowywanie informacji
5. Przekazywanie czyli transmisja informacji
6. Przetwarzanie informacji
7. Interpretacja informacji
8. Wykorzystanie (zastosowanie) informacji
Źródło: opracowanie własne.
– 42 –
Funkcjonowanie zrównoważonej i trwałej gospodarki opartej na wiedzy oraz
podmiotów gospodarujących w jej ramach wymaga identyfikacji głównych zasad
rządzących taką gospodarką. Zasady te mają decydujący wpływ na tworzące jej
strukturę podmioty. Wśród badaczy pozostaje otwarty metodologiczno-poznawczy
spór, na ile zasady funkcjonowania podmiotów gospodarujących decydują o regułach rządzących całą gospodarką (podejście redukcjonistyczne), a na ile złożoność
struktur gospodarczych kreuje nowe właściwości gospodarki (ujęcie synergistyczne). Zrozumienie tych relacji jest istotne dla organizacji uczących się, opartych na
wiedzy.
W sporach pomiędzy zwolennikami tradycyjnego i nowego, ekologicznego
paradygmatu ekonomii ważne staje się zagadnienie zgodności zasad funkcjonowania podmiotów gospodarujących w gospodarce opartej na wiedzy ze znanymi powszechnie regułami działania mechanizmu rynkowego, opartego na konkurencji,
elastyczności oraz skłonności do równowagi, przynajmniej transakcyjnej. Wokół
tego problemu koncentrują się zainteresowania przedstawicieli ekonomii środowiska i ich dyskusja ze zwolennikami ekonomii ekologicznej.
Problem zawarty w pytaniu – jak będą (w ujęciu ekonomii pozytywnej) lub
jak powinny (w ujęciu ekonomii normatywnej) funkcjonować podmioty gospodarujące w gospodarce opartej na wiedzy? – dotyka jeszcze jednego ważnego zagadnienia – oczekiwanych efektów. Znaczenie kształtowania wiedzy w przedsiębiorstwie podkreśliła B. Powichrowska.10 Zasady Global Compact określają zaś zakres
zrównoważonego biznesu.11
Zrównoważona produkcja w przedsiębiorstwie to takie wytwarzanie towarów
i usług, które:
• wykorzystuje procesy i systemy niezanieczyszczające środowiska (ograniczające zanieczyszczanie środowiska);
• oszczędza energię i surowce;
• jest realistyczne pod względem ekonomicznym;
• jest bezpieczne i nie zagraża zdrowiu ludzi;
• jest społecznie i twórczo opłacalne dla wszystkich pracujących ludzi.12
Można ją realizować na przykład za pomocą odpowiednich wzorców, do których zalicza się między innymi:
• społeczną odpowiedzialność przedsiębiorstw;
• wdrażanie systemów zarządzania środowiskowego ISO 14 001 czy EMAS;
• inne dobrowolne inicjatywy, takie jak: wdrażanie projektów czystej produkcji, upowszechnianie ekoznakowania czy stosowanie oceny cyklu życia produktu;
B. Powichrowska, Ukształtowanie wiedzy w przedsiębiorstwie, w: ibidem, s. 67-87.
M. Burchard-Dziubińska, Zrównoważony biznes – dlaczego tak trudno o sukces?, w: ibidem,
s. 95.
12 I. Januszewska, E. Broniewicz, A. Mazur, R. Rudnicki, Uwarunkowania wdrażania wzorców
zrównoważonej produkcji w małych i średnich przedsiębiorstwach, w: ibidem, s. 162.
10
11
– 43 –
• zmniejszanie energiochłonności, materiałochłonności i wodochłonności produkcji oraz usług;
• uczestnictwo w inicjatywach instytucjonalnych typu „Czysty Biznes”.13
Zestaw tego typu rozwiązań (wzorców) jest bogaty, obejmuje kilkadziesiąt
różnych elementów.
Tabela 3.1. Zasady Global Compact
KATEGORIA
ZASADY GLOBAL COMPACT
Prawa człowieka
Zasada 1. Popieranie i przestrzeganie praw człowieka przyjętych przez społeczność
międzynarodową.
Zasada 2. Eliminacja wszelkich przypadków łamania praw człowieka przez firmę.
Standardy pracy
Zasada 3.
Zasada 4.
Zasada 5.
Zasada 6.
Środowisko naturalne
Zasada 7. Prewencyjne podejście do środowiska naturalnego.
Zasada 8. Podejmowanie inicjatyw mających na celu promowanie postaw
odpowiedzialności ekologicznej.
Zasada 9. Stosowanie i rozpowszechnianie przyjaznych środowisku technologii.
Przeciwdziałanie
korupcji
Zasada 10. Przeciwdziałanie korupcji we wszystkich formach, w tym wymuszeniom
i łapówkarstwu.
Poszanowanie wolności zrzeszania się.
Eliminacja wszelkich form pracy przymusowej.
Zniesienie pracy dzieci.
Efektywne przeciwdziałanie dyskryminacji w sferze zatrudnienia.
Źródło: M. Burchard-Dziubińska, Zrównoważony biznes – dlaczego tak trudno o sukces,
w: Przedsiębiorstwo w warunkach zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Powichrowska, Wyd. WSE, Białystok 2011, s. 95.
Tego typu wzorce pozwalają na szersze zastosowanie rachunku mikroekonomicznego, który nie tylko ułatwia identyfikację korzyści oraz kosztów poszczególnych działań, ale także ich kwantyfikację, a następnie, poprzez wykorzystanie
różnych technik (metod) waloryzacyjnych, sprowadzenie do wspólnej podstawy –
ujęcia pieniężnego. Daje ono możliwość wykorzystania wszystkich walorów optymalizacyjnego rachunku mikroekonomicznego, a przy pomocy agregacji również
makroekonomicznego.
3.4. Zgodność wybranych ekologicznych aspektów
działalności gospodarczej ze zrównoważonym i trwałym rozwojem
Zrównoważony i trwały rozwój jako koncepcja przemian w makrosystemie:
gospodarka–społeczeństwo–środowisko implementacyjnie przyjmuje postać strategii zrównoważonego i trwałego rozwoju. Strategia zrównoważonego i trwałego
13
Ibidem, s. 163.
– 44 –
rozwoju jest realizowana za pomocą różnorodnych praktycznych rozwiązań. Mogą
to być takie podejścia, metody, techniki i narzędzia, jak na przykład:
• regulacje w prawie międzynarodowym zgodne z zasadami zrównoważonego
i trwałego rozwoju;
• globalne programy środowiskowe i działalność globalnych agend ekologicznych;
• międzynarodowe programy ekologiczne i działalność multilateralnych i bilateralnych agend ekologicznych;
• polityki ekologiczne, w tym polityki unijne;
• krajowe regulacje prawno-instytucjonalne;
• ekologiczne strategie działania o makrocharakterze, mezocharakterze i mikrocharakterze;
• systemy zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwach (EMAS) i regionach (REMS);
• znormalizowane systemy certyfikowanego zarządzania środowiskowego ISO
14 001;
• środowiskowe mierniki oceny funkcjonowania przedsiębiorstwa;
• zestawy wskaźników efektów działań prośrodowiskowych;
• społeczna odpowiedzialność biznesu;
• programy Czystszej Produkcji;
• marketing ekologiczny i ekoznakowanie (ecolabelling);
• rachunkowość ekologiczna i controlling ekologiczny;
• ekologiczna ocena cyklu życia produktu;
• audyty środowiskowe, przeglądy i raporty środowiskowe;
• dobrowolne i obowiązkowe oceny oddziaływania środowiskowego;
• pozwolenia zintegrowane;
• oceny ryzyka ekologicznego;
• proste koncepcje obniżania wskaźników obciążenia środowiskowego (energochłonność, materiałochłonność, wodochłonność, polutogenność);
• lokalne inicjatywy proekologiczne;
• ekoinnowacje.
Wszystkie powyższe rozwiązania mogą mieć charakter zgodny z zasadami
zrównoważonego i trwałego rozwoju lub z różnych względów mogą pozostawać
w kolizji z nimi. Szczególnie istotnymi kwestiami przy wprowadzaniu takich rozwiązań są:
• ich zgodność z zasadami zrównoważonego i trwałego rozwoju;
• zakres przestrzenny i czasowy tych rozwiązań;
• wola polityczna dla ich wprowadzenia;
• odpowiednie zaplecze społeczne dla ich realizacji;
• sprawny mechanizm monitorowania ich wprowadzenia i funkcjonowania.
Regulacje w prawie międzynarodowym przyjmują postać konwencji, będących aktami w tym systemie prawa, oraz towarzyszących im dokumentów wykonawczych – protokołów. Pozwalają one, ze względu na swój charakter, dość sku-
– 45 –
tecznie regulować wybrane sfery aktywności człowieka w globalnej skali. Przykładami takich mniej lub bardziej skutecznie realizowanych rozwiązań są działania
związane z ochroną warstwy ozonowej, emisji gazów cieplarnianych, handlu zagrożonymi gatunkami zwierząt czy ochroną bioróżnorodności. Można mieć nadzieję, że wraz z rozszerzaniem i pogłębianiem się procesów globalizacyjnych będzie
wzrastała rola prawnomiędzynarodowych regulacji środowiskowych.
Globalne programy środowiskowe i działalność globalnych agend ekologicznych to kolejna grupa działań i rozwiązań, których rolę trudno przecenić. Słyszy się
czasami zarzuty, że tego typu przedsięwzięcia nie mają większego znaczenia
dla globalnego zrównoważonego i trwałego rozwoju, a agendy ekologiczne nie są
dostatecznie skuteczne. Oceniając jednak, z pewnej już historycznej perspektywy,
dużą liczbę takich przedsięwzięć, nie sposób nie zauważyć ich konkretnych efektów. A międzynarodowe agencje ekologiczne mogą także pochwalić się wieloma
osiągnięciami, zwłaszcza w krajach słabo rozwiniętych – w Afryce, Azji czy Ameryce Łacińskiej. Tego typu przedsięwzięcia mogą być wyrazem tworzenia się globalnej strategii zrównoważonego i trwałego rozwoju, a agencje – odzwierciedlać tendencje do tworzenia się global governance. W kręgach zwolenników globalnych
działań ekologicznych oba kierunki są bardzo pożądane.
Na niższym przestrzennym poziomie realizowane są międzynarodowe programy środowiskowe, które obejmują dwa lub kilka państw. Odgrywają one ważną
rolę na obszarach przygranicznych, przy wspólnych zbiornikach wodnych (jeziorach,
morzach), ciekach wodnych czy innych strukturach geomorfologicznych. Działające
w takiej skali agencje są podobne do rozwiązań globalnych i stoją przed nimi takie
same wyzwania oraz ograniczenia. Ich skuteczność działania w większej jednak mierze zależy od politycznego oraz społecznego zaplecza. Jeżeli wszyscy uczestnicy multilateralnych i bilateralnych przedsięwzięć są dostatecznie przygotowani oraz zmotywowani, wówczas skuteczność ich realizacji jest dostatecznie wysoka.
Polityki ekologiczne są nowoczesnym wyrazem realizacji pożądanych celów
środowiskowych przez wyspecjalizowane i dysponujące odpowiednimi zasobami
ekonomicznymi, w tym ludzkimi. Są one traktowane jako istotny element każdej
strategii zrównoważonego i trwałego rozwoju. W ramach Unii Europejskiej i europejskiej polityki środowiskowej poszczególne polityki ekologiczne (Plany Działania) były i są tak konstruowane, aby:
• realizowały cele zrównoważonego i trwałego rozwoju;
• były zgodne z wprowadzanymi regulacjami prawno-instytucjonalnymi;
• wyznaczały ramy przyszłej realizacji strategii zrównoważonego i trwałego
rozwoju;
• wzmacniały jakość środowiska przyrodniczego w przestrzeni Unii Europejskiej oraz poza nią.
Politykom ekologicznym wyznacza się wiodącą rolę w działalności państwa
i agend rządowych, a ocena krajowych polityk najczęściej dokonywana jest z punktu
widzenia ich zgodności ze zrównoważonym i trwałym rozwojem oraz skuteczności.
– 46 –
W skali państwa ważnym elementem realizacji strategii zrównoważonego
i trwałego rozwoju są krajowe rozwiązania prawno-instytucjonalne. Można go
przedstawić w następującej formule (rysunek 3.3). Obejmuje ona zarówno elementy strukturalne, takie jak: pojęcie prawa środowiskowego, jego funkcje oraz wykorzystywane formy odpowiedzialności, również instytucje i instrumenty, a także
funkcjonalne, takie jak: mechanizm kreacji prawa oraz mechanizm egzekucji prawa. Wszystkie te elementy – strukturalne i funkcjonalne – muszą być tak skonstruowane, aby odpowiadały idei oraz strategii zrównoważonego i trwałego rozwoju.
Ekologiczne strategie działania, jak wykazały dotychczasowe doświadczenia
wielu państw, regionów oraz podmiotów gospodarujących, to niezwykle istotne
formy realizacji strategii zrównoważonego i trwałego rozwoju. Po Pierwszym
Ziemskim Szczycie Ekologicznym w Rio da Janeiro w 1992 roku i przyjęciu Agendy
21 pojawiły się liczne koncepcje strategii zrównoważonego i trwałego rozwoju,
obejmujące przestrzeń poszczególnych państw (krajowe strategie zrównoważonego i trwałego rozwoju), regionów (regionalne strategie zrównoważonego i trwałego rozwoju) oraz lokalnych struktur społeczno-ekonomicznych (na przykład
gminne strategie zrównoważonego i trwałego rozwoju), a także odpowiednie strategie formułowane dla podmiotów gospodarujących (na przykład strategie zrównoważonego i trwałego rozwoju przedsiębiorstw). Podstawowym ich wyzwaniem
jest rzeczywista zgodność z założeniami zrównoważonego i trwałego rozwoju.
Z pewnej perspektywy można sformułować następujący wniosek: znaczna ich
część nie spełniała tych założeń, tym bardziej, że one same znajdowały się i nadal
znajdują w trakcie kształtowania się. Ponadto część strategii nie opierała się
na właściwej bazie informacyjnej, nie miała dostatecznych zasobów ekonomicznych, aby można je zrealizować, a niektóre powstawały z apriorycznym założeniem nierealizowalności.
Rysunek 3.3. System prawa ochrony środowiska
Pojęcie – Funkcje prawa – Formy odpowiedzialności
Instytucje systemu prawa
PRAWO ŚRODOWISKOWE
Mechanizm kreacji prawa
Mechanizm egzekucji prawa
Źródło: opracowanie własne.
– 47 –
Instrumenty prawa:
• bezpośrednie
• zarządzania
• ekonomiczno-rynkowe
Systemy zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwach (EMAS) i regionach (REMS) są inicjatywą znaną w Unii Europejskiej od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, kiedy uzyskały pierwsze umocowania prawne. Obecnie systemy EMAS posiadają rozbudowane procedury prawne w zakresie rejestracji oparte na rozporządzeniu nr 761/2001. Można spodziewać się dalszego rozwoju takich
rozwiązań.
Znormalizowane systemy certyfikowanego zarządzania środowiskowego
ISO 14 001 są konsekwencją wprowadzenia w 1987 roku norm ISO serii 9000.
Wyprzedzają one w czasie podobne, konkurencyjne rozwiązanie EMAS. Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna rozszerzyła w 1996 roku tego typu inicjatywę na zarządzanie środowiskowe. System zarządzania środowiskowego obejmuje odpowiednią strukturę organizacyjną, planowanie odpowiedzialności, zasady
postępowania, procedury, procesy i zasoby. Jednocześnie przygotowana jest zunifikowana i powszechnie stosowana procedura certyfikacji.
Środowiskowe mierniki oceny funkcjonowania przedsiębiorstwa opierają się
na kilku głównych zbiorach informacji dotyczących relacji pomiędzy działaniem
przedsiębiorstwa a stanem środowiska przyrodniczego, informacji charakteryzujących relacje pomiędzy gospodarczym wykorzystaniem zasobów środowiska
przyrodniczego, ich obciążeniem oraz sytuacją finansową podmiotu, a także informacji, które umożliwiają ocenę ekologicznego image przedsiębiorstwa. Mierniki
środowiskowe mogą mieć złożony i zróżnicowany charakter, zawierając informacje o zanieczyszczeniach emitowanych do środowiska, zasobochłonności i energochłonności produkcji, wyposażeniu przedsiębiorstwa w urządzenia ochrony środowiska i ich obsłudze, o proekologicznych przedsięwzięciach inwestycyjnych,
o obciążeniu przedsiębiorstwa kosztami ochrony środowiska czy o kadrze zajmującej się problemami środowiskowymi. Większość tego typu informacji gromadzona jest obecnie w ramach systemu statystyki społeczno-ekonomicznej GUS-u.14
Wskaźniki efektów działań prośrodowiskowych są zestawami mierników,
które pozwalają danej organizacji we właściwy sposób identyfikować, diagnozować i finalnie minimalizować jej negatywne oddziaływania na środowisko przyrodnicze. Wiele instytucji, a wśród nich Komisja Europejska, Międzynarodowa
Organizacja Normalizacyjna ISO czy Globalna Inicjatywa na Rzecz Raportowania
GRI, przygotowują swoje wytyczne w tym zakresie. Najczęściej proponuje się zestawy uwzględniające: wskaźniki presji, wskaźniki stanu oraz wskaźniki reakcji
lub zestawy wykorzystujące: wskaźniki osiągnięć operacyjnych, wskaźniki osiągnięć zaradczych oraz wskaźniki warunków środowiskowych, a także zestawy
oparte na wskaźnikach kluczowych oraz wskaźnikach dodatkowych.
Społecznie odpowiedzialny biznes jest specyficzną „filozofią” postępowania
podmiotów gospodarujących, zwłaszcza przedsiębiorstw i instytucji finansowych.
Szerzej na temat możliwych do wykorzystaniu źródeł informacji ekologicznej znaleźć
można w pracy: A. Becla, S. Czaja, A. Zielińska, Ecological information management in the
context of sustainable development. Choisen issues, Wyd. I-BIS, Wrocław-Jelenia Góra 2010.
14
– 48 –
Uwzględniają one nie tylko własne kryteria działania, ale również skutki oddziaływania na inne podmioty oraz sfery ludzkiej aktywności. Ponieważ jest to „filozofia” postępowania, tworzą ją zarówno konkretne przedsięwzięcia, jak i większe,
bardziej długookresowe działania, a także zasady zachowania w codziennym funkcjonowaniu tych instytucji. Obecnie podejście to cieszy się coraz szerszym zainteresowaniem, o czym świadczą działania realizowane w licznych podmiotach
gospodarujących, a potwierdzają badania naukowe.15
Program Czystszej Produkcji obejmuje działania ukierunkowane na zmniejszenie, a jeśli to możliwe, to również na wyeliminowanie wszystkich zanieczyszczeń
i odpadów „u źródła”. Termin ten w ostatnich latach zaczęto „rozciągać” na czystszy
produkt. Czysta produkcja nie koncentruje się więc na zmianach procesów wytwarzania, ale wchodzi w sferę wyboru portfela produktów, zmian w ich konstrukcji,
wykorzystania materiałów i energii, dystrybucji, eksploatacji i we wszystkie pozostałe sfery ich cyklu życia, które pozwolą uzyskać dodatni efekt w bilansie ekologicznym.16 Bilans ekologiczny to podstawowy miernik skuteczności koncepcji czystszej
produkcji. Ruch Czystszej Produkcji rozwija się w Polsce od 1996 roku, opierając
się na aktywności Federacji Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT i jest
obecnie traktowany jako element proekologicznej „filozofii” funkcjonowania
przedsiębiorstwa, ale podobnie jak inne tego typu podejścia, posiada swoje procedury rejestracyjno-certyfikacyjne.
Marketing ekologiczny, zgodnie z koncepcją wybitnego przedstawiciela P. Kotlera, to zgodne z zasadami ekorozwoju dostarczanie produktów przyjaznych dla
środowiska właściwym ludziom, we właściwym miejscu, o właściwym czasie, po właściwej cenie i z użyciem właściwych środków promocji i komunikacji.17 Najważniejszym elementem tej definicji są produkty przyjazne dla środowiska przyrodniczego. Należy jednak pamiętać, że pozostałe elementy realizacji działań marketingowych, takie jak: odbiorcy, miejsce, czas oraz środki promocji czy komunikacji, także
muszą być zgodne z zasadami zrównoważonego i trwałego rozwoju.
Ekoetykietowanie (ecolabelling) łączy się z ekologicznym marketingiem
i oznacza odpowiednie wyróżnianie (znakowanie) produktów (dóbr oraz usług),
które spełniają odpowiednie kryteria środowiskowe. Ecolabelling należy do szybko
rozwijających się rozwiązań sprzyjających zrównoważonemu i trwałemu rozwojowi. W 1994 roku powstała Globalna Sieć Ekoetykietowania, skupiająca instytucje
zajmujące się ecolabellingiem. Rozwinęły się krajowe oraz unijny systemy przyznawania znaków ekologicznych. Odbywają się one według dość jednolitych procedur obejmujących kilka etapów, takich jak:
A. Leszczyńska, Etyczne aspekty zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw, w: Przedsiębiorstwo w warunkach …, op. cit., s. 235-250.
16 Proekologiczne zarządzanie przedsiębiorstwem, red. G. Kobyłko, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2007, s. 165.
17 P. Kotler, Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Wyd. Gebethner i S-ka,
Warszawa 1994, s. 26.
15
– 49 –
•
•
•
•
•
•
•
•
złożenie wniosku;
wstępna ocena;
rejestracja wniosku;
podpisanie umowy;
ocena systemu jakości dostawców;
przegląd i ocena zgromadzonych informacji;
wydanie lub odmowa certyfikatu;
nadzór nad wyróżnionym produktem.
Bardzo podobne procedury rejestracyjno-certyfikujące pozwalają oczekiwać
dalszej szybkiej unifikacji europejskich procedur ekoznakowania.
Rachunkowość ekologiczna i, będący kolejnym krokiem, controlling ekologiczny należą do ważnych elementów w zrównoważonym i trwałym funkcjonowaniu przedsiębiorstw. Oznaczają bowiem szanse obniżki kosztów, zapewnienia dalszego funkcjonowania firmy oraz umocnienia jej pozycji na konkurencyjnym rynku. Rachunkowość ekologiczna jest źródłem odpowiednich danych i informacji,
które są gromadzone w przedsiębiorstwie. Controlling ekologiczny pozwala ustalić
odpowiednie cele ekonomiczno-ekologiczne, zaplanować wykorzystanie surowców i emisję zanieczyszczeń, określić sposoby motywowania pracowników oraz
dostarczać odpowiednich informacji ekologicznych. Dla funkcjonowania przedsiębiorstwa w sposób zgodny z zasadami zrównoważonego i trwałego rozwoju ten
kierunek wydaje się szczególnie istotny, co docenia się w wielu europejskich krajach, zwłaszcza w Niemczech.
Ekologiczna ocena cyklu życia produktu jest … zobiektywizowanym procesem
mającym na celu oszacowanie obciążenia środowiska powodowanego przez dany
produkt, proces produkcyjny lub działalność, poprzez określenie zużycia energii
i materiałów oraz zanieczyszczeń odprowadzanych do środowiska; ocenę skutków
środowiskowych związanych ze zużyciem energii, materiałów i emisji zanieczyszczeń; i w końcu ocenę możliwości poprawy oddziaływania na środowisko.18 Jej efekty
mogą być użyteczne do zmiany procesu wytwarzania, transformacji produktu oraz
zmniejszenia obciążenia środowiska przyrodniczego przez dany produkt.
Audyty (przeglądy) środowiskowe pojawiły się po raz pierwszy na przełomie
lat sześćdziesiątych oraz siedemdziesiątych XX wieku w Stanach Zjednoczonych.
Dość długa historia ekoaudytów pozwoliła dopracować się ich licznych zastosowań
– jako elementu składowego sformalizowanych systemów zarządzania środowiskowego, jako elementu ocen oddziaływania na środowisko oraz jako oddzielnej
procedury oceny oddziaływania danego obiektu na środowisko przyrodnicze.
Audyty można zatem uznać za dość elementarny instrument, mający szerokie zastosowanie w procedurach zarządzania środowiskiem, będący jednocześnie ważnym i zobiektywizowanym źródłem informacji, bardzo użytecznej w zrównoważonym i trwałym rozwoju.
Proekologiczne zarządzanie przedsiębiorstwem, red. G. Kobyłko, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2007, s. 124.
18
– 50 –
Obowiązkowe i dobrowolne oceny oddziaływania na środowisko także mają
swoją historię, stymulowaną dyrektywą nr 337 EWG z 1985 roku, zaleceniami
UNEP, doświadczeniami amerykańskimi oraz konwencją z Espoo o ocenach
oddziaływania na środowisko z 1991 roku. W polskim systemie prawnym oceny
oddziaływania na środowisko dotyczą przedsięwzięć planowanych, takich jak inwestycje o znacznym potencjalnym oddziaływaniu na środowisko, jak przedsięwzięcia, dla których właściwy organ ustanowi obowiązek sporządzenia raportu
środowiskowego oraz przedsięwzięcia mogące oddziaływać na obszar „Natura
2000”. Dotyczą także dokumentów planistycznych. Obok obligatoryjnych ocen
oddziaływania na środowisko dla projektowanych przedsięwzięć (inwestycji)
coraz bardziej upowszechniają się oceny oddziaływania na środowisko dla obiektów już istniejących oraz tzw. „dobrowolne” oceny oddziaływania na środowisko.
Oceny oddziaływania na środowisko dla obiektów już istniejących wykonuje się
w nieco innym celu, na przykład dla udoskonalenia zarządzania środowiskowego
w przedsiębiorstwie lub zweryfikowania wykonania zaleceń naprawczych.
„Dobrowolnych” ocen oddziaływania na środowisko dokonuje się natomiast
na potrzeby projektanta, inwestora, właściciela czy zarządcy obiektu. Coraz
częściej te „dobrowolne” oceny oddziaływania na środowisko są przygotowywane
na zalecenie instytucji finansowych (banków) udzielających kredytów lub instytucji samorządowych.
Pozwolenia zintegrowane pojawiły się jako nowe rozwiązanie, dzięki któremu podmiot gospodarujący, emitujący różne formy zanieczyszczeń do środowiska
przyrodniczego może dokonać kompleksowej oceny swojego wpływu. W dokumentacji niezbędnej do uzyskania pozwolenia zintegrowanego musi zostać przeprowadzona odpowiednia inwentaryzacja oddziaływań środowiskowych oraz
ich analiza, a także muszą zostać wskazane odpowiednie działania redukujące
te oddziaływania. Pozwolenia zintegrowane są uproszczeniem procedur administracyjnych, a jednocześnie bardziej holistycznym spojrzeniem na związki pomiędzy danym podmiotem a środowiskiem przyrodniczym.
Oceny ryzyka ekologicznego należą do trudnych instrumentów wspierania
zrównoważonego i trwałego rozwoju. Podstawowe problemy w tym zakresie
związane są z kategorią ryzyka oraz formami jego przejawiania się. Dużą zaletą
ocen ryzyka ekologicznego jest natomiast ich użyteczność w tych wszystkich sytuacjach, w których mogą wystąpić sploty determinant generujących sytuacje ryzykowne. W języku chaosu deterministycznego oznacza to punkty bifurkacji kierujące trajektorie zjawiska ku sytuacjom ryzykownym.
W warunkach gospodarki rynkowej koncepcje obniżania wskaźników obciążenia środowiskowego (energochłonność, materiałochłonność, wodochłonność,
polutogenność) należą do najwcześniejszych form realizacji strategii rozwoju przyjaznej środowisku przyrodniczemu. Dotyczy to zwłaszcza tych jego elementów,
które występują jako czynniki produkcji i posiadają swoją cenę rynkową. Racjonalizacja ich wykorzystania wynikała oczywiście z innych niż ekologiczne pobudek
– 51 –
działania, ale efekt finalny wykorzystania tych czynników w sposób zgodny z zasadą racjonalnego gospodarowania dawał pożądane również ze środowiskowego
punktu widzenia rezultaty. Redukcja wskaźników obciążenia środowiskowego
doprowadziła do skierowania całego postępu technicznego wprowadzanego przez
człowieka na tory obniżania masy produktów i zmniejszania zużycia czynników
wytwórczych przy ich wytwarzaniu. Z historycznej perspektywy najwcześniej
redukowano wskaźniki materiałochłonności, następnie energochłonności, a w dalszej kolejności wodochłonności oraz polutogenności (chłonności asymilacyjnej
środowiska przyrodniczego).
Lokalne inicjatywy proekologiczne (rysunek 3.4) łączą się głównie z działaniami mającymi z jednej strony zachować walory środowiska przyrodniczego,
z drugiej – wykorzystać je dla wzmocnienia potencjału ekonomicznego w skali
lokalnej. Przyjmują one postać takich przedsięwzięć, jak na przykład: programy
produkcji ekologicznej, festyny, targi, imprezy promocyjne, wdrażanie proekologicznych standardów działania, agroturystyki i ekoturystyki, tworzenie obszarowych form ochrony przyrody i krajobrazu, realizacja lokalnych strategii zrównoważonego i trwałego rozwoju oraz lokalnych polityk ekologicznych czy programy
promocyjno-reklamowe.
Rysunek 3.4. Kierunki i sposoby realizacji lokalnych inicjatyw proekologicznych
Uruchomienie bądź rozszerzenie
produkcji lokalnych produktów
proekologicznych
Aktywizacja gospodarcza
lokalnego społeczeństwa
(festyny, targi,
imprezy promocyjne)
Stworzenie ekologicznych
podstaw dla rozwoju
lokalnej gospodarki
Lokalne środowisko przyrodniczo-geograficzne
Zachowanie walorów
krajobrazowych
i turystycznych
Zachowanie odpowiedniej
jakości lokalnego środowiska
przyrodniczego
Popularyzacja (promocja)
walorów przyrodniczokrajobrazowych i rekreacyjnych
Źródło: opracowanie własne.
Ekoinnowacje stanowią przedmiot zainteresowania badaczy od końca lat siedemdziesiątych XX wieku, najpierw w Niemczech, a następnie w innych państwach
europejskich, USA i na Dalekim Wschodzie19. Pod tym pojęciem rozumie się nowe
rozwiązania, które przynoszą korzyści dla środowiska przyrodniczego, a jednocześnie proces ich przygotowywania i wdrażania jest zgodny z zasadami zrównowaA. Lulewicz-Sas, Ekoinnowacje drogą do zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw,
w: Przedsiębiorstwo w warunkach…, op. cit., s. 106-125; R. Koneczna, Ekoinnowacje w wybranych sektorach przemysłu w Polsce, w: ibidem, s. 126-145.
19
– 52 –
żonego i trwałego rozwoju. W gospodarce opartej na wiedzy innowacje odgrywają
wiodącą rolę, a w zrównoważonej gospodarce opartej na wiedzy taką rolę przejmują ekoinnowacje.
***
Tworzenie się społeczeństwa informacyjnego oraz towarzyszącej mu gospodarki opartej na wiedzy jest nowym wyzwaniem dla idei zrównoważonego i trwałego rozwoju oraz wszelkich prób jej implementacji. Wyzwania te kryją się pod
pojęciem zrównoważonej i trwałej gospodarki opartej na wiedzy. Badacze zajmujący się tymi wyzwaniami muszą odpowiedzieć na kilka bardzo istotnych pytań,
a zwłaszcza:
1.
Jak należy rozumieć pojęcie zrównoważonej i trwałej gospodarki opartej na
wiedzy?
2.
Jak będą funkcjonować w takiej gospodarce?
3.
Które formy działań proekologicznych są zgodne ze zrównoważonym i trwałym rozwojem?
Są to elementarne problemy badawcze, które będą rozwiązywane w ramach
nowej, tworzącej się dyscypliny nauki – ekonomii zrównoważonego i trwałego
rozwoju.
– 53 –
4
Barbara Jaros
Zrównoważona jakość życia
w idei zrównoważonego rozwoju
W
spółczesny człowiek niemal codziennie dokonuje rozmaitych wyborów
związanych z zakupem dóbr. Nierzadko nie są one optymalne, o czym konsument
nie wie, brakuje bowiem odpowiedniej informacji na etykiecie w odniesieniu do
składu czy pochodzenia części składowych produktu. Ulega on wpływom reklamy
bądź kieruje się wysokością ceny, zapominając przy tym o jakości produktu. Autor
poczytnej Inteligencji ekologicznej D. Goleman napisał: Świat materialnego dostatku
ma ukrytą cenę. Poza tym, co sami płacimy, nie widzimy innych kosztów rzeczy, które
kupujemy i których codziennie używamy – ich niekorzystnego wpływu na planetę, na
zdrowie konsumentów i robotników, których praca zaspokaja nasze niezbędne potrzeby i zapewnia nam wygody. Idziemy przez życie w zalewie rzeczy, kupujemy,
używamy, wyrzucamy, marnujemy albo oszczędzamy. Każda z nich ma swoją historię
i przyszłość, początek i koniec, które są w znacznym stopniu ukryte przed naszym
wzrokiem, sieć wpływów rozciągającą się od chwili, w której zostały uzyskane lub
obmyślone jej elementy składowe, poprzez jej wyprodukowanie i przetransportowanie, (...) po dzień, kiedy się jej pozbywamy. A jednak to właśnie te niewidoczne
wpływy całej tej masy przedmiotów mogą być ich najważniejszym aspektem1.
1
D. Goleman, Inteligencja ekologiczna, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2009, s. 9-10.
– 55 –
Wybory mają ambiwalentny charakter. Konsument produktów organicznych
musi jechać samochodem do sklepu ze zdrową żywnością odległego od jego miejsca zamieszkania. Z jednej strony więc taki „zielony” konsument pomaga środowisku i swojemu zdrowiu (zakup żywności organicznej), a z drugiej szkodzi (przejazdy samochodem). Dyskusyjny może być postulowany w koncepcji zrównoważonego rozwoju zakup produktów lokalnych. Okazuje się, że bardziej „zrównoważone”
jest kupno tulipanów z Afryki niż z pobliskiej Holandii. W Afryce kwiaty rosną
w warunkach naturalnych, a w Holandii wymagają uprawy szklarniowej i intensywnego nawożenia2.
W niniejszej pracy przyjęto zasadę holistycznego spojrzenia na organizm
człowieka. Postawiono tezę, że środowisko oraz ludzie są wzajemnie ze sobą powiązani, co oznacza, że jeżeli w zdrowy, egoistyczny sposób skupia się na sobie
i jakości życia, środowisko również na tym skorzysta.
Do bycia w pełni sobą potrzeba innych cech, co Ch. Handy nazywa egoizmem
właściwym, który opiera się na fakcie, że jesteśmy z konieczności powiązani z innymi,
ale przyjmuje jako rzecz właściwą zajmowanie się sobą i poszukiwanie własnego ja,
ponieważ to poszukiwanie powinno nas doprowadzić w końcu do wniosku,
że szacunek dla siebie bierze się tylko z odpowiedzialności za innych ludzi (...)
naprawdę odnajdujemy siebie tylko wtedy, gdy – paradoksalnie – zatracamy się
w czymś poza sobą3. Egoizm właściwy zaczyna się od akceptacji siebie takiego,
jakim się jest, oraz dążenie do tego, kim chciałoby się być. Można w pełni i należycie dbać o innych oraz o środowisko, które nas otacza tylko wtedy, gdy należycie
zadbamy o siebie samych, własne potrzeby oraz kiedy będziemy dobrze się czuć
we własnej skórze.
4.1. Podstawy jakości życia
Jakość życia determinują takie wartości, jak: zdrowie, dostatek, szczęście, rodzina, sens życia, bezpieczeństwo oraz przyjemności. Ponadto, to godny dochód,
udane życie rodzinne, związki międzyludzkie oraz możliwość samorealizacji.
Na podstawie obserwacji zwyczajów pierwotnego ludu Indian z plemienia Yequana J. Liedloff doszła do wniosku, że dla cywilizowanych ludzi szczęście przestaje być
normalnym stanem wynikającym z tego, że się żyje, a staje się celem 4. Badaczka
wiąże ten stan z brakiem bądź niedostateczną ilością pozytywnych doświadczeń
doznanych w ramionach matki w czasie niemowlęctwa. Dzieci z plemienia Yequana
do ukończenia pierwszego roku życia praktycznie nie rozstają się z matką bądź
z opiekunką. W ten sposób, noszone w ramionach matki, uczestniczą we wszystT. Strange, A. Bayley, Sustainable Development. Liking economy, society, environment, OECD,
accessed: www.oecd-ilibrary.org [date of entry: 02.03.2011].
3 Ch. Handy, Głód ducha, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 1999, s. 76.
4 J. Liedloff, W głębi kontinuum, Wyd. Mamania, Warszawa 2010, s.133.
2
– 56 –
kich zajęciach, które ona wykonuje, ucząc się zarazem życia we wspólnocie.
Współcześnie społeczeństwo–człowiek utracił pierwotny związek z kontinuum,
co skutkuje nienasyceniem, niezaspokojeniem i niepokojem. Jak napisał J. Liedloff:
to pragnienie czepia się zwykle obiektu lub zdarzenia drugoplanowego; wyrażone
słowami brzmi: Wszystko byłoby dobrze, gdyby tylko (...), po czym wymienia się coś,
co powinno się pojawić, np. nowe mieszkanie, nowy samochód, awans lub podwyżka,
inna praca (...), żona, mąż czy dziecko.5 Zdobycie wymarzonego obiektu nie powoduje nasycenia, wręcz przeciwnie, na horyzoncie pojawia się kolejna rzecz do zdobycia jako „zastępczy” obiekt za niewykształcone w ramionach matki dobre samopoczucie. Psychiatra R. Skynner w swojej znakomitej książce, napisanej wspólnie
z J. Cleesem Żyć w tym świecie i przetrwać6, dowodzi, że każdy z nas w późniejszym
życiu spotyka się z taką ilością doświadczeń, które potrafią uzdrowić pod warunkiem, że w pełni otworzymy się na otaczającą rzeczywistość, a od świata zewnętrznego będziemy przyjmowali informacje zwrotne. Skynner wręcz stwierdził:
Jeśli funkcjonujemy w świecie rzeczywistym oraz jasno i uczciwie porozumiewamy się
z innymi ludźmi, życie zmienia nas automatycznie!7 W ten sposób nawet osoby,
które w dzieciństwie zaznały deprywacji (lub używając określenia R. Skynnera,
pochodzą z niezdrowych rodzin), mogą osiągnąć wysoki poziom zdrowia psychicznego, czyli wysoki poziom jakości życia.
4.2. Zrównoważony rozwój a zrównoważona jakość życia
Celem nadrzędnym zrównoważonego rozwoju jest zapewnienie wysokiej jakości życia. Powinna być ona „zrównoważona”, aby można było zidentyfikować ją
w zrównoważonym rozwoju.
Zapewnienie wysokiej jakości życia oznacza docenianie w pełny sposób
trzech sfer jakości życia:
• sfery materialnej – jakość typu „mieć”;
• sfery psychicznej, emocjonalno-mentalnej – jakość typu „być”;
• sfery duchowej, sfery uczuć – jakość typu „kochać”.
Stanowią one holistyczną jakość życia, pozostając w równowadze, są bliskie
ideału. Stan harmonii i równowagi jest przecież sednem koncepcji zrównoważonego rozwoju.
Jakość typu „mieć” odnosi się do potrzeb związanych z przetrwaniem i unikaniem niedostatku i obejmuje takie potrzeby, jak: dostęp do pożywienia, wody,
ochronę przed niekorzystnymi warunkami klimatycznymi, środowiskowymi, chorobami. W krajach rozwiniętych analizuje się tu również wskaźniki związane
Ibidem, s.134.
R. Skynner, J. Cleese, Żyć w tym świecie i przetrwać, Jacek Santorski &Co Agencja Wydawnicza, Warszawa 2005.
7 Ibidem, s.409.
5
6
– 57 –
z zatrudnieniem (dostęp do pracy, warunki w pracy), zdrowiem, edukacją. W krajach Trzeciego Świata wskaźniki tej kategorii ograniczają się do prostego pomiaru
dostępności pożywienia, wody i schronienia, na przykład dla Indian zamieszkujących amazońską dżunglę jedną z ważniejszych potrzeb wydaje się być posiadanie
gumowych butów, które skutecznie chronią przed ukąszeniami śmiertelnie jadowitych węży.
E. Fromm wyróżnił dwa rodzaje posiadania: funkcjonalne i charakterologiczne. „Mieć” funkcjonalne składa się z naturalnej potrzeby posiadania rzeczy, które
są konieczne do tego, aby funkcjonować w społeczeństwie; są to podstawowe potrzeby związane z posiadaniem środków do życia, mieszkania, odzieży,
pożywienia. Takie posiadanie jest racjonalne i usprawiedliwione. „Mieć” charakterologiczne wyraża się poprzez typ osobowości zorientowanej na „mieć”, która chce
posiadać na własność. Osoba o takim typie osobowości nigdy nie ma dosyć, posiadając dużo, chce posiąść jeszcze więcej8. Według R. Skynnera, może to wynikać
z braku miłości i bezpieczeństwa emocjonalnego we wczesnym dzieciństwie.
W takiej sytuacji dla wielu ludzi pieniądze stają się substytutem, mają wartość
symboliczną, są źródłem pewności oraz dają poczucie bezpieczeństwa. Wtedy nie
odczuwa się, że posiada się już wystarczającą ilość pieniędzy, ponieważ one nigdy
nie zaspokoją tych prawdziwych potrzeb. Dla osoby o wysokim poziomie zdrowia
psychicznego pieniądze są tym, czym w istocie są – środkiem do nabycia rzeczy,
których potrzebuje, żeby jej życie było dla niej jak najbardziej satysfakcjonujące.
Jak napisał R. Skynner: Zdrowi ludzie mają też lepsze rozeznanie, co przyniesie im
prawdziwe zadowolenie, wobec tego będą dokładnie wiedzieli, ile pieniędzy im potrzeba. Nie zmarnują więc czasu, żeby zarobić więcej!9
Jakość typu „być” oznacza integrację ze społecznością oraz życie w harmonii
z naturą. Wskaźniki odnoszące się do tej kategorii to między innymi umiejętność
podejmowania samodzielnych działań relaksacyjnych, możliwość pracy przynoszącej przyjemności, obcowanie z naturą10.
Jakość typu „kochać” odnosi się do potrzeby utrzymywania satysfakcjonujących związków z innymi ludźmi. Zaspokojenie potrzeb w tej kategorii można osiągnąć poprzez zawieranie przyjaźni i koleżeństwa w pracy, lokalnej społeczności,
organizacjach i stowarzyszeniach oraz pielęgnowanie związków rodzinnych.
Przykłady wskaźników wykorzystywanych przy pomiarze jakości życia
przedstawione są w tabeli 4.1.
E. Fromm, Mieć czy być, Wyd. Klub Otrycki, Warszawa 1989.
R. Skynner, J. Cleese, Żyć w tym świecie..., op. cit., s.327.
10 E. Allardt, Having, Loving, Being: An Alternative to the Swedish Model of Welfare Research,
in: The Quality of Life, eds. M.A. Nussbaum, A. Sen, Oxford University Press, Oxford 1993.
8
9
– 58 –
Tabela 4.1. Rodzaje wskaźników pomiaru jakości życia
TYP JAKOŚCI
POTRZEBY
WSKAŹNIKI OBIEKTYWNE
WSKAŹNIKI SUBIEKTYWNE
Jakość typu
„mieć”
materialne
i środowiskowe
wskaźniki związane z poziomem
życia i warunkami środowiskowymi
odczuwanie satysfakcji
bądź niezadowolenia
z warunków życiowych
Jakość typu
„kochać”
społeczne
związki międzyludzkie
(na przykład liczba posiadanych
przyjaciół)
utrzymywanie satysfakcjonujących/
niesatysfakcjonujących związków
z innymi ludźmi
Jakość typu
„być”
związane
z rozwojem
osobistym
aktywność obywatelska,
stosunek do przyrody
poczucie pustki
bądź rozwoju osobistego
Źródło: E. Allardt, Having, Loving, Being: An Alternative to …, op.cit., p. 93.
Idea zrównoważonego rozwoju powinna stać się, jak postuluje J. Sander,
istotnym narzędziem wspierającym proces budowania nowego modelu dążenia
do sukcesu, „modelu filozofii sukcesu duchowego”, który zastąpiłby panujący
model „filozofii sukcesu materialnego”. Sukces duchowy utożsamiany byłby ze
stanem harmonii człowieka z samym sobą, środowiskiem go otaczającym oraz
własnym losem. Podstawowym jego założeniem byłoby, podobnie jak w modelu
sukcesu materialnego, zadowolenie z życia, ale zadowolenie to byłoby uzyskiwane
bez powodowania degradacji środowiska przyrodniczego11.
Powyższe sfery jakości życia są, jak napisał T. Borys, mimo istotnej rangi nadal niedoceniane w praktyce badań jakości życia12. W badaniach jakości życia wyróżnia się dwa podejścia: pierwsze, w którym występuje jakość typu „mieć” i jakość
typu „być”, oraz drugie, w którym występują obie powyższe jakości i dodatkowo
jakość typu „kochać”. W zrównoważonej jakości życia ujawnia się bogactwo harmonijnego współistnienia w życiu człowieka trzech różnych jakości: jakości typu
„mieć”, typu „być” oraz typu „kochać”. W przypadku dominacji jakości typu „być”
mamy do czynienia z dobrostanem, a w przypadku, gdy na pierwszy plan wysuwa
się jakość typu „mieć” – z dobrobytem.
W szczególności w zrównoważonej jakości życia podkreśla się, jak bardzo
ważna jest kategoria „być”. Jest to o tyle ważne, że zaspokojenie potrzeb materialnych często dominuje nad zaspokojeniem potrzeb niematerialnych, czyli „prym
wiedzie” kategoria „mieć” nad kategorią „być”.
11 J. Sander, Zrównoważony rozwój szansą dla ludzkości, Wyd. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2008.
12 T. Borys, P. Rogala, Jakość życia na poziomie lokalnym – ujęcie wskaźnikowe, Program
Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) w Polsce, Warszawa 2008, s. 14.
– 59 –
4.3. Jakość życia w świetle badań społecznych
4.3.1. Ranking szczęścia
Jakość życia jest w nierozerwalny sposób związana ze szczęściem. Ranking
szczęścia Instytutu Gallupa pokazuje, że są narody szczęśliwsze od innych. Najbardziej zadowoleni z życia są mieszkańcy północnej Europy, Kanady, Australii i Ameryki Łacińskiej (tabela 4.2).
Tabela 4.2. Ranking szczęścia
PAŃSTWO
LUDZIE SZCZĘŚLIWI W POPULACJI DANEGO KRAJU [%]
Dania
82
Finlandia
75
Norwegia
69
Szwecja
68
Holandia
68
Nowa Zelandia
63
Kostaryka
63
Kanada
62
Australia
62
Szwajcaria
62
Izrael
62
Brazylia
58
Panama
58
USA
57
Austria
57
...
...
Polska
28
Źródło: M. Rębała, M. Rybarczyk, Geografia rozkoszy, „Newsweek” 2010 nr 52, s. 60-64.
O tym, jak szczęście jest ważne dla ogólnego poczucia dobrobytu mieszkańców, może świadczyć fakt, że są państwa, które zrezygnowały z tradycyjnego sposobu pomiaru dobrobytu wyrażonego w PKB. Jednym z nich jest Bhutan, małe
himalajskie królestwo, w którym rozwój państwa od 1973 roku mierzony jest
współczynnikiem GNH (Gross National Happiness – poczucie szczęścia narodu).
W tym kraju zakazano reklam, toreb plastikowych, a na ulicach nie ma świateł
zarządzających ruchem. Bardzo ważne w tym rachunku jest poczucie dobrostanu
poddanych.
– 60 –
4.3.2. Jakość życia Polaków
Interesujący obraz współczesnej jakości życia Polaków daje analiza wyników
badań Diagnozy społecznej13. Według jej twórców – syntetyczny, ogólny wskaźnik
jakości życia składa się ośmiu składników, do których zalicza się14:
• kapitał społeczny – aktywność obywatelska (przynależność do organizacji,
udział w wyborach), przekonanie, że większości ludzi można ufać;
• dobrostan psychiczny – poczucie szczęścia, zadowolenia z całego dotychczasowego życia;
• dobrostan fizyczny – symptomy somatyczne, poważne choroby;
• dobrostan społeczny – liczba przyjaciół, poczucie, że jest się kochanym i szanowanym;
• poziom cywilizacyjny – wykształcenie, znajomość języków obcych, prawo
jazdy, nowoczesne urządzenia komunikacyjne;
• dobrobyt materialny – między innymi dochód gospodarstwa domowego
na osobę;
• stres życiowy – stres związany z pracą, kontaktami z urzędami, wychowaniem dzieci, relacjami w małżeństwie, ekologia;
• patologie – nadużywanie alkoholu i narkotyków, przestępstwa (sprawca,
ofiara).
Zależność pomiędzy wiekiem a depresją jest pozytywna, co oznacza, że im Polacy są starsi, w tym gorszej kondycji psychicznej się znajdują. W innych krajach
rozwiniętych zależność ta jest odwrotna. Drugim czynnikiem, który ma duże znaczenie dla zdrowia psychicznego, jest małżeństwo, trzecim – nadużywanie alkoholu, czwartym – liczba przyjaciół, piątym – płeć i wykształcenie. Dopiero na szóstym
miejscu znalazł się dochód, co dowodzi coraz luźniejszego związku materialnych
warunków życia z dobrostanem psychicznym. Jak napisał J. Czapiński, pieniądze
dają szczęście tylko tym, którzy ich nie mają.15 Analizując zależności pomiędzy
szczęściem a dochodami, badacze zauważyli, że zachodzą tu następujące zależności: dobrostan warunkuje zmianę dochodów osobistych, a zmiana ma wpływ na
dobrostan (błędne koło). U mężczyzn bardziej niż u kobiet wysokość dochodu
zależy od dobrostanu psychicznego. Dobrostan psychiczny tyleż jest zależny od powodzenia w życiu, ile (a nawet w pewnych przypadkach w większym jeszcze stopniu)
powodzenie życiowe zależy od dobrostanu psychicznego. Szczęśliwsi są ci, którym się
dobrze wiedzie, ale to szczęśliwszym wiedzie się lepiej16.
Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, red. J. Czapiński, T. Panek, Rada
Monitoringu Społecznego, Warszawa 2009.
14 Ibidem, s. 347.
15 Ibidem, s. 156.
16 Ibidem, s. 175.
13
– 61 –
4.3.3. Najważniejsze czynniki zrównoważonej jakości życia
Najważniejszymi czynnikami dobrostanu psychicznego są: posiadanie dużej
liczby przyjaciół, wiek oraz bezrobocie (Tabela 4.3). Dochód na osobę znalazł się
na czwartej pozycji. Wyniki badań Diagnozy jednoznacznie wskazują na to, co podkreślał L. Kołakowski17, pisząc, że najważniejszym warunkiem udanego życia jest
właśnie przyjaźń. Stwierdził, że jeżeli jest coś takiego jak dobre ludzkie życie, to jest
to chyba właśnie życie wśród przyjaciół, którzy się wspomagają. Liczba przyjaciół
jest najważniejszym obiektywnym czynnikiem warunkującym subiektywne poczucie wysokiej jakości życia. Dochód jest bardzo ważny tylko wtedy, jeśli służy
zaspokojeniu podstawowych potrzeb, gdy potrzeby tego typu są zaspokojone –
dochód traci na znaczeniu. Kahneman dowodzi, że zarabianie większej ilości pieniędzy sprawia, że rosną nasze oczekiwania, co oznacza, że pożądamy jeszcze
większych i kosztowniejszych przyjemności, a to przypomina karuzelę, która nigdy
się nie zatrzymuje. Nazywa to zjawisko „hedonistyczną karuzelą”18. Autor na podstawie przeprowadzonych badań stwierdził, że uniknąć hedonistycznej karuzeli
możemy poprzez pielęgnowanie satysfakcjonujących związków z innymi ludźmi.
Goleman pisze, że to, co sprawia, że warto żyć, sprowadza się w dużej mierze do
uczuć dobrostanu – zadowolenia i poczucia spełnienia – a jednym z najsilniejszych
źródeł tych uczuć są dobre związki z innymi19. Jednakże we współczesnych społeczeństwach stale rośnie przewaga relacji typu „ja –to” nad relacjami typu „ja – ty”.
Weinberg stwierdził trafnie: Technika sprawia, że jest coraz łatwiej oderwać się od
innych ludzi i od siebie (...) Cywilizacja jest w stadium coraz większej samotności
jednostek. To, co miało kiedyś znaczenie, zostało wymazane. Przeżywa się życie, siedząc przed ekranem komputrera, nawiązując kontakty osobiste na dystans. Żyjemy
w metaświecie, z uwagą skupioną na najnowszej technologii. Ale najważniejsze
sprawy to rodzina, społeczność i odpowiedzialność społeczna20.
Najważniejsze trzy wartości udanego, szczęśliwego życia wskazywane przez
Polaków w Diagnozie społecznej to: zdrowie (68%), udane małżeństwo (57%) oraz
dzieci (49%). Waga posiadania przyjaciół, choć znalazła się na 9 pozycji, systematycznie rośnie od 2000 roku, kiedy jako najważniejsza wartość była wskazywana tylko
przez około 5% badanych. Niedoceniany jest wpływ tej wartości na subiektywną
jakość życia, a to właśnie przyjaciele (czyli dobre związki międzyludzkie) mają największy wpływ na jakość życia. Powyższy system wartości i jego zróżnicowanie jest
częściowo zgodne z hipotezą deficytu – cenimy najbardziej to, czego nam brakuje.
L. Kołakowski, Co jest w życiu ważne, „Niezbędnik Inteligenta”, dodatek tygodnika „Polityka” 2004 nr 38, s. 3-8.
18 Cyt. za: D. Goleman, Inteligencja społeczna, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2007.
19 Ibidem, s. 374.
20 Ibidem, s. 379.
17
– 62 –
Tabela 4.3. Znaczenie obiektywnych czynników dla dobrostanu psychicznego
CZYNNIK
RANGA (2009)
ZALEŻNOŚĆ
Liczba przyjaciół
1
im więcej przyjaciół, tym lepszy dobrostan
Wiek
2
im młodszy wiek, tym lepszy dobrostan
Bezrobocie
3
u bezrobotnych gorszy dobrostan
Dochód na osobę
4
im wyższy dochód, tym lepszy dobrostan
Nadużywanie alkoholu
5
niższy dobrostan u nadużywających alkoholu
Bycie innym biernym zawodowo
6
u innych biernych zawodowo gorszy dobrostan
Bycie rencistą
7
u rencistów gorszy dobrostan
Małżeństwo
8
w związku małżeńskim lepszy dobrostan, zwłaszcza
w porównaniu z rozwiedzionymi
Płeć
9
kobiety maja niższe niektóre wskaźniki dobrostanu
Wykształcenie
10
związek pozytywny
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Diagnoza Społeczna..., op. cit., s. 162.
4.3.4. Wskaźnik zrównoważonego społeczeństwa
Sustainable Society Foundation, począwszy od 2006 roku, prowadzi badania
w zakresie pomiaru wskaźnika zrównoważonego społeczeństwa (SSI Sustainable
Society Index). Wskaźnik SSI pokazuje w przejrzysty sposób poziom zrównoważenia poszczególnych państw i mierzy poziom zrównoważenia w trzech wymiarach
dobrobytu: społecznym, środowiskowym i gospodarczym. Dobrobyt społeczny
i środowiskowy stanowią zarazem cele do osiągnięcia. Dobrobyt gospodarczy
nie jest celem, chociaż jest warunkiem niezbędnym, aby pozostałe dwa rodzaje
dobrobytu były możliwe do zrealizowania. Sustainable Society Foundation składa
się z 24 wskaźników pogrupowanych w 8 kategorii (tabela 4.4).
Wskaźnik jest prezentowany w układzie interaktywnych map, które umożliwiają porównania między poszczególnymi państwami. 21 W bazie SSI znalazło się
151 państw. W rankingu SSI z 2010 roku Polska – ze wskaźnikiem 6,6 – znalazła
się na 26 pozycji. Maksymalna wartość wskaźnika SSI wynosi 10, co odpowiada
najbardziej zrównoważonemu społeczeństwu. Na czołowych miejscach w rankingu
znalazły się Szwajcaria (7,6), Szwecja (7,5), Austria (7,4), Norwegia (7,4) i Finlandia (7,1). Średnia światowa wynosi 5,9. Ważne jest, aby przy analizie prześledzić
wpływ wskaźników cząstkowych na wartość wskaźnika agregatowego. Może się
bowiem okazać, że nawet państwa, które są w czołówce rankingu (skandynawskie), mają sporo do poprawienia w określonych strefach dobrobytu.
21
Dostęp: www.ssfindex.com/maps/ [data wejścia: 10.03.2011].
– 63 –
Tabela 4.4. Wskaźniki zrównoważonego społeczeństwa
CEL
WSKAŹNIK ZRÓWNOWAŻONEGO SPOŁECZEŃSTWA
DOBROBYT SPOŁECZNY
Zaspokojenie podstawowych potrzeb
Pożywienie
Woda do spożycia
Bezpieczeństwo sanitarne
Rozwój osobisty
Zdrowe życie
Możliwości kształcenia się
Równość płci
Zrównoważone społeczeństwo
Dobre zarządzanie
Dystrybucja dochodów
Przyrost naturalny
DOBROBYT ŚRODOWISKOWY
Zdrowe środowisko
Jakość powietrza (ludzie)
Jakość powietrza (środowisko)
Jakość wód powierzchniowych
Klimat i energia
Energia odnawialna
Emisja gazów cieplarnianych
Zużycie energii
Zasoby naturalne
Odnawialne zasoby wodne
Zasoby leśne
Bioróżnorodność
DOBROBYT GOSPODARCZY
Zapasy na przyszłość
Konsumpcja
Uprawy organiczne
Rzeczywiste oszczędności
Gospodarka
Produkt Krajowy Brutto
Zatrudnienie
Dług publiczny
Źródło: G. Kerk, A. Manuel, SSI-2010. Sustainable Society Index 2010, Sustainable Society
Foundation, 2010.
Przykładem może być wpływ wskaźnika cząstkowego związanego z konsumpcją na wartość wskaźnika agregatowego. Ten wskaźnik cząstkowy jest definiowany jako ślad ekologiczny, który pozostaje po odjęciu śladu węglowego. Analizując zależności pomiędzy wskaźnikiem cząstkowym związanym z konsumpcją
a pozycją państwa w całościowym rankingu, zwraca uwagę fakt, że aż pięć państw,
– 64 –
które posiadają najwyższe wskaźniki konsumpcji, znajduje się zarazem w pierwszej dwudziestce państw o najwyższym wskaźniku SSI (tabela 4.5). Państwa te
charakteryzuje wskaźnik konsumpcji o wartości 0,0. Dwa państwa, Norwegia
i Szwecja, które zajmują ostatnie miejsca, jeśli chodzi o wskaźnik konsumpcji, są
jednocześnie najbardziej zrównoważonymi społeczeństwami. Oznacza to, że nadmierna konsumpcja, która oczywiście jest sprzeczna ze zrównoważonym rozwojem, może nie odgrywać aż tak dużej roli w kształtowaniu tegoż rozwoju. Nie mniej
ważne jak konsumpcja są 23 pozostałe wskaźniki cząstkowe, które przyczyniają
się do całościowej oceny, czy dane państwo jest zrównoważone, czy też nie.
Nie oznacza to oczywiście, że wskaźnik zrównoważonej konsumpcji jest nieważny
– wprost przeciwnie, w obszarze dobrobytu gospodarczego dotyczącego sprawiedliwości międzypokoleniowej odgrywa bardzo ważną rolę. Sprawiedliwość ta stanowi podstawowy warunek zrównoważonego rozwoju. Z tego też powodu niektórzy badacze postulują, aby używać innych terminów zamiast zrównoważonego
rozwoju22.
Tabela 4.5. Państwa o najwyższych wskaźnikach konsumpcji
PAŃSTWO
MIEJSCE W RANKINGU KONSUMPCJI W GRUPIE 151 PAŃSTW
MIEJSCE W RANKINGU SSI
Szwecja
150
2
Norwegia
149
4
Litwa
146
17
Łotwa
145
6
Estonia
143
11
Źródło: opracowanie własne na podstawie G. Kerk, A. Manuel, SSI-2010. Sustainable Society
Index 2010, accessed: www.ssfindex.com [date of entry: 05.10.2011].
Dwa spośród 24 wskaźników cząstkowych posiadają bardzo niskie wartości.
Są to: uprawy organiczne (0,7) oraz zużycie energii (3,2). Dobrobyt społeczny jest
najpełniej zaspokajany w kategorii związanej z zaspokojeniem podstawowych
potrzeb. Jak wynika z analizy danych wskaźnika SSI, większość państw na świecie
zapewnia swoim mieszkańcom warunki zaspokojenia podstawowych potrzeb
związanych z wyżywieniem (wartość wskaźnika powyżej 8). Jedynie kraje takie,
jak: Mongolia, Indie, Pakistan, Boliwia, oraz większość krajów afrykańskich ma nie
w pełni zaspokojonych tych potrzeb. Wciąż jednak 21,5% ludności świata, co odpowiada 1,5 bilionowi ludzi, jest niedożywionych. Z drugiej strony – w państwach
D2S to pojęcie zaproponowane ostatnio przez Sustainable Society Foundation. Oznacza
ono rozwój w stronę zrównoważenia (Developmnet towards Sustainability). Naukowcy proponują ten termin w zamian posługiwania się terminem „zrównoważony rozwój” z uwagi
na powszechność jego stosowania, bez przywiązywania do tego należytej wagi. Wiele rzeczy
bądź procesów określa się dziś słowem „zrównoważony” tylko z racji tego, że to pojęcie
stało się modne; dostęp: www.ssfindex.com [data wejścia: 10.03.2011].
22
– 65 –
wysoko uprzemysłowionych, choć jest pod dostatkiem żywności, to jest ona
w przeważającej mierze pozbawiona wartości odżywczych. W państwach dostatku,
takich jak Stany Zjednoczone i kraje Europy Zachodniej, występują również problemy „niedożywienia” związane z niedostateczną podażą substancji odżywczych
w diecie. W jednej z książek opisano „biedne”, niedożywione indiańskie dzieci:
składały się głównie z ogromnych oczu oraz żył i ścięgien – ani grama tłuszczu (...),
sądząc
po poziomie radosnego hałasu, jaki potrafiły wytworzyć, były po pierwsze szczęśliwe,
a po wtóre, mimo biedy, czerpały mnóstwo energii ze słońca albo innych tajemniczych źródeł. Zęby miały zdrowe, cerę ogorzałą, włosy gęste, ubrania podarte, gęby
umorusane i ZAWSZE roześmiane od ucha do ucha23. Autor dalej napisał, że w Europie dzieci w takim stanie najprawdopodobniej zostałyby natychmiast odebrane
rodzicom i podłączone do kroplówki. Rodzina tych dzieci mieszkała w lichej glinianej chałupie razem ze stadkiem wygłodniałych świń oraz dwoma kurami. Ojciec
dzieci, zamiast ruszyć do jakiejś roboty, całymi dniami wisiał w hamaku na przyzbie i nic nie robił. Indianin określił ten stan jako „raj na ziemi”. Opisana przez
W. Cejrowskiego indiańska rodzina żyła co prawda w ubóstwie materialnym, ale
jednocześnie cieszyła się wysoką jakością życia (subiektywnie postrzeganą) związaną z odczuwanym dobrostanem psychicznym; jej członków cechowała postawa
„biedni, ale szczęśliwi”.
4.3.5. Szczęście jako niezbędny warunek zrównoważonej jakości życia
Porównanie wyników dwóch rankingów (tabela 4.6) powinno dowieść,
czy najbardziej zrównoważone społeczeństwa są zarazem najbardziej szczęśliwe.
Prawie połowa państw z grupy najszczęśliwszych państw świata znajduje się również w pierwszej dziesiątce najbardziej zrównoważonych państw. Natomiast prawie wszystkie państwa znajdują się w pierwszej pięćdziesiątce państw najbardziej
zrównoważonych. Wyjątek stanowią Brazylia oraz Izrael, przy czym w przypadku
Izraela są to nieznacznie przekroczone wartości.
Tabela 4.6. Porównanie wyników rankingu szczęścia oraz rankingu SSI
PAŃSTWO
MIEJSCE W RANKINGU SZCZĘŚCIA
MIEJSCE W RANKINGU SSI
Dania
1
10
Finlandia
2
5
Norwegia
3
4
Szwecja
4
2
Holandia
4
35
23W.
Cejrowski, Gringo wśród dzikich plemion, Wyd. Bernardinum, Pelpin 2006, s. 54.
– 66 –
PAŃSTWO
MIEJSCE W RANKINGU SZCZĘŚCIA
MIEJSCE W RANKINGU SSI
Nowa Zelandia
5
7
Kostaryka
5
23
Kanada
6
42
Australia
6
49
Szwajcaria
6
1
Izrael
6
80
Brazylia
7
52
Panama
7
45
USA
8
50
Austria
8
3
...
...
...
Polska
...
26
Źródło: opracowanie własne.
***
Uwzględnianie zrównoważonej jakości życia, która wyróżnia trzy sfery jakości życia w idei zrównoważonego rozwoju, czy innymi słowy, docenianie wielowymiarowości tegoż rozwoju wydaje się najwłaściwszą drogą do poczucia odpowiedzialności człowieka za środowisko przyrodnicze. W kształtowaniu takiego
podejścia powinna pomóc edukacja środowiskowa, która wytworzy w społeczeństwie akceptację dla idei zrównoważonej jakości życia. Trzeba nadmienić,
że warunkiem koniecznym osiągnięcia tego stanu jest istniejący w społeczeństwie
wysoki poziom świadomości ekologicznej i społecznej.
Jednakże istnieje poważna wątpliwość, czy współczesne społeczeństwo
zechce dokonać istotnych przewartościowań w swoim życiu pod kątem uwzględnienia całego bogactwa składającego się na jakość życia, czyli doceniania wszystkich komponentów jakości życia – typu „mieć”, typu „kochać” oraz typu „być”.
Jak wynika z badań nad świadomością ekologiczną Polaków, przeprowadzonych
wiosną 2009 roku przez Instytut na rzecz Ekorozwoju24, Polacy dążą do dalszego
podniesienia standardu życia, co świadczy o umacnianiu się konsumpcyjnego stylu
życia polskiego społeczeństwa. Zachowanie Polaków cechuje zmniejszona skłonność do oszczędzania (energii elektrycznej oraz wody) oraz wzrost oczekiwań
co do rozwiązania problemów współczesnej cywilizacji poprzez zupełnie nowe
rozwiązania technologiczne. Zdecydowana mniejszość respondentów upatruje
rozwiązania tych problemów w zmianie stylu życia poprzez ograniczenie konsumpcji oraz w sferze edukacji dla zrównoważonego rozwoju.
24 A. Bołtromiuk, Świadomość ekologiczna Polaków – zrównoważony rozwój – raport z badań
2009; dostęp: www.ine-isd.org.pl [data wejścia: 10.03.2011].
– 67 –
Docenienie holistycznej jakości życia znajduje wyraz w modelu rozwoju społecznego (human development). Model ten jest nastawiony na możliwości zaspokajania przez ludzi codziennych potrzeb. Towary i różnego rodzaju dobra nie są wartościami samymi w sobie, ale są traktowane jako środki zaspokojenia potrzeb.
Potrzeby wiążą się z poprawą potencjału człowieka wyrażonego przez zdrowie,
wiedzę, samoocenę, umiejętności uczestniczenia w życiu społecznym. Jest to model
jakościowy, model nastawiony na rozwój człowieka25.
Zaprezentowany w pracy agregatowy miernik zrównoważonego społeczeństwa (SSI) stanowi próbę pomiaru poziomu rozwoju. Wskaźnik ten uwzględnia
wszystkie wymiary zrównoważonego rozwoju – społeczne, środowiskowe i ekonomiczne – i stanowi ciekawe uzupełnienie popularnego wskaźnika służącego
do pomiaru dobrobytu, jakim jest produkt krajowy brutto. W PKB prym wiedzie
dobrobyt (materialny) nad dobrostanem, natomiast SSI jest udaną próbą szerszego
spojrzenia na problematykę rozwoju. Do takiego wniosku prowadzi między innymi
przedstawione w pracy porównanie wskaźnika SSI z rankingiem szczęścia, z którego wynika, że państwa o wysokim poziomie SSI należą również do tych, których
obywatele są najszczęśliwsi, czyli cieszą się wysoką jakością życia.
L. Mierzejewska, Rozwój zrównoważony miasta, Zagadnienia poznawcze i praktyczne, Wyd.
Naukowe UAM, Poznań 2009.
25
II
WDROŻENIA
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
5
Dariusz Kiełczewski
Programowanie i wdrażanie
zrównoważonego rozwoju
T
eoria i praktyka zrównoważonego rozwoju formułują się równolegle do siebie
i we wzajemnym związku. Programowanie i wdrażanie tej idei należy do kluczowych kwestii, których rozwiązanie daje odpowiedź na pytanie, na ile zrównoważony rozwój jest realną propozycją rozwiązywania problemów rozwojowych, a na ile
jest to abstrakcyjna i idealistyczna koncepcja, której realizacja sprowadza się tylko
do rozwiązywania bieżących zagadnień z zakresu ochrony środowiska. W trakcie
VIII Międzynarodowej Konferencji „Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju” tej kwestii poświęcono specjalną sesję problemową. W jej trakcie
omówiono cztery kluczowe kwestie. Są to:
• relacja kategorii i teorii zrównoważonego rozwoju w stosunku do wiodących
nurtów ekonomii i zarządzania;
• rola państwa i rynku w programowaniu i wdrażaniu zrównoważonego rozwoju;
• cele polityki zrównoważonego rozwoju;
• zrównoważony rozwój w politykach sektorowych.
– 71 –
5.1. Relacja kategorii i teorii zrównoważonego rozwoju
do wiodących nurtów ekonomii i zarządzania
Niewątpliwie istnieje kwestia relacji teorii (i ekonomii) zrównoważonego
rozwoju do wiodących obecnie nurtów myśli ekonomicznej, wśród których należy
wymienić zwłaszcza nurt neoliberalny, ekonomię keynesowską i postkeynesowską
oraz nową ekonomię instytucjonalną. Na ogół ekonomia zrównoważonego rozwoju
postrzegana jest na tym tle jako alternatywna koncepcja ekonomiczna. Tym samym
można mówić o dominacji poglądu, że ekonomia zrównoważonego rozwoju jest
propozycją nowego paradygmatu w naukach ekonomicznych, a tym samym nową
koncepcją teorii ekonomii, na czele z teorią rozwoju gospodarczego. Wiąże się
z tym między innymi zmiana akcentów w dyskusjach nad gospodarką.
Dyskurs między ekonomią neoliberalną, ekonomią keynesowską i nową ekonomią instytucjonalną jest rozmową o proporcjach między siłami rynku i jej wykorzystaniem, rolą interwencjonizmu państwowego oraz układu instytucjonalnego.
Żaden z nurtów nie neguje konieczności funkcjonowania wszystkich wymienionych uwarunkowań rozwoju gospodarczego, tym niemniej każdy z nich inaczej
stawia akcenty. Ekonomia neoliberalna główny motor procesów rozwojowych
postrzega w siłach rynkowych, keynesiści w polityce państwa, a instytucjonaliści
w doskonaleniu układu instytucjonalnego gospodarki. Generalnie dostrzegalna jest
tu zasada, że gospodarka jest traktowana jako samodzielny i samowystarczalny
system. Niewielki wyłom w tej regule wprowadza nowa ekonomia instytucjonalna,
która akcentuje rolę otoczenia prawnego, społecznego i kulturowego gospodarki,
a więc nieco rozszerza pole badawcze ekonomii. Na tym tle ekonomia zrównoważonego rozwoju rzeczywiście wydaje się nową propozycją. Zmienia ona bowiem
płaszczyznę dyskusji ekonomicznych. Przyjmuje, że gospodarka jest systemem
otwartym, współtworzącym triadę „gospodarka–społeczeństwo–środowisko przyrodnicze”. Dodaje zatem nowy element dyskursu naukowo-badawczego i odmiennie interpretuje funkcjonowanie gospodarki jako części znacznie bardziej rozbudowanego makrosystemu gospodarczo-społeczno-środowiskowego. Zdaniem jego
zwolenników, nurt ten najpełniej i najbardziej realnie opisuje wszystkie zjawiska
gospodarcze.
Ta metodologiczna rewolucyjność ekonomii zrównoważonego rozwoju stanowi jej wielką zaletę, ale równocześnie jej słabość. Jej odważne stwierdzenia
są odległe od ekonomicznej ortodoksji, która zdominowała teorię i praktykę ekonomii. Wymaga też głębokich zmian w myśleniu o rozwoju społeczno gospodarczym, zwłaszcza odejścia od fetyszyzowania wzrostu gospodarczego i utożsamiania go ze wzrostem dobrobytu, co przejawia się na przykład w traktowaniu miernika wzrostu, którym jest PKB, jak miernika rozwoju. Doprowadzenie do tych
zmian jest niezwykle trudne.
– 72 –
Według K. Malika i K. Heffnera, wymieniony problem nieco inaczej postrzega
się w teorii rozwoju regionalnego. Jako wiodące paradygmaty tej teorii można
wymienić:
• teorię rozwoju endogenicznego, która zakłada, że rozwój regionalny powinien być oparty na wykorzystaniu i mobilizowaniu regionalnych zasobów,
przede wszystkim ludzkich i kapitałowych;
• nową teorię wzrostu, która również zakłada, że rozwój opiera się na kapitale
ludzkim, fizycznym i innowacyjności technologicznej, dlatego regiony ubogie
mogą nadrobić opóźnienia, inwestując w kapitał ludzki oraz podnosząc
poziom technologiczny, a władze publiczne powinny budować wewnętrzny
potencjał regionu zamiast inwestować w bazę eksportową;
• teorię regionu uczącego się, która zakłada, że motorem rozwoju są innowacje
i doskonalenie sił wytwórczych;
• teorię klastrów (gron) przyjmującą, że motorem rozwoju jest równoczesna
współpraca i konkurencja organizacji gospodarczych działających w regionie;
• teorię rozwoju zrównoważonego opartą na założeniu, że podstawą długookresowego rozwoju gospodarczego jest trwale użytkowanie i pomnażanie
kapitału naturalnego, finansowego, ludzkiego i społecznego przy traktowaniu
ich jako jednakowo ważnych czynników rozwoju.1
Autorzy ci zwrócili uwagę, że wszystkie koncepcje łączą wspólne cechy: podkreślanie konieczności szerokiego traktowania kategorii kapitału; kluczowe znaczenie kapitału regionalnego (endogenicznego) dla procesów rozwojowych;
postrzeganie rozwoju jako procesu dynamicznego opartego na uczeniu się i dostosowywaniu do zmieniających się warunków otoczenia; uznanie, że nie tylko konkurencja, ale również komplementarność i współpraca są czynnikami rozwoju.
Być może zatem integracja i rozwój nowej teorii rozwoju gospodarczego opartej
na zasadach zrównoważonego rozwoju została zapoczątkowana nie na poziomie
teorii makroekonomicznych, ale teorii mezoekonomicznych i mikroekonomicznych. Komplementarność wymienionych wyżej teorii zdaje się to przypuszczenie
potwierdzać.
Podobne zjawisko integracji tradycyjnego rozumienia rozwoju z interpretacją
rozwoju zrównoważonego akcentuje M. Burchard-Dziubińska, odwołując się przede
wszystkim do koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw (CSR).
Według tej autorki, CSR jest ideą odpowiedzialności zintegrowanej, gdyż w polu jej
zainteresowania znajduje się nie tylko społeczeństwo, ale również środowisko
przyrodnicze, które jest przez społecznie odpowiedzialne firmy traktowane jako
jeden z interesariuszy. W istocie zatem jest oparta na zasadach zrównoważonego
rozwoju. Jest to istotny sygnał, że idea trwałego rozwoju staje się coraz bardziej
znaczącą składową praktyki gospodarczej. Nie zmienia tego fakt, że ta koncepcja
1 K. Heffner, K. Malik, Paradygmat sustainable development we współczesnej polityce regionalnej, w: Implementacyjne aspekty zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd.
WSE, Białystok 2011, s. 113-131.
– 73 –
nadal jest relatywnie mało rozpowszechniona wśród firm (zwłaszcza w sektorze
małych i średnich przedsiębiorstw).2
Można też dostrzec, że nauki o zarządzaniu jako takie łączy z ekonomią
zrównoważonego rozwoju podejście interdyscyplinarne, a mianowicie akceptacja
i łączenie ekonomii z innymi naukami. O ile w przypadku ekonomii zrównoważonego rozwoju są to głównie nauki przyrodnicze, o tyle w przypadku zarządzania są
to raczej nauki społeczne i humanistyczne. Ta metodologiczna zbieżność wydaje
się pokazywać przyszłe kierunki rozwoju nauk ekonomicznych i zapewne oznacza,
że samą ekonomię zrównoważonego rozwoju można uznać za projekt ekonomii
przyszłości.
5.2. Rola państwa i rynku w programowaniu i wdrażaniu
zrównoważonego rozwoju
Dyskusja nad zrównoważonym rozwojem oraz procesem jego programowania i wdrażania zrównoważonego rozwoju wiąże się również z jednym z głównych
wątków współczesnej dyskusji ekonomicznej, którym jest problem „ile państwa –
ile rynku”, a więc dylemat, na ile procesy rozwoju zrównoważonego są spontanicznymi procesami rynkowymi, a na ile kształtuje je polityka państwa. Obecnie dominuje to drugie. Panuje przekonanie, że zrównoważony rozwój jest oparty przede
wszystkim na świadomym i precyzyjnym interwencjonizmie państwowym i jego
instrumentach: strategiach i programach zrównoważonego rozwoju oraz polityki
gospodarczej i ekologicznej (w mniejszym stopniu także społecznej). Czy to podejście jest słuszne, zważywszy na to, że integracja teorii rozwojowych nie odbywa się
na poziomie makroekonomicznej, lecz raczej mezoekonomicznej i mikroekonomicznym oraz w kontekście rozwoju idei CSR i niepodejmowanego w dyskusji
rozwoju proekologicznych postaw konsumenckich?
W opinii J. Famielec3, na pytanie „ile państwa – ile rynku” właściwie nie da się
udzielić wiążącej odpowiedzi, gdyż zbyt wiele uwarunkowań tę odpowiedź komplikuje. Jednym z nich jest na przykład tradycja gospodarcza w danym kraju i regionie, która bardzo często jednoznacznie kieruje zaufanie podmiotów gospodarujących w stronę rynku lub w stronę interwencji państwa. Problem tkwi w tym,
że następuje dezaktualizacja dotychczasowej koncepcji państwa i prawa, opartych
na nowożytnej umowie społecznej. Nieco upraszczając istotę zagadnienia, można
uznać, że państwowotwórcza umowa społeczna obejmowała dotychczas interesy
2 M. Burachar-Dziubińska, Zrównoważony biznes – dlaczego tak trudno o sukces?, w: Przedsiębiorstwo w warunkach zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Powichrowska, Wyd. WSE, Białystok 2011, s. 91-105.
3 J. Famielec, Rola ekonomii instytucjonalnej w kształtowaniu polityki zrównoważonego rozwoju, w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskorbko, Wyd.
WSE, Białystok 2011, s. 259-278.
– 74 –
wszystkich żyjących grup społecznych, dając im równe prawa i równe szanse
(w tym gospodarcze). Dziś jest to umowa nieadekwatna i niewystarczająca. Wdrażanie rozwoju zrównoważonego wymaga uwzględnienia interesów istot pozaludzkich oraz przyszłych pokoleń samych ludzi. Potrzeba zatem zawarcia nowej umowy społecznej, uwzględniającej również te interesy i będącej fundamentem
dla państwa, prawa oraz strategii rozwojowych. Ujmując kwestię „ile państwa – ile
rynku”, w tym kontekście J. Famielec wyraziła opinię, że jej treścią stanie się zapewne projekt równowagi między siłami rynkowymi i siłami oddziaływania państwa dający szanse na optymalną realizację zasad zrównoważonego rozwoju przy
uwzględnieniu interesów wszystkich wymienionych wyżej stron, a także krajowych, regionalnych i lokalnych tradycji w tej sferze. Adam Szczepanowski w nawiązaniu do tej opinii stwierdził, że realizacja idei zrównoważonego rozwoju
i stosowna umowa społeczna powinny być oparte na jasno sprecyzowanym programie etycznym.
Autor niniejszego opracowania w powyższym kontekście pragnie zwrócić
uwagę, że wymieniona propozycja nawiązuje do proponowanej w latach osiemdziesiątych XX wieku przez M. Serresa idei „kontraktu z naturą”4, przy czym dyskutowana koncepcja jest jej rozszerzeniem, ponieważ obejmuje również interesy
przyszłych pokoleń ludzi (u M. Serresa chodziło jedynie o interesy istot pozaludzkich). Fakt, że pokolenia te nie mogą wyrazić swojej opinii na temat bieżących kierunków rozwoju i ich wpływu na przyszłość, nie stanowi w tym przypadku żadnej
przeszkody, by te interesy przewidzieć i je uwzględnić. Zapewne warta rozważenia
byłaby propozycja powołania specjalnej instytucji Rzecznika Praw Przyszłych
Pokoleń analogicznego do Rzecznika Praw Dziecka oraz Rzecznika Praw Zwierząt
(w obu przypadkach również chodzi o uwzględnienie interesów podmiotów, które
nie potrafią wyrazić ani same reprezentować swoich interesów).5
5.3. Cele polityki zrównoważonego rozwoju.
Zrównoważony rozwój w politykach sektorowych
W ramach dyskusji nad kolejnym wątkiem uznano, że do najważniejszych celów zrównoważonego rozwoju należą:
• integracja polityki gospodarczej, społecznej i ekologicznej;
• przeciwdziałanie niekorzystnym zmianom klimatu;
• ochrona różnorodności biologicznej;
• ograniczanie wpływu zanieczyszczeń na zdrowie;
• lepsze wykorzystanie zasobów naturalnych;
M. Serres, Kontrakt z naturą, „Literatura na Świecie” 1992 nr 7.
Problem instytucji Rzecznika Praw Przyszłych Pokoleń będzie przedmiotem innego artykułu.
4
5
– 75 –
• zrównoważony transport i energetyka;
• wdrażanie trwałych wzorców produkcji i konsumpcji.
Wskazując na generalnie prawidłowe określenie takich priorytetów polityki
zrównoważonego rozwoju, J. Gierczycka zwróciła uwagę na kluczowe znaczenie
kwestii integracji polityk sektorowych z polityką zrównoważonego rozwoju.6
Wskazała, że zwłaszcza dokumenty strategiczne uchwalone na poziomie Unii Europejskiej dają szansę na uruchomienie tego procesu, gdyż dostrzegalne jest odejście od jednoznacznie prowzrostowego sposobu myślenia zawartego w Strategii
Lizbońskiej do prorozwojowego i proekologicznego rozumowania, które można
zauważyć w kolejnych dokumentach strategicznych. Daje to nadzieję, że postulowana integracja będzie postępować. Dyskutantka zauważyła też sygnały niepokojące, na przykład problemy z wdrożeniem idei solidarności energetycznej oraz
sprawiedliwej polityki unijnej w tym zakresie. Autor artykułu podkreślił w tym
kontekście, że przykładowo w kwestii walki z globalnym ociepleniem zwyciężyło
rozumowanie charakterystyczne dla społeczeństw bogatych. Tymczasem w uboższych krajach UE budowa gospodarki niskoemisyjnej może stać się źródłem problemów społecznych. Wzrost cen surowców i energii związany z tą polityką może
dotknąć najuboższe warstwy społeczne i narazić je na wykluczenie energetyczne.7
W nawiązaniu do powyższego wątku A. Bołtromiuk zwrócił uwagę, że chociaż
w kwestii wdrażania zrównoważonego rozwoju można zauważyć coraz więcej
dokonań, to jednak proces ten daleki jest jeszcze od perspektywy szybkiego wdrożenia i realizacji poszczególnych zasad. Wynika to z istnienia wielu barier. Jedną
z nich jest bariera świadomościowa, którą jest niski poziom akceptacji celów ekologicznych przez społeczeństwo oraz utrzymujące się wysokie aspiracje materialne. Można też zauważyć podobne zjawisko w praktyce działań samorządu terytorialnego i władz rządowych. Zbyt często kwestia zrównoważonego rozwoju traktowana jest jedynie w sposób deklaratywny jako element strategii rozwojowej nie
znajdujący pokrycia w realnych priorytetach polityki rządu i samorządów. Współpraca odpowiednich urzędów i instytucji daleka jest od doskonałości. Zauważalny
jest też brak pomysłów. Najbardziej dostrzegalnym problemem jest kwestia realizacji programu obszarów „NATURA 2000”, których istnienie jest powszechnie
postrzegane jako bariera rozwoju. To świadczy, że do nowej umowy społecznej
jeszcze daleko. Dyskutant zwrócił też uwagę na fakt, że także w nauce o zrównoważonym rozwoju zauważalny jest brak koordynacji badań naukowych oraz bardzo ograniczona współpraca między sektorem publicznym a sektorem przedsiębiorstw.
J. Gierczycka, Zrównoważony rozwój we wspólnych politykach Unii Europejskiej, w: Implementacyjne aspekty …, op. cit., s. 33-36.
7 W. Nagórny, Rozwój zrównoważony w polityce przemysłowej Unii Europejskiej, w: ibidem,
s. 55-67.
6
– 76 –
***
Problem programowania i wdrażania zrównoważonego rozwoju okazuje się
złożonym zagadnieniem badawczym.
Niezbędne jest opracowanie spójnej teorii zrównoważonego rozwoju, która
łączyłaby wiedzę z zakresu nauk ekonomicznych z pozostałymi naukami społecznymi, naukami przyrodniczymi, a także naukami humanistycznymi, gdyż w istocie
zrównoważony rozwój jest procesem kulturowym, a zagadnienia ekonomiczne
są tylko jednym z jego aspektów. Szansę na integrację ekonomii zrównoważonego
rozwoju z dotychczasowym dorobkiem nauk ekonomicznych daje teoria rozwoju
regionalnego, integrująca w swojej dziedzinie sposób myślenia charakterystyczny
dla ekonomii ortodoksyjnej oraz ekonomii zrównoważonego rozwoju, a także nauki o zarządzaniu z ich otwartością metodologiczną i podejściem interdyscyplinarnym.
Niezwykle istotne są kwestie ustrojowe. Niewątpliwie rewizji wymaga samo
pojęcie demokracji, które w kontekście zrównoważonego rozwoju jest niedoskonałe. Demokracja „zrównoważona” powinna obejmować co najmniej interesy przyszłych pokoleń ludzi, a także interesy istot pozaludzkich.
Losy wdrażania i programowania zrównoważonego rozwoju zależą od prawidłowego określenia celów i wiodących polityk sektorowych. Niezbędna jest ich
integracja. Dziś najbardziej zaniedbywana wydaje się kwestia koordynacji celów
społecznych i celów ochrony środowiska. Wydaje się, że mamy obecnie do czynienia nawet z regresem w tej dziedzinie. Sukces w tej sferze zależy od zaangażowania poszczególnych podmiotów: rządu, samorządów, przedsiębiorstw, organizacji
pozarządowych i całego społeczeństwa. W tej kwestii kluczową sprawą wydaje się
nadal edukacja i kampanie na rzecz zrównoważonego rozwoju, gdyż świadomość
rangi tych zagadnień nadal jest niewystarczająca.
– 77 –
6
Elżbieta Lorek
Mechanizmy i narzędzia
zrównoważonego rozwoju
D
yskusja na sesji poświęconej mechanizmom i narzędziom sterowania zrównoważonym rozwojem koncentrowała się na czterech zagadnieniach:
1.
Zrównoważone planowanie przestrzenne.
2.
Partycypacja społeczna.
3.
Polityka zamówień publicznych.
4.
Prace badawczo-rozwojowe.
W zakresie każdego z nich zwrócono uwagę na istotne aspekty teoretyczne
i praktyczne.
6.1. Zrównoważone planowanie przestrzenne
Planowanie przestrzenne jest instrumentem koordynacji rozwoju społecznogospodarczego z uwzględnieniem problemów środowiskowych. W Unii Europejskiej planowanie przestrzenne stanowi istotny instrument koordynacji celów ekonomicznych, społecznych i środowiskowych polityk sektorowych. Zrównoważone
planowanie przestrzenne pozwala na osiągnięcie bardziej zrównoważonego użytkowania przestrzeni, na zmniejszenie obciążenia środowiska kumulacją oddziaływań negatywnych i niekorzystnych trendów towarzyszących rozwojowi społeczno-gospodarczemu.
– 79 –
Zrównoważone planowanie przestrzenne to narzędzie wspierające spójność
terytorialną i pozwalające na zachowanie walorów krajobrazowych.
W Polsce brakuje podstaw metodologicznych do opracowania zrównoważonego planowania przestrzennego zarówno w teorii, jak i praktyce.
Bez wyraźnego zapisu dotyczącego systemu wskaźników na potrzeby planowania przestrzennego w zrównoważonym rozwoju nie będą one stosowane
w praktyce – należy ustalić zestandaryzowane systemy dla poszczególnych szczebli zarządzania. Zrównoważony rozwój powinien być obecny w podstawowych
narzędziach planowania przestrzennego, takich jak Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego oraz planach miejscowych. Należy
wprowadzić zmiany w dydaktyce programów kształcenia, na przykład wprowadzić przedmiot „zrównoważona urbanistyka”. Niezbędne są także twarde narzędzia prawne – zapisy w prawie przestrzennym1.
6.2. Partycypacja społeczna
Partycypacja społeczna to aktywny udział mieszkańców, na przykład gminy,
w istotnych dla nich sprawach. Jest to włączanie się w proces podejmowania kluczowych decyzji i rozwiązywania problemów lokalnych. Partycypacja społeczna
to inaczej działanie, w którym dwie lub więcej stron współuczestniczy w przygotowaniu planów i realizacji określonej polityki. Cechą charakterystyczną partycypacji społecznej jest więc aktywność i udział wielu partnerów zainteresowanych
współdziałaniem w tworzeniu nowej rzeczywistości. Polega to między innymi na
komunikowaniu się mieszkańców z władzami gminy oraz ich obustronnej współpracy.
Partycypacja społeczna powinna być obecna przede wszystkim w systemach
gospodarki odpadami, zwłaszcza niebezpiecznymi.
Partycypacja społeczna jest uwzględniona w opracowanych efektywnych systemach gospodarki odpadami w Szwecji, w Polsce dobre praktyki w tym zakresie
podejmują nieliczne gminy. Należy upowszechnić to narzędzie w innych gminach
w Polsce i wprowadzić rozwiązania systemowe2. Oprócz dostępnej partycypacji
społecznej w takich narzędziach, jak OOŚ i systemach zarządzania środowiskowego, na przykład EMAS, partycypacja społeczna powinna polegać przede wszystkim
na zwiększaniu procedur w postępowaniu administracyjnym zarówno w zakresie
ogólnospołecznych, jak i indywidualnych decyzji.
J. Ładysz, Planowanie przestrzenne jako instrument rozwoju zrównoważonego, w: Środowiskowe uwarunkowania zrównoważonego rozwoju, red. K. Michałowski, Wyd. WSE, Białystok
2011, s. 193-202.
2 J. Kostecka, Partycypacja społeczna i segregacja odpadów niebezpiecznych w gospodarstwach domowych, „Ekonomia i Środowisko” 2011 nr 1, s. 195-207.
1
– 80 –
6.3. Polityka zamówień publicznych
Zielone zamówienia publiczne (Green Public Procurement – GPP) oznaczają
politykę, w ramach której podmioty publiczne włączają kryteria i/lub wymagania
ekologiczne do procesu zakupów (procedur udzielania zamówień publicznych)
i poszukują rozwiązań ograniczających negatywny wpływ produktów/usług na
środowisko oraz uwzględniających cały cykl życia produktów, a poprzez to wpływają na rozwój i upowszechnienie technologii środowiskowych.
Obok aspektów środowiskowych w zamówieniach publicznych obserwuje się
coraz częściej uwzględnianie kwestii społecznych określanych jako społecznie odpowiedzialne zamówienia publiczne (Social Responsible Public Procurement – SRPP).
W polityce zamówień publicznych kryteria środowiskowe realizowane są poprzez tak zwane zielone zamówienia publiczne, a kryteria społeczne w drodze
uwzględniania kryteriów określanych jako społecznie odpowiedzialne zamówienia
publiczne. Z kolei kryteria ekonomiczne stanowią nieodzowny, najczęściej niestety
jedyny, obszar w procesie przetargowym. W świetle teorii zrównoważonego rozwoju ważne jest zintegrowane podejście do uwzględniania tych kryteriów rozumianych jako spójny zbiór zasad w polityce zamówień publicznych3
Wielka Brytania jest jednym z siedmiu państw liderów w zakresie zamówień
publicznych. Opracowano w tym kraju następujące dokumenty rządowe:
• strategię Chroniąc Przyszłość – 2005 rok;
• Rządowy plan działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych –
2007 rok;
• Zmieniając Zamówienia Publiczne – 2007 rok.
Realizacja ich zapisów ma ułatwić zdobycie pozycji lidera w UE w zakresie
zrównoważonych zamówień publicznych, między innymi poprzez ograniczenie
emisji CO 2 z biur, stosowanie urządzeń o wysokiej efektywności energetycznej,
obniżenie emisji odpadów, zmniejszenie zużycia wody. Wydano poradnik zrównoważonych zamówień publicznych. W Polsce jest obserwowany stopniowy rozwój zielonych zamówień publicznych. Zostały opracowane następujące dokumenty
rządowe:
• Krajowy plan działań w zakresie zielonych zamówień publicznych na lata
2007 – 2009;
• Krajowy plan działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych
na lata 2010 – 2012.
Obecnie w Polsce poziom zielonych zamówień publicznych na szczeblu krajowym szacowany jest przez Urząd Zamówień Publicznych na 10%, a ma wzrosnąć
do 20%.
A. Sobol, Polityka zamówień publicznych w świetle teorii zrównoważonego rozwoju, w: Implementacyjne aspekty wdrażania zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE,
Białystok 2011, s. 68-82.
3
– 81 –
Zrównoważone zamówienia publiczne powinny być realizowane na wszystkich poziomach administracji publicznej.
6.4. Prace badawczo-rozwojowe
Prace badawczo-rozwojowe stanowią źródło innowacji wdrażanej w jednostce i powinny być rozpatrywane w koncepcji zrównoważonego rozwoju, czyli postrzegania sukcesu ekonomicznego jednostki w zgodzie ze społeczeństwem i środowiskiem naturalnym.
Innowacje są zwykle definiowane jako zmiany na lepsze, czyli tylko takie
zmiany, które poprawią efektywność działania jednostki, przy czym nie wpływają
negatywnie na jej otoczenie zarówno społeczne, jak i naturalne. Oznacza to,
że innowacja nie powinna zakłócać funkcjonowania bytów społecznych i środowiska naturalnego, powinna jednak być zgodna z zasadą racjonalności działania, czyli
przynosić jednostce również korzyści ekonomiczne.
Podstawowym źródłem informacji o działalności badawczo-rozwojowej jednostki powinno być nadal sprawozdanie finansowe, ale wraz ze sprawozdaniem
z działalności zarządu, rozszerzonym o dodatkowe tematyczne raporty zgodnie
z zasadami zrównoważonego rozwoju. Proponuje się następujące raporty:
• strategiczną kartę wyników;
• raport społeczny i środowiskowy.4
Powinno się promować międzynarodowe inicjatywy, zwłaszcza w zakresie
raportów zrównoważonego rozwoju. Znajomość tych zagadnień w sferach biznesu
jest dalece niezadowalająca.
Przykładowo, poziom środowiskowej i ogólnospołecznej odpowiedzialności
przedsiębiorców podlega pomiarowi dzięki opracowanym w 1999 roku Wskaźnikom Zrównoważonego Rozwoju Dow-Jones. Są to pierwsze ogólnoświatowe indeksy monitorujące wyniki finansowe przodujących firm, które kierują się zasadami zrównoważonego rozwoju. Obecnie ponad 2000 firm i organizacji pozarządowych z różnych stron świata propaguje ideę Global Compact, a około 300 korporacji skupionych w tak zwanym Dow Jones Sustainability Group Index uczestniczy
w procesie oceny swej aktywności z uwzględnieniem giełdowych wskaźników
zrównoważonego rozwoju. Obserwacje wskazują, że ich notowania rosną szybciej
niż notowania firm spoza grupy. Obecnie obserwuje się wzrost zapotrzebowania
na produkty i usługi oferowane przez firmy społecznie wrażliwe (socially responsible companies), co jest niewątpliwie spowodowane wzrostem świadomości i wrażliwości społecznej.
4 K. Piotrowska, Prace badawczo-rozwojowe w sprawozdaniu z działalności zarządu a zrównoważony rozwój, w: ibidem, s. 83-94.
– 82 –
Powinien powstać system wskaźników na potrzeby zrównoważonego planowania przestrzennego. Niezbędne jest również opracowanie zestandaryzowanego
systemu dla poszczególnych szczebli zarządzania. Zrównoważony rozwój musi
zostać zapisany w podstawowych narzędziach planowania przestrzennego, czyli w
studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz planach miejscowych. Programy kształcenia należy harmonizować z polityką przestrzenną poprzez ich modyfikację, na przykład wprowadzenie zrównoważonej
urbanistyki. Rzeczywistej, a nie deklaratywnej aplikacji zrównoważonego rozwoju
na poziomie lokalnym służą: partycypacja społeczna, zwiększanie procedur
w postępowaniu administracyjnym, ogólnospołeczne i indywidualne decyzje;
zrównoważone zamówienia publiczne, realizowane na wszystkich poziomach administracji publicznej; promocja międzynarodowych inicjatyw – raportów z zakresu zrównoważonego rozwoju.
W aspekcie legislacyjnym należy uwzględniać w nowelizacji aktów prawnych
(dotyczących działalności społecznej, gospodarczej i administracyjnej) pojęcia
zrównoważonego rozwoju, a także zapisać w prawie przestrzennym twarde narzędzia prawne.
– 83 –
7
Henryk Sasinowski
Regionalne aspekty
zrównoważonego rozwoju
P
rzedmiotem dyskusji pod hasłem: „Regionalne aspekty zrównoważonego
rozwoju” były takie zagadnienia, jak:
• strategie społeczno-gospodarcze rozwoju regionów;
• regionalne programy operacyjne województw;
• mechanizmy i narzędzia państw i regionów wspomagające zrównoważony
rozwój, w tym pozyskiwanie środków budżetowych i unijnych;
• polityka samorządów terytorialnych i lokalnych w kwestii zrównoważonego
rozwoju a zwłaszcza podnoszenia poziomu życia, rozbudzania inicjatyw lokalnych na rzecz rozwoju obszarów wiejskich;
• zarządzanie środowiskowe, głównie na obszarach wiejskich;
• zarządzanie jakością życia mieszkańców;
• opracowywanie i wdrażanie regionalno-branżowych programów zrównoważonego rozwoju rolnictwa;
• gospodarka oparta na wiedzy, którą tworzą edukacja, badania i innowacje;
• próba określenia i oceny tożsamości regionu.
Zadaniem polityki regionalnej, w świetle założeń, jest łagodzenie zjawiska polaryzacji przestrzennej w skali regionalnej. Temu celowi służy z powodzeniem
od kilku lat przykładowo, unijny Program Polski Wschodniej, dzięki któremu dystans dziejowy już uległ złagodzeniu. Na drugim biegunie jest jednak zjawisko
„efektu mnożnikowego”, które polega na inwestowaniu w regiony „większej szansy.” Jest to uzasadnione z ekonomicznego punktu widzenia, ale nie rozwiązuje
– 85 –
kwestii zróżnicowania regionalnego. Docelowo chodzi przecież o to, aby wszystkie
regiony były silne, prężne, zasobne, a więc mocne, jako że trwałość łańcuch
jest taka, jak mocne jest jego najsłabsze ogniwo.
W warunkach samorządności terytorialnej polityka regionalna jest prowadzona zarówno przez centralne jak i samorządowe organy władzy publicznej.
Polityka regionalna prowadzona przez centralne organy władzy publicznej
wobec regionów jest zorientowana na zachowanie względnych proporcji w rozwoju regionów. Jej głównym przedmiotem jest krajowy i międzynarodowy system
regionalny, a podmiotem rząd, który za pośrednictwem wojewodów realizuje zadania państwa /polityka interregionalna/.
Polityka rozwoju regionu zaś, prowadzona przez samorządowe organy władzy publicznej, realizuje własne zadania na bazie własnych możliwości /polityka
intraregionalna/. Przedmiotem polityki rozwoju regionów są województwa, natomiast podmiotem – władze samorządowe.
Na podstawie przeprowadzonej analizy strategii zrównoważonego rozwoju
można stwierdzić, że nie zawsze jest należycie rozumiana istota zrównoważonego
rozwoju. Dlatego mimo wdrażania tej idei do praktyki gospodarczej, nadal
jest potrzebne jej upowszechnianie wśród wszystkich grup społecznych.1
Powszechnie postępujące przemiany społeczno-gospodarcze różnicują regiony pod względem tempa i kierunków rozwoju, powodując kumulację negatywnych
skutków i zjawiska marginalizacji tak zwanych obszarów problemowych. Uznając
potrzebę zapobiegania tym procesom niezbędne jest aktywizowanie zasobów regionu a tym samym ograniczanie wzrostu dysproporcji. Skuteczna realizacja tej
koncepcji wymaga jednak zaangażowania środków oraz podniesienia roli wiedzy
w tym zakresie, która sama w sobie staje się wiodącym czynnikiem rozwojowym.2
Regionalne programy operacyjne /RPO/ sprzyjają tworzeniu klimatu kreowania i wdrażania innowacji ekologicznych, które mają wpływ na stan środowiska
zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Zaleca się aby RPO podlegał okresowemu monitorowaniu z uwzględnieniem wskaźników społeczno-gospodarczych
ale i środowiskowych oraz lepszego pozyskiwania i wykorzystania środków budżetowych i unijnych.3
Również D. Hałaburda nawiązuje do bardziej intensywnego wykorzystywania
mechanizmów i narzędzi wspomagających zrównoważony rozwój gmin, w tym
pozyskiwanie środków budżetowych i unijnych. Dotyczy to między innymi zwrot1 Patrz: H. Kruk, Rozwój zrównoważony w świetle strategii rozwoju regionów w Polsce,
w: Implementacyjne aspekty wdrażania zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd.
WSE, Białystok 2011, s. 132-147.
2 Szerzej: E. Baran, Transfer wiedzy warunkiem rozwoju zrównoważonego obszarów problemowych Podkarpacia, w: Środowiskowe uwarunkowania zrównoważonego rozwoju, red.
K. Michałowski, Wyd. WSE, Białystok 2011, s. 237-250.
3 J. Adamiak, B. Kołosowska, G. Voss, Regionalny program operacyjny województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2007-2013 w świetle zasad zrównoważonego rozwoju, w: Implementacyjne aspekty …, op. cit., s. 181-195.
– 86 –
nych źródeł finansowania zrównoważonego rozwoju gmin. Wykorzystanie tych
środków wiąże się jednak ze wzrostem zadłużenia, co wynika z realizacji inwestycji współfinansowanych z funduszy Unii Europejskiej.4
Na realizację koncepcji zrównoważonego rozwoju gmin i politykę regionalną,
zdaniem A. Kałaski i P. Przybyłowskiego, powinno składać się:
• tworzenie odpowiednich warunków rozwoju gospodarczego;
• wzbogacanie zasobów infrastruktury technicznej i społecznej;
• działanie na rzecz podnoszenia poziomu wykształcenia;
• wspieranie rozwoju kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego;
• promowanie walorów i możliwości rozwoju gminy;
• określenie priorytetów współpracy zagranicznej regionów.5
Realizacja koncepcji zrównoważonego rozwoju jednak, z troską o jakość środowiska przyrodniczego, jest jednym z warunków eliminowania konfliktu pokoleń.
Do poprawy warunków środowiskowych, a tym samym jakości życia ludności należy dążyć poprzez planowanie przestrzenne obliczone na racjonalne gospodarowanie zasobami oraz zapewniające jakość wód, powietrza, gleby.6
Mimo wzrostu świadomości ekologicznej, a tym samym odpowiedzialności,
nadal istnieją gminy, w których jest brak zrozumienia dla idei zrównoważonego
rozwoju. Stanem pożądanym, lecz trudnym do osiągnięcia jest kształtowanie
wśród mieszkańców świadomej odpowiedzialności opartej na wiedzy za stan środowiska i jakość życia przyszłych pokoleń.
Istotną rolę we wdrażaniu zrównoważonego rozwoju w aspekcie regionalnym i lokalnym może odegrać rolnictwo i turystyka.7
Odrębną, chociaż ważną, sprawą jest budowanie nowej tożsamości regionalnej w miejsce utraconej. Taką problematyką zajmuje się K. Wiktorowski, analizując
historyczny proces kształtowania się kultury materialnej i duchowej wsi zachodniopomorskiej z uwzględnieniem obecnych możliwości realizacji idei zrównoważonego rozwoju.8
Idea zrównoważonego rozwoju, jak słusznie stwierdza M. Golinowska,
ma szczególne znaczenie dla przyszłości terenów wiejskich ze względu na wykorzystanie środowiska naturalnego w rolnictwie i turystyce. Procesy produkcyjne
w rolnictwie opierają się na wykorzystaniu zasobów środowiska przyrodniczego,
zatem idea zrównoważonego rozwoju ma istotne znaczenie dla aktywizacji terenów wiejskich. Turystyka zaś może stanowić aktywną formę ochrony przyrody
D. A. Hałaburda, Zwrotne źródła finansowania zrównoważonego rozwoju gmin, w: Środowiskowe uwarunkowania…, op. cit., s. 221-236.
5 Patrz: Spis treści.
6 H. Adamska, Zmiany uwarunkowań środowiskowych zrównoważonego rozwoju obszarów
wiejskich województwa dolnośląskiego, w: Środowiskowe uwarunkowania …, op. cit., s. 150-166.
7 H. Pondel, Środowisko naturalne w działalności gmin wiejskich województwa wielkopolskiego, ibidem, s. 113-133.
8 K. Wiktorowski, Wieś zachodniopomorska wczoraj i dziś. Próba oceny tożsamości regionu,
ibidem, s. 167-192.
4
– 87 –
dostarczając bodźców i środków do ochrony i poprawy stanu środowiska naturalnego. W turystyce już zachodzą zmiany w kierunku rozwoju jakościowego, co może
oznaczać zrównoważony rozwój i gospodarkę opartą na wiedzy.9
Z kolei A. Zenkowa i V. Lialikowa podejmują trudne zadanie budowy zintegrowanego wskaźnika jakości życia mieszkańców, poszukując ekonometrycznego
modelu oceny jakości życia. Wymaga to jednak najpierw opracowania strategii
na rzecz poprawy jakości życia mieszkańców, co również jest przedsięwzięciem
złożonym.10
***
Wymogiem zrównoważonego rozwoju jest ukształtowanie takiego systemu,
który zapewnia rozwój ekonomiczny regionu, jest postrzegany pozytywnie przez
społeczność lokalną, nie niszczy środowiska przyrodniczego. Taka koncepcja
jest zasadna, a ponadto dobrze wpisuje się w paradygmat holistyczny.
Pojęcie „regionalne aspekty zrównoważonego rozwoju” wiąże się przede
wszystkim z takimi opracowaniami, jak: strategie społeczno-gospodarczego rozwoju regionów, regionalne programy operacyjne województw obejmujące mechanizmy i narzędzia rozwoju państw, programy regionów wspomagające zrównoważony rozwój, w tym pozyskiwanie środków budżetowych i unijnych. Dążenie
do zrównoważonego rozwoju regionów i obszarów lokalnych może się dokonywać
poprzez: kształtowanie instrumentów wpływających na politykę regionów, stały
proces ekologizacji obszarów wiejskich i chronionych, ekologizację rolnictwa, ekoturystykę, inspirowanie inicjatyw obywatelskich.
Nie zawsze kwestie środowiskowe są uwzględniane w misji i wizji regionów,
czy nawet wśród celów strategicznych. Dotyczy to zwłaszcza jednego z najważniejszych dokumentów regionalnych, jakim jest Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego województw. Taka praktyka jest postrzegana jako naganna, tym bardziej,
że jest sprzeczna z Konstytucją RP. Strategiach rozwoju regionów często brak jest
takich zagadnień, jak, przykładowo: planowanie przestrzenne, ład przestrzenny,
energetyka odnawialna, innowacje, przedsiębiorczość
Niezbędne jest tworzenie przyjaznego klimatu kreowania i wdrażania innowacji ekologicznych w Regionalnych Programach Operacyjnych zgodnych z zasadami zrównoważonego rozwoju.
Jednym z warunków zrównoważonego rozwoju regionów/obok ziemi, pracy,
kapitału/ jest wiedza jako samodzielne źródło bogactwa. „Jeśli planujesz na 1 rok
posiej kukurydzę, jeśli planujesz na 10 lat posadź sad, ale jeśli planujesz na całe
życie – ucz się i zdobywaj wiedzę”.
M. Golinowska, B. Kutkowska, T. Bereka, Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej a zrównoważony rozwój rolnictwa na przykładzie Dolnego Śląska, w: Implementacyjne uwarunkowania …, op. cit., s. 148-180.
10 A. Zenkova, W. Lialiakova, System zarządzania jakością życia mieszkańców obwodu grodzieńskiego, ibidem, s. 196-213.
9
– 88 –
8
Rafał Miłaszewski
Zrównoważone użytkowanie
i ochrona środowiska
W
trakcie dyskusji omówiono cztery podstawowe problemy:
• skutki globalnego ocieplenia dla polityki nauki i biznesu;
• kontrowersje związane z handlem uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych;
• ocena skuteczności zarządzania środowiskiem;
• wybrane problemy ekonomiki ochrony środowiska.
8.1. Skutki globalnego ocieplenia dla polityki, nauki i biznesu1
W ramach tego problemu zostały sformułowane trzy pytania stanowiące
wprowadzenie do dyskusji, czyli:
1.
Czy świat może dojść do porozumienia w sprawie redukcji emisji CO2?
Problem ten został sformułowany na podstawie wybranych referatów: K. Zimniewicz,
Globalne ocieplenie. Wątpliwy sojusz nauki z polityką, ideologią i biznesem, „Ekonomia i Środowisko” 2011 nr 1 (39); W. Piontek, Ewolucja europejskiej polityki klimatycznej w aspekcie
budowy gospodarki niskoemisyjnej, w: Implementacyjne aspekty wdrażania zrównoważonego
rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE, Białystok 2011; A. Janik, A. Ryszko, Mechanizm
wspólnych wdrożeń i mechanizm czystego rozwoju jako narzędzia wspomagające rozwój
zrównoważony, w: Środowiskowe uwarunkowania zrównoważonego rozwoju, red. K. Michałowski, Wyd. WSE, Białystok 2011.
1
– 89 –
2.
Jak Polska zaprezentuje ambitny unijny projekt redukcji emisji CO2 na ONZowskiej konferencji klimatycznej w grudniu 2011 roku w południowoafrykańskim Durbanie?
3.
Jakie są metody osiągania wyznaczonych celów redukcji emisji gazów cieplarnianych możliwie najniższym kosztem?
Brak konkretnych rezultatów dotychczasowych szczytów klimatycznych
w Poznaniu, Kopenhadze i Cancun spowodował osłabienie światowej debaty nad
problemem globalnego ocieplenia. Obecnie debatuje się o zmianach klimatycznych.
Dyskusja ta powinna być zgodna z metodologią naukową i niezależna od nacisków
politycznych i ideologicznych. Możliwe jest prowadzenie działań ograniczających
emisję gazów cieplarnianych, a trudno będzie wynegocjować globalne programy
działań, które powinny zmierzać do likwidacji źródeł zmian klimatycznych.
Na światowej konferencji klimatycznej w grudniu 2011 roku w Durbanie Polska (w związku prezydencją w Unii Europejskiej) będzie zobowiązana do prezentowania stanowiska większości państw członkowskich. Organizacje ekologiczne
mają wątpliwości, czy to się powiedzie, po tym jak Polska zablokowała unijne plany redukcji emisji CO2.
W wyniku ewolucji polityki klimatycznej Unii Europejskiej rozpoczęto
w Europie budowę nowego systemu gospodarczego, nazwanego gospodarką niskoemisyjną. Ten system wiąże się z koniecznością znaczących nakładów. Wobec
tego istotną kwestią jest poszukiwanie metody osiągnięcia wyznaczonych celów
redukcji emisji przy jak najniższym koszcie. Pomocne w tym procesie mogą być
takie instrumenty, jak mechanizm wspólnych wdrożeń (JI) oraz mechanizm
czystego rozwoju (CDM). Należy także rozważyć proponowane przez Komisję
Europejską metody zwiększania efektywności energetycznej, na przykład poprzez
termomodernizację budynków.
8.2. Kontrowersje związane z handlem uprawnieniami do emisji2
1.
W celu wprowadzenia do dyskusji sformułowano następujące pytania:
W jaki sposób możliwe jest przezwyciężenie zakłóceń w polityce podażowej
uprawnień zbywalnych do emisji gazów cieplarnianych?
Problem ten został sformułowany na podstawie wybranych referatów: G. Borys, Wybrane
kontrowersje wokół handlu emisjami gazów cieplarnianych, „Ekonomia i Środowisko” 2011
nr 1(39); J. Baran, A. Ryszko, Analiza wybranych aspektów związanych z udziałem przedsiębiorstw w systemie handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych w Polsce, w: Przedsięborstwo w warunkach zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Powichrowska, Wyd. WSE, Białystok 2011; J. Baran, A. Janik, Aukcje uprawnień do emisji w europejskim
systemie handlu uprawnieniami w świetle dotychczasowych doświadczeń i planowanych
zmian, tamże.
2
– 90 –
2.
Jak aktualny stan wdrożenia handlu uprawnieniami do emisji CO2 w Polsce
wpływa na sytuację przedsiębiorstw?
3.
W jaki sposób zaprojektować sprzedaż uprawnień do emisji gazów cieplarnianych na aukcjach, ażeby zapewnić małym i średnim przedsiębiorstwom
pełny i sprawiedliwy dostęp do ich zakupu?
Handel uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych w krajach Unii Europejskiej dekomponują: polityka podażowa, oszustwa podatkowe i złe procedury
audytu projektów offsetowych. Można to rozwiązać w drodze zmiany form redystrybucji uprawnień zbywalnych, postępu technologicznego i doskonalenia procedur dostępowych w narodowych rejestratorach, jak również poprzez nowe regulacje podatkowe.
Udział w systemie handlu uprawnieniami do emisji CO2 wiąże się z powstaniem wielu nowych obowiązków związanych z jego obsługą, a także koniecznością
przystosowywania się do obowiązujących przepisów i innych nowych uwarunkowań To powoduje konieczność przewidywania ich wpływu na sytuację przedsiębiorstw. Jak wynika z przeprowadzonych badań, przedsiębiorstwa do tej pory
borykały się z wieloma problemami związanymi z wdrażaniem systemu w Polsce.
Jednak wydaje się, że najbardziej widoczna i znacząca jest niepewność dotycząca
sytuacji zarówno w zakresie uregulowań prawnych, które w dużym stopniu są
dopiero w fazie projektowania, jak też w odniesieniu do możliwych zmian sytuacji
ekonomicznej, a także ewentualnych ograniczeń możliwości rozwojowych przedsiębiorstw.
W polskich warunkach ustawa o systemie handlu uprawnieniami do emisji
gazów cieplarnianych, która weszła w życie w czerwcu 2011 roku, daje inwestorom zbyt mało czasu na realizację projektów ograniczających emisję CO2. Eksperci
ostrzegają, że z tego powodu Polska może stracić uprawnienia do emisji 13 mln ton
CO2 warte 145 mln EUR, czyli blisko 600 mln PLN. Uprawnienia te pochodzą z rezerwy w Krajowym Planie Rozdziału Uprawnień na lata 2008-2012 na tak zwane
projekty wspólnych wdrożeń. Chodzi tutaj o pulę darmowych uprawnień, które
mogą dostać przedsiębiorcy inwestujący w technologie ograniczające emisję CO2.
Istnieje spore ryzyko, że pod uwagę będą brane tylko projekty jeszcze niezrealizowane, ale mające zakończyć się najpóźniej w lutym 2012 roku. To duże utrudnienie, bo cykl inwestycyjny w energetyce odnawialnej bywa długi. Sam proces
weryfikacji może trwać ponad rok. Jeżeli inwestorów, którzy zdążą na czas, będzie
niewielu, to niewykorzystana rezerwa zostanie anulowana.
W funkcjonującym od 2005 roku w Unii Europejskiej systemie handlu
uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych dotychczas te uprawnienia były
alokowane głównie poprzez ich bezpłatny rozdział pomiędzy prowadzących instalacje objęte tym systemem. Pomimo że istniała i istnieje możliwość alokacji
uprawnień poprzez ich sprzedaż na aukcji, niewiele państw członkowskich zdecydowało się na wprowadzenie tej metody przydziału uprawnień.
– 91 –
Celem zmiany tego stanu rzeczy aukcje powinny być tak zaprojektowane,
by zapewnić pełny, uczciwy i sprawiedliwy do nich dostęp prowadzącym instalacje, a w szczególności małym i średnim przedsiębiorstwom objętym unijnym systemem handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych. Niezmiernie ważne
jest wprowadzenie odpowiednich środków nadzoru przeciwdziałających nadużyciom na rynku. Ponadto organizacja i uczestnictwo w aukcji nie powinny wiązać się
z wysokimi kosztami administracyjnymi. Wysokość opłat ponoszonych przez oferentów, jak i państwa członkowskie za uczestnictwo w procesie aukcji powinna
być w jak największym stopniu zbliżona do opłat aktualnie wnoszonych na rynku
wtórnym.
8.3. Ocena skuteczności zarządzania środowiskiem3
W ramach tego problemu sformułowano następujące pytania:
Jakie nowe systemy zarządzania środowiskiem w regionie można zaproponować w świetle oceny skuteczności dotychczas stosowanych systemów?
2.
Czy wprowadzenie i udoskonalenie nowoczesnego systemu zarządzania środowiskiem może przyczynić się do wzrostu bezpieczeństwa ekologicznego?
3.
Czy celowe jest wprowadzenie rozwiązania łączącego zalety wolnego rynku
z ponoszeniem kosztów funkcjonowania systemu przez wszystkich mieszkańców?
Liczne programy i strategie opracowane dla województwa śląskiego nie spowodowały uspołeczniania procesów decyzyjnych w zarządzaniu środowiskiem.
Informacja o stanie środowiska, realizacji inwestycji i wprowadzaniu nowych
technologii oraz przekazywana w mediach była niewystarczająca. Na podstawie
tak prezentowanych informacji ukształtował się niekorzystny wizerunek władz
regionu, kojarzony z faktem, że działania podejmowane na rzecz środowiska
są niewystarczające.
W tej sytuacji należy wprowadzić nowe instrumenty zarządzania środowiskiem w regionie śląskim. Można do nich zaliczyć prowadzenie w regionie monitoringu działań związanych z gospodarką odpadową oraz utworzenie bazy danych
o tych działaniach.
Firmy myślące o przyszłości powinny już dziś sięgać po nowoczesne metody
zarządzania, opierając się na kryteriach jakościowych i środowiskowych. W świetle
zachodzących zmian przepisów prawnych dotyczących ochrony środowiska posia1.
3 Problem ten został sformułowany na podstawie wybranych referatów: E. Lorek, Zarządzanie środowiskiem w regionie śląskim – próba oceny, w: Środowiskowe uwarunkowania …,
op. cit.; M. Kociszewska-Panaszek, System zarządzania środowiskowego jako przejaw bezpieczeństwa ekologicznego, patrz: Spis treści; Tomasz Bogajewski, Analiza wpływu lokalnych
decyzji na gospodarkę odpadami komunalnymi w kontekście historii zbędnej materii po 1989
roku, patrz: Spis treści.
– 92 –
danie sprawnie działającego systemu zarządzania środowiskowego opartego
na normie ISO 14001 staje się podstawą do rejestracji w systemie EMAS. Wprowadzenie i udoskonalanie systemu zarządzania środowiskowego może mieć istotny
wpływ na skuteczne przeciwdziałanie zagrożeniom ekologicznym, a tym samym
przyczyniać się do wzrostu bezpieczeństwa ekologicznego.
Problem gospodarki odpadami komunalnymi w Polsce może zostać rozwiązany wyłącznie na bazie zrównoważonego rozwoju oraz wiedzy w zakresie towaroznawstwa. Obecnie już można rozważać badania nad wprowadzeniem zasad
finansowych dla zupełnie innego niż dotychczas systemu zbierania odpadów komunalnych oraz surowców wtórnych. Wydaje się celowe wprowadzenie rozwiązania łączącego zalety wolnego rynku z ponoszeniem kosztów funkcjonowania systemu przez wszystkich mieszkańców. Mogłaby być nim stała miesięczna opłata
każdego gospodarstwa domowego za odpady. W jej ramach należałoby wprowadzić pojemnik na odpady suche oraz możliwość oddawania we wskazanych miejscach frakcji ulegającej biologicznemu rozkładowi i „nietypowych surowców wtórnych”. Jednocześnie wydaje się celowe wprowadzenie dla gospodarstw domowych
(wspólnoty mieszkaniowej) opłaty za każdy kilogram odpadów mokrych.
8.4. Wybrane problemy ekonomiki ochrony środowiska4
Dla tych problemów sformułowano następujące pytania:
1.
Czy każde fizyczne zanieczyszczenie środowiska jest nim z ekonomicznego
punktu widzenia?
2.
Czy obserwuje się zmniejszanie negatywnego oddziaływania statków na środowisko?
Nie każde fizyczne zanieczyszczenie środowiska jest nim z ekonomicznego
punktu widzenia. Istnieje mianowicie tak zwana. „pojemność asymilacyjna środowiska”. Jest to zdolność do samoregulacji i utrzymywania homeostazy wypracowana ewolucyjnie, między innymi jako reakcja na naturalne, losowe zmiany warunków. W szczególności elastyczna bywa reakcja biocenozy, ożywionej części
środowiska. Pewne zanieczyszczenia wywołują naturalne kontrakcje ze strony
środowiska, powodujące likwidację lub minimalizację wpływu tych zanieczyszczeń. Biochemiczne reakcje zachodzące w ekosystemach często prowadzą do degradacji, a przez to do neutralizacji zanieczyszczeń. Zanieczyszczenia, które mieszczą się w pojemności asymilacyjnej, zazwyczaj nie mają znaczenia ekonomicznego.
Zanieczyszczenia mórz ze swej natury mają skutki transgraniczne. W związku
z zasadą pomocniczości działanie na poziomie Unii Europejskiej jest najbardziej
4 H. Manteuffel-Szoege, Optymalny poziom zanieczyszczenia środowiska w zależności od trwałości zanieczyszczenia, „Ekonomia i Środowisko” 2011 nr 1(39); A. Sałek-Imińska, Proekologiczna działalność portów morskich, w: Implementacyjne aspekty …, op. cit.
– 93 –
efektywnym sposobem zapewnienia wspólnych norm środowiskowych dla statków oraz portów w krajach unijnych. Celem zapobiegania zanieczyszczeniom oraz
niezakłócania konkurencji wymagania w dziedzinie ochrony środowiska powinny
odnosić się do wszystkich statków, niezależnie od bandery, pod jaką pływają,
a odpowiednie urządzenia do odbioru odpadów muszą być dostępne we wszystkich portach Unii Europejskiej. W zakresie wymagań stawianych portom morskim
poziom realizacji odbioru zanieczyszczeń ze statków wydaje się satysfakcjonujący.
Zmniejsza się także negatywne oddziaływanie jednostek na środowisko morskie.
– 94 –
9
Barbara Kryk
Wdrażanie zasad
zrównoważonego rozwoju
w sektorze energetyki i transportu
W
zakresie energetyki istotne są następujące zagadnienia:
• założenia i możliwości realizacji unijnej i polskiej polityki energetycznej;
• uwarunkowania bezpieczeństwa energetycznego Polski;
• kwestie społeczne i etyczne – związane z zapewnieniem dostępu do energii
odbiorcom finalnym, kosztów z tym związanych oraz wpływu inwestycji
energetycznych na rynek pracy;
• udział odnawialnych źródeł energii w zaspokajaniu potrzeb energetycznych
i ich roli w realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju;
• wsparcie rozwoju odnawialnych źródeł energii i kogeneracji;
• konieczność prowadzenia odpowiedniej gospodarki energetycznej na poziomie lokalnym, trudności w określaniu zużycia i wytwarzania energii na poziomie gmin, przedsięwzięcia na rzecz zwiększenia efektywności energetycznej na tym poziomie;
• właściwe funkcjonowanie rynku świadectw energetycznych budynków
oraz kolektorów słonecznych.
– 95 –
Po wielu latach nieudanych prób, według K. Prandeckiego,1 unijna polityka
energetyczna nabiera kształtu, wskazując cele do 2020 roku, a nawet połowy stulecia. Najnowsze dokumenty unijne (Europa 2020, Energia 2020, decyzje
z 2011 roku o wspólnotowym rynku energii i bezpieczeństwie energetycznym,
nowy plan dotyczący efektywności energetycznej oraz energetyczna mapa drogowa do 2050 roku) nie tylko potwierdzają to, co było w polityce energetycznej
z 2008 roku czy w pakiecie klimatyczno-energetycznym (słynne 3×20), ale wskazują też nowe wyzwania, a czasami wręcz rozszerzają pewne zadania, na przykład
z zakresu redukcji gazów cieplarnianych do 30%, a nawet 60% stanu z 1990 roku
(realizacja tych nowych wymogów, zwłaszcza w przypadku Polski, jest raczej nierealna z wielu powodów). Dążenie do realizacji wspólnej polityki energetycznej
w Unii Europejskiej ma znaczenie nie tylko gospodarcze i cywilizacyjne, ale może
być także przyczynkiem do promocji i wdrażania zrównoważonego rozwoju, który
we wszystkich dokumentach jest traktowany poważnie. Niestety, samo kompleksowe nastawienie na zrównoważony rozwój energetyki nie jest wystarczające do
realizacji polityki w tym zakresie, gdyż istnieje wiele innych problemów, między
innymi różnice polityczne między krajami i rola, jaką odgrywa sektor energetyczny
w poszczególnych państwach, które utrudniają budowę jednolitego rynku energetycznego (państwa nie były zainteresowane integracją w tym zakresie). W nowej
polityce energetycznej najmniej uwagi poświęcono konsumentom energii, zarówno gospodarstwom domowym, jak i przedsiębiorstwom. Niebranie pod uwagę ich
potrzeb energetycznych i możliwości ich zaspokojenia może prowadzić w przypadku gospodarstw domowych do tak zwanego ubóstwa energetycznego i wykluczenia społecznego, a w przypadku przedsiębiorstw do osłabienia pozycji konkurencyjnej. To jest błąd, bo wprawdzie jednym z celów polityki energetycznej jest
zwiększenie efektywności energetycznej, ale nie powinny dominować działania
makroekonomiczne w tym zakresie (a tak jest) nad tymi ukierunkowanymi na
odbiorców energii. Wszakże nie wytwarza się energii dla samego tego faktu, ale dla
odbiorców, należy więc o nich myśleć.
Wyzwania stojące przed sektorem energetycznym, według A. Pawłowskiego2,
należy rozpatrywać w kontekście wielodyscyplinarnej problematyki zrównoważonego rozwoju. Zrównoważony rozwój obejmuje nie tylko kwestie tradycyjne,
ale także etyczne, techniczne, prawne i polityczne. Zagadnienie bezpieczeństwa
energetycznego wiąże się z kwestiami etycznymi, które można rozpatrywać na
trzech poziomach:
K. Prandecki, Założenia zrównoważonej polityki energetycznej Unii Europejskiej, w: Implementacyjne aspekty wdrażania zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE,
Białystok 2011, s. 217-237.
2 A. Pawłowski, Uwarunkowania bezpieczeństwa energetycznego Polski a rozwój zrównoważony, w: ibidem, s. 238-258.
1
– 96 –
• poziom I – kwestie etyczne, na którym należy analizować, jakiego wyboru dokonać w sensie nie tylko zaopatrzenia w energię, ale również bezpieczeństwa
produkcji energii;
• poziom II – kwestie środowiskowe, ekonomiczne i społeczne, czyli brania
pod uwagę kosztów i korzyści dla środowiska, gospodarki i społeczeństwa;
• poziom III – kwestie techniczne, polityczne i prawne, czyli obowiązków
i możliwości wykorzystywania określonych technik i technologii w zakresie
produkcji energii i ochrony środowiska przyrodniczego, jak i realizacji określonych polityk i przestrzegania prawa.
Na każdym z tych poziomów powinny być uwzględniane kwestie społeczne
(dotychczas przeważnie pomijane), zwłaszcza dotyczące dostarczania energii
po społecznie akceptowalnych cenach i produkcji energii odnawialnej. Ogromną
rolę odgrywa tu państwo, które powinno mądrze sterować procesem zapewnienia
bezpieczeństwa energetycznego i zadbać o swoich obywateli.
Zgodnie z poglądami wielu autorów w perspektywie prognozowanego wzrostu popytu na energię elektryczną konieczne będzie zwiększenie produkcji energii
ze źródeł odnawialnych (OZE). W Polsce zwiększa się wprawdzie liczba instalacji
do produkcji tego typu energii i ich moc, co pozwoliło w 2010 roku osiągnąć poziom 7,5% udziału energii ze źródeł odnawialnych w produkcji energii finalnej, ale
to ciągle zbyt mało w stosunku do zaplanowanego poziomu 15% w 2020 roku.
Najwięcej energii ze źródeł odnawialnych pochodzi z biomasy (około 50%), źródeł
wodnych (33%), wiatru (13%) i innych (około 4%).
Produkcja energii ze źródeł wodnych, według K. Kubiak-Wójcickiej i J. Muszyńskiej3, w dużym stopniu ma charakter sezonowy (zależy od wielkości przepływów rzeki, środowiska geograficznego, klimatu – opadów). Możliwość produkcji tej energii zależy również od pojemności zbiorników wodnych przy tych elektrowniach, a ta z reguły jest niewielka. Z tego powodu elektrownie wodne pozbawione są możliwości regulowania przepływu rzecznego w długim okresie. Ten
wniosek pozwala zasugerować, że nie zawsze wykorzystuje się to, co istnieje, czasami bowiem wystarczy rozbudować lub zmodernizować istniejące obiekty, aby
zwiększyć moc instalacji.
Próbę oszacowania teoretycznego potencjału energii pochodzącej z biomasy
rolnej (oszacowanie dla: słomy, wierzby energetycznej i odpadów produkcji rolnej,
takiej jak gnojowicy) podjęła N. Szubska. Na podstawie potencjału teoretycznego
określiła udział poszczególnych nośników energii z biomasy w produkcji, co pozwoliło wskazać, że najwięcej energii pozyskuje się ze słomy (14%), a następnie
z wierzby (4,7%) i biogazu (2%). Analiza produkcyjności wykazuje ogromne zróżnicowanie przestrzenne w zależności od województwa, specyfiki jego gospodarki
i związanych z tym możliwości. Autorka zwróciła uwagę na dysonans między bezpieczeństwem żywnościowym a produkcją bioenergii. Pozwoliło to na postawienie
3 K. Kubiak-Wójcicka, J. Muszyńska, Udział odnawialnych źródeł energii w produkcji energii
elektrycznej na przykładzie województwa wielkopolskiego, w: ibidem, s. 259-270.
– 97 –
ważnego pytania: jak rozwój bioenergetyki wpłynie na rolnictwo i bezpieczeństwo
żywnościowe? Zauważalny jest wpływ tego, co się dzieje na rynku bioenergii,
na rynek żywnościowy i stwarza to zagrożenie bezpieczeństwa żywnościowego.
Istnieje obawa, że dążenie do osiągnięcia zysków z dotowanej produkcji biokomponentów spowoduje ograniczenie produkcji żywności i zwiększenie jej cen. Konsekwencją tego będzie gorsze zaspokojenie potrzeb konsumentów, a nawet zagrożenie ubóstwem większej części społeczeństwa niż dotychczas.
Bardzo dobrym uzupełnieniem tematyki OZE były wyniki badań lokalnej gospodarki energetycznej (H. Rusak4), nawiązujące do problematyki ogromnego
zróżnicowania przestrzennego produkcji energii odnawialnej. Wszystkie odnawialne źródła energii są predestynowane do ich wykorzystania lokalnego, rozproszonego, a nawet rozsianego. Ich racjonalne wykorzystanie wymaga odpowiedniego planowania energetycznego na szczeblu gmin, co ułatwi realizację celów polityki energetycznej wyznaczonych przez Unię Europejską i celów zrównoważonego
rozwoju.
Głównymi elementami oceny lokalnej gospodarki energetycznej z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju jest jej efektywność oraz udział OZE w lokalnym
bilansie energetycznym. Te dwa elementy są trudne do oszacowania, bo nie prowadzi się publicznej statystyki na szczeblu gmin. Dla każdej gminy zużycie i wytwarzanie energii musi być szacowane indywidualnie na podstawie przeprowadzanych badań podstawowych, a z tym są związane określone problemy, na które
wskazano w referacie. Generalnie przedstawione wyniki badań dowiodły,
że na poziomie lokalnym wymagania odnośnie do udziału OZE w bilansie energetycznym są spełnione. Wskazuje to, że działania zmierzające do zwiększenia zużycia energii odnawialnej powinny być skierowane w głównej mierze do wytwórców
przemysłowych energii elektrycznej i cieplnej. Aby OZE rozwijały się w sposób
zrównoważony, ważne jest planowanie energetyczne w gminach (należy zapewnić
odpowiednią ilość surowca na wsad do bioelektrowni), które dotychczas było traktowane jako obowiązek ustawowy, a nie użyteczne narzędzie kreowania gminnej
gospodarki energetycznej. Warto propagować partnerstwo gmin w zakresie bioelektrowni ze względu na korzyści z tym związane. Postawienie bloków bioelektrowni jest kosztowne, a poza tym należy zapewnić odpowiednią ilość wsadu
do tych bloków, by były one optymalnie wykorzystane, co wymaga bardzo często
dużych powierzchni upraw, przekraczających możliwości powierzchniowe jednej
gminy. Stąd połączenie wspólnych środków finansowych i zintegrowanie upraw
znacznie ułatwia korzystanie z OZE. Dodatkowo należałoby uporządkować kwestie
wykorzystywania ugorów pod uprawę roślin bioenergetycznych, a nawet poruszyć
problem rozszerzenia dopłat unijnych dla rolników, którzy by się tym zajmowali.
Polski system certyfikacji pochodzenia energii elektrycznej (tak zwane zielone certyfikaty) jako sposób na realizację polityki energetycznej w zakresie OZE
4 H. Rusak, Lokalna gospodarka energetyczna – stan obecny i oczekiwania w świetle zasad
zrównoważonego rozwoju, w: ibidem, s. 271-285.
– 98 –
i poprawę efektywności energetycznej, będący jednym z podstawowych instrumentów wsparcia wykorzystywania energii ze źródeł odnawialnych, według
S. Słupik ma mankamenty, bo połowa zielonej energii pochodzi ze współspalania
(kogeneracji) głównie w starych instalacjach, a nie tych typowo proekologicznych.
System pobudził tylko inwestycje w energetykę wiatrową, a i to niewystarczająco
dynamicznie w stosunku do potrzeb. Polski system zielonych certyfikatów jest
najdroższy w UE, bo odbiorcy płacą nie tylko za zieloną energię, ale również za
konieczność wypełnienia obowiązków, które są nałożone na sprzedawców energii.
System nie odróżnia nowych instalacji od starych, przez to nie wspiera powstawania tych nowych, które wymagają znacznych nakładów finansowych. Sugeruje się
zatem odpowiednie dopracowanie przepisów prawa i narzędzi wspomagających
faktyczny rozwój instalacji proekologicznych nowej generacji.
Na konieczność rozwoju odpowiednich narzędzi wspierających upowszechnienie wykorzystywania kolektorów słonecznych zwraca uwagę L. Cichy,5 prezentując wyniki badań dotyczące rozwoju wykorzystania kolektorów słonecznych w
Polsce oraz analizując strukturę polskiego rynku kolektorów słonecznych
i stymulatory, jak też przeszkody jego rozwoju. Przebadanie strony popytowej
pozwoliło autorce określić przyczyny kupowania kolektorów przez konsumentów.
Kupują je najczęściej osoby prywatne ze środków własnych, kredytu lub korzystając z uruchomionych w 2010 roku dotacji na ten cel. Te dotacje to był przysłowiowy „strzał w dziesiątkę”, gdyż przyczyniły się do znacznego wzrostu zapotrzebowania na kolektory. Generalnie eksploatacja kolektorów nie ma spektakularnego
charakteru, a konsumenci nie mają odpowiedniej wiedzy o korzyściach, jakie mogą
dzięki nim osiągnąć. Z tego względu niezbędne jest odpowiednie uświadamianie
konsumentom tych korzyści oraz dalszy rozwój narzędzi wspierających rozwój
rynku kolektorów słonecznych.
Opisując świadectwa charakterystyki energetycznej w kontekście poprawy
efektywności energetycznej budynków, A. Bazan-Bulanda przedstawiła:
• dokumenty UE dotyczące ochrony środowiska i kwestii świadectw energetycznych budynków;
• dokumenty polskie dotyczące zwiększenia efektywności energetycznej budynków;
• osoby uprawnione do sporządzania świadectw energetycznych i ich odpowiedzialność za wystawione świadectwa;
• zasady sporządzania świadectw, obowiązki z nimi związane oraz rodzaje budynków, których one dotyczą;
• rolę świadectw energetycznych przy sprzedaży czy najmie budynków.6
5 L. Cichy, Badanie wykorzystania kolektorów słonecznych jako element wdrażania zrównoważonego rozwoju, w: ibidem, s. 305-319.
6 A. Bazan-Bulanda, Świadectwa charakterystyki energetycznej a efektywność energetyczna
budynków, patrz: Spis treści.
– 99 –
Ramy systemu świadectw energetycznych są poprawnie określone, ale w warunkach polskich on nie działa jeszcze tak, jak powinien. Z tego względu należy
przyspieszyć egzekwowanie posiadania świadectw energetycznych, co przyczyni
się do rozwoju rynku świadectw i usług z nimi związanych.
W aspekcie problemów związanych z realizacją celów polityki energetycznej
postawiono pytania, które powinny być poddane dyskusji w różnych gremiach i na
różnych szczeblach decyzyjnych:
• Jak zwiększyć „rzeczywiście” produkcję energii ze źródeł odnawialnych?
• Czy ludzkość właściwie przygotowuje się do momentu, gdy skończą się zasoby paliw kopalnych?
• Dlaczego system zielonych certyfikatów nie sprawdził się w Polsce?
Według U. Motowidlak, celem europejskiej polityki transportowej jest dążenie do zrównoważonego rozwoju transportu (jako całości i jego poszczególnych
rodzajów), który będzie dostępny cenowo i wysokiej jakości, a także stworzenie
TEN-T (transeuropejskiej sieci transportowej), już częściowo istniejącej7.
Przy równoważeniu transportu należy brać pod uwagę nowe zjawiska i zmiany
społeczno-gospodarcze, takie jak: starzenie się społeczeństwa, migracje, wyzwania
związane z ochroną środowiska, wzrastający niedobór paliw kopalnych, urbanizację, globalne tendencje wpływające na politykę transportową. Konieczne jest również lepsze zintegrowanie różnych rodzajów transportu, aby zwiększyć efektywność całego systemu.
Konieczność równoważenia transportu dotyczy również Polski. Plany w odniesieniu do wybranych inwestycji transportowych w kontekście zmierzania
w kierunku zrównoważonego rozwoju omawia A. Przybyłowski8. Obejmują one
między innymi budowę i modernizację infrastruktury technicznej (zwłaszcza
liniowe projekty transportowe – drogowe, kolejowe i infrastruktury punktowej).
Są one kompleksowe i bardzo ambitne, ale nadal niezrealizowane, co może być
przeszkodą w osiągnięciu trwałego i zrównoważonego wzrostu oraz dalszej konwergencji z UE. Szybki rozwój transportu samochodowego w relacji do stanu naszych dróg stanowi ogromne obciążenie dla sieci drogowej i może skutkować dalszymi utrudnieniami w mobilności towarów i osób. Rozwiązanie tych wszystkich
problemów jest w dużym stopniu zależne od wielkości nakładów finansowych
przeznaczanych na inwestycje w transport. Stąd ogromną wręcz rolę odgrywają
fundusze unijne pozyskiwane na rozwój transportu w Polsce. Należy jednak zwrócić uwagę, że nie chodzi tylko o rutynowe kierowanie środków na rozwój sieci
dróg i autostrad, bo to przeczy zasadzie równoważenia rozwoju, ale o przeznaczanie większych nakładów na innowacyjne rozwiązania w transporcie – takie jak:
nowoczesne systemy logistyczne i informatyczne celem zmniejszenia transporto7 U. Motowidlak, Polityka transportowa a rozwój zrównoważony, w: Implementacyjne aspekty
…, op. cit., s. 341-356.
8 A. Przybyłowski, Inwestycje transportowe w Polsce w kontekście strategii zrównoważonego
rozwoju transportu Unii Europejskiej, w: ibidem, s. 383-400.
– 100 –
chłonności produkcji i dystrybucji towarów, elektroniczne i satelitarne sterowanie
ruchem, ekologiczne i niekonwencjonalne rozwiązania w zakresie inwestycji infrastrukturalnych, nowatorskie technologie – czy intensyfikację transportu zbiorowego.
Cenną wskazówką dla podmiotów odpowiedzialnych za realizację inwestycji
transportowych w Polsce byłoby wdrożenie w życie obowiązującego zestawu
wskaźników pozwalających zmierzyć zrównoważony rozwój transportu, a to
z kolei wymaga badań oraz gromadzenia odpowiednich danych statystycznych.
Wiadomo, że efektywny system transportu jest niezbędny do poprawy jakości życia, gdyż ma wpływ nie tylko na wzrost gospodarczy, ale i rozwój społeczny
oraz stan środowiska przyrodniczego. Z tego względu istotne znaczenie ma diagnoza środowiskowa i społeczna efektów działalności transportowej opracowana
przez B. Pawłowską9. Ciekawe oszacowanie kosztów zewnętrznych transportu
w Polsce dotyczy wprawdzie 2004 roku, ale jest najnowsze w tym zakresie i wskazuje, że największe koszty zewnętrzne generuje transport drogowy, a następnie
kolejowy, lotniczy, miejski i wodny. Natomiast z punktu widzenia kategorii kosztów największe są w kolejności koszty: wypadków, zanieczyszczeń, hałasu, zmian
klimatycznych i inne koszty środowiskowe. Struktura kosztów sugeruje zatem,
co należy rozwijać i na co wydatki powinny być przeznaczane, a tym samym,
że niezbędne są określone działania i regulacje, które będą prowadzić do zmniejszenia negatywnych efektów zewnętrznych oraz równoważenia transportu. Zrównoważony rozwój transportu wymaga realizacji określonej strategii, która pozwoli
sprostać wyzwaniom XXI wieku, oraz wprowadzenia klarownego i przejrzystego
zestawu instrumentów wspomagających ten proces.
Zagadnienie zrównoważonego rozwoju transportu odnosi się nie tylko do
różnych rodzajów transportu, ale i skali, w jakiej jest „realizowany”, w tym
do miast. Próbę przedstawienia problematyki zrównoważonego rozwoju transportu miejskiego i potrzeb komunikacyjnych jego użytkowników podjął S. Ejdys
na przykładzie Olsztyna10. Problemy zasygnalizowane w opracowaniu dotyczą
właściwie wszystkich miast i niezbędne jest jak najszybsze opracowanie odpowiedniej strategii działania, aby miasta sprawnie funkcjonowały.
W aspekcie problemów związanych z realizacją celów zrównoważonego rozwoju transportu postawiono pytania, które powinny być poddane dyskusji w różnych gremiach i na różnych szczeblach decyzyjnych:
• Jak zapewnić zrównoważony transport, gdy istnieje sprzeczność między potrzebami społecznymi a ochroną środowiska przyrodniczego?
• Jakie działania podjąć, by faktycznie zapewnić zrównoważony transport
w miastach?
9 B. Pawłowska, Sektor transportu wobec wyzwań XXI wieku – diagnoza i obszary działań
w kierunku zrównoważonego rozwoju, w: ibidem, s. 357-382.
10 S. Ejdys, Zrównoważony transport miejski odpowiedzią na potrzeby komunikacyjne w mieście, patrz: Spis treści.
– 101 –
III
WYBRANE ASPEKTY IMPLEMENTACJI
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
DO PORZĄDKU PRAWNEGO
10
Eugeniusz Brzuska
Zrównoważony rozwój
w dokumentach unijnych
– wybrane problemy
P
Wstęp
rzeżywany obecnie w Europie i na świecie kryzys gospodarczy zmusił
do redefinicji wielu kwestii i zindentyfikował pytania dotyczące nowych problemów. Jednym z podmiotów, który stawia sobie pytanie o swoją tożsamość we
współczesnym świecie, jest Unia Europejska. Podmiot ten funkcjonuje w Europie
od ponad pięćdziesięciu lat. Przez ten czas rozrósł się, objął prawie cały kontynent,
a także pogłębił więzy integracyjne pomiędzy poszczególnymi państwami członkowskimi. Przeprowadził też na kontynencie kilka wielkich projektów, takich jak
utworzenie Jednolitego Rynku Europejskiego, czy też wprowadzenie unii gospodarczo-walutowej. Dziś wszyscy się zastanawiają, jaką rolę Unia Europejska odegra
w obecnej sytuacji w Europie, czy wyjdzie z niej wzmocniona i dalej będzie jednolitą spójną organizacją, czy może podzieli się na Unię „dwóch prędkości”?
Wielu europeistów twierdzi, że Unii brakuje pomysłu, czy może rozmachu,
na przeprowadzenie w Europie kolejnego wielkiego projektu, który wzmocniłby
tę organizację i rangę całego kontynentu. Jednym z obszarów, który mógłby pretendować do miana „wielkiego projektu” europejskiego, jest kwestia zrównoważonego rozwoju.
– 105 –
10.1. Idea zrównoważonego rozwoju
w Unii Europejskiej i w świecie
Zrównoważony rozwój identyfikuje się wówczas, gdy składa się na niego stabilny i trwały wzrost gospodarczy w sektorach przyjaznych dla środowiska naturalnego oraz gdy dzięki niemu następuje redukcja bezrobocia przez wchłanianie
wolnych zasobów pracy.1
W maju 2001 roku Unia Europejska zdefiniowała i określiła swoje priorytety
dotyczące zrównoważonego rozwoju. Wtedy właśnie Rada Europejska na swoim
posiedzeniu w Goeteborgu wskazała na strategiczne punkty dotyczące problemu
zrównoważonego rozwoju w Unii Europejskiej. Wtedy także Rada Europejska
uznała, że Unia Europejska powinna zostać uznana za pierwszoplanowego aktora
w grze dotyczącej wprowadzania zasad zrównoważonego rozwoju na świecie.
Zostało to wyrażone w stanowisku zaprezentowanym przez Unię Europejską na
Światowym Szczycie do spraw Zrównoważonego Rozwoju w Johannesburgu
w 2002 roku. Główne problemy, które wtedy poruszono, to przede wszystkim
kwestia środowiskowa, ale także problemy zdrowia na skalę światową oraz problem edukacji, także na skalę światową. W tym przypadku kwestię zrównoważonego rozwoju podnosi się jako przeciwstawną dla globalizacji. Globalizacja jest tu
rozumiana jako gra sił rynkowych na światową skalę. Ta rynkowa gra generuje
wiele niekorzystnych zjawisk, takich jak wzrost nierówności, czy też wzrost obszarów wykluczenia, a także niszczenie środowiska przyrodniczego.2
Zrównoważony rozwój jest rozumiany jako seria działań, które mają niwelować lub co najmniej zmniejszać te niekorzystne efekty. Uznaje się, że zrównoważony rozwój ma objąć te wszystkie obszary, na których niekorzystne efekty są
dostrzegalne, czyli handel, finanse, zarządzanie środowiskiem, a także problem
ubóstwa i przestępczości. Ponadto postulaty dotyczące zrównoważonego rozwoju
obejmują problem wypracowywania wspólnych reguł, których efektywne monitorowanie byłoby możliwe i wykonalne, oraz podejmowanie działań w kierunku
usprawniania globalnego zarządzania, między innymi poprzez promocję sposobów
efektywnego zarządzania współzależnościami.3
Wśród wielu działań w Unii Europejskiej dużą uwagę przywiązuje się do zachęcania biznesu do podejmowania na szeroką skalę społecznej odpowiedzialności: promocji rozwoju społecznego, zmniejszenia skali ubóstwa, zwalczanie głodu
w skali świata, przeciwdziałaniu dyskryminacji. Unia deklaruje także zwiększanie
1 Za: Z. Wysokińska, J. Witkowska, Integracja Europejska. Europeizacja polityki ekonomiczno
– społecznej w Unii Europejskiej i umiędzynarodowienie rynków Nowych Krajów Członkowskich Europy Środkowej i Wschodniej, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 95.
2 Ibidem, s. 95.
3 Ibidem.
– 106 –
zachęt ku inwestycjom w ochronę zdrowia i edukacji, a także promowanie badań
zorientowanych na zrównoważony rozwój.4
Johannesburski Szczyt Ziemi podjął problem zrównoważonego zarządzania
surowcami. W szczególności zaakcentowano:
• promocję zrównoważonego zarządzania zasobami związanymi z wodą;
• rozwijanie współpracy w sektorze energii;
• zawieranie i realizację międzynarodowych porozumień w zakresie ochrony
środowiska;
• promowanie zrównoważonego transportu;
• promowanie zrównoważonego rybołówstwa;
• poprawę skutecznego zapobiegania katastrofom środowiskowym;
• rozszerzenie Globalnego Systemu Monitoringu Środowiska i Bezpieczeństwa
na kraje rozwijające się.
Unia Europejska zadeklarowała pełne poparcie dla Milenijnych Celów Rozwoju przyjętych przez ONZ w Deklaracji Milenijnej, takich jak eliminacja skrajnego
ubóstwa i głodu, zapewnienie powszechnego nauczania na poziomie podstawowym, promocja równości płci, ograniczenie umieralności dzieci, ograniczenie rozprzestrzeniania się chorób, stosowanie zrównoważonych metod gospodarowania
zasobami naturalnymi oraz stworzenie globalnego partnerskiego porozumienia na
rzecz rozwoju. Unia Europejska stara się także o zwiększenie spójności pomiędzy
aspektami: ekonomicznym, społecznym i środowiskowym we wszystkich głównych swoich politykach oraz ukierunkowuje je na realizację celów związanych ze
zrównoważonym rozwojem.5
10.2. Dokumenty strategiczne Unii Europejskiej
w kontekście zrównoważonego rozwoju
Unia Europejska deklaruje, że zrównoważony rozwój stanowi obecnie
jej nadrzędny i długoterminowy cel strategiczny. Deklaratywne intencje zostały
zawarte głównie w trzech dokumentach strategicznych: Strategia Unii Europejskiej
na rzecz zrównoważonego rozwoju z 2001 roku oraz jej nowe ujęcie z 2006 roku,
a także Strategia Unii Europejskiej do 2020 roku.
10.2.1. Strategia na rzecz Zrównoważonego Rozwoju Unii Europejskiej
W Strategii wykorzystano definicję zrównoważonego rozwoju Komisji
Brundtland. Zrównoważony rozwój zapewnia realizację potrzeb obecnego pokolenia bez wywierania negatywnego wpływu na zdolność przyszłych pokoleń do rea4
5
Ibidem, s. 96.
Jw., s. 97.
– 107 –
lizacji ich potrzeb. Zrównoważony rozwój stanowi cel globalny, a Unia jest tylko
jednym z głównych światowych aktorów odpowiedzialnych za działania na rzecz
jego wprowadzenia zarówno na kontynencie europejskim, jak i na całym świecie.6
Unia uważa, że zrównoważony rozwój daje jej pozytywną, długoterminową
wizję społeczeństwa, które jest zamożniejsze i bardziej sprawiedliwe oraz zapewnia czyste i bezpieczniejsze środowisko oraz lepszą jakość życia współczesnym
i przyszłym pokoleniom. Wymaga to reorientacji publicznych i prywatnych wydatków inwestycyjnych w kierunku nowych technologii, które będą bardziej przyjazne dla środowiska. Zakłada się, że Strategia będzie katalizatorem dla decydentów
i opinii publicznej, a także siłą napędową reform instytucjonalnych oraz zmian
zachowań przedsiębiorstw i konsumentów.
W Strategii zaproponowano skoncentrowanie się na wybranych problemach,
które powodują największe zagrożenie i najbardziej nieodwracalne zmiany. Są one
skatalogowane w następujący sposób:
• wezwanie do podjęcia pilnych działań na rzecz odwrócenia trendów, które
nie sprzyjają zrównoważonemu rozwojowi, takich jak korzystanie ze starych
technologii produkcji, dawne wzorce wykorzystania ziemi, czy też powielanie
startych rozwiązań w inwestycjach infrastrukturalnych;
• przywództwo polityczne – do wprowadzania zmian dotyczących zrównoważonego rozwoju potrzebna jest silna wola polityczna; Komisja jest pewna,
że zrównoważony rozwój przyniesie korzyści społeczeństwu jako całości,
ale przywódcy polityczni nie mogą ulegać naciskom poszczególnych grup interesów; zmiany polityki muszą być prowadzone w konsekwentny i zrównoważony sposób;
• nowe podejście do tworzenia polityk sektorowych – Unia musi zmienić swoje
podejście do polityk sektorowych; muszą być one prowadzone w sposób bardziej skoordynowany w odniesieniu do kwestii zrównoważonego rozwoju;
polityki sektorowe w odniesieniu do aspektów gospodarczych, społecznych
i środowiskowych zrównoważonego rozwoju muszą być oparte na wszechstronnej koordynacji;
• intensywne działania – Komisja sugeruje, aby działania były podejmowane
przez władze na szczeblach europejskich, krajowych, regionalnych i lokalnych; Komisja uważa, że w ostatecznym rozrachunku to obywatele muszą
dokonać zmian we wzorcach konsumpcyjnych i przedsięwzięciach inwestycyjnych, aby konsekwentne dążyć do zrównoważonego rozwoju;
• odpowiedzialność za świat – Komisja Europejska uważa, że Unia Europejska
powinna wziąć odpowiedzialność za świat i poczuć się globalnym aktorem,
powinna spełniać rolę „globalnego partnera w globalnym świecie”; Unia Europejska powinna najpierw „posprzątać we własnym domu”, czyli najpierw
6 Zrównoważona Europa dla lepszego świata: Strategia Zrównoważonego Rozwoju Unii
Europejskiej, Bruksela, 15.05.2001, COM (2001) 264 final; źródło:Euro-lex.
– 108 –
u siebie wprowadzić rozwiązania, które są zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju, a następnie stać się liderem promującym te zasady w świecie;
Komisja Europejska zaproponowała trzy kierunki działań. Są to:
1.
Poprawa skuteczności polityki i wdrażania zrównoważonego rozwoju.
2.
Stworzenie zestawu wiodących celów i konkretnych instrumentów na poziomie Unii Europejskiej służących do osiągania zrównoważonego rozwoju
w Europie.
3.
Implementacja strategii i oceny jej postępów.
Druga część Strategii skonstruowana jest w taki sposób, aby pokazać cele
umożliwiające osiągnięcie standardów zrównoważonego rozwoju oraz działań,
dzięki którym cele te mogłyby być realizowane. Przyjęto następujące cele i przypisane do nich działania:
Cel pierwszy – poprawianie spójności polityki poprzez: pełną ocenę wszystkich skutków podejmowanych działań i lepszą informację na temat problemów.
Do tego celu przypisano następujące działania:
• zrównoważony rozwój powinien stanowić główny cel wszystkich polityk sektorowych, a w szczególności polityki:
−
rolnej – proponuje się bardziej jakościowe, a nie ilościowe podejście, jak
również zachęcanie do rozwoju rolnictwa organicznego i innych przyjaznych dla środowiska form produkcji rolniczej oraz wsparcie rozwoju
obszarów wiejskich;
−
rybołówstwa – proponuje się promowanie zrównoważonego zarządzania zasobami rybnymi w Unii Europejskiej i na arenie międzynarodowej;
−
transportowej – powinna przeciwdziałać rosnącemu poziomowi zagęszczenia ruchu i zanieczyszczeń oraz zachęcać do wykorzystania bardziej
przyjaznych dla środowiska form transportu;
−
spójności – musi poprawić trafność wyznaczania celów wśród najmniej
rozwiniętych regionów.
Cel drugi – zwiększanie roli zachęt cenowych na usługi i towary przyjazne dla
środowiska.
Cel trzeci – inwestowanie w naukę i technologie. Sugeruje się, aby nie krępować badań nadmiernymi regulacjami oraz starać się ukierunkować je na badania
nad technologiami bardziej przyjaznymi dla środowiska.
Jako działania wspierające ten cel Komisja proponuje następujące działania:
• pełne wykorzystanie potencjału Wspólnotowego Ramowego Programu Badań;
• lepsze wykorzystanie zamówień publicznych, tak aby bardziej preferować
rozwiązania przyjazne dla środowiska;
• promowanie inicjatyw sektora prywatnego na rzecz włączenia czynników
środowiskowych do specyfikacji ich zakupów;
– 109 –
• identyfikacja przeszkód w osiąganiu norm zrównoważonego rozwoju
w przemyśle;
• osiąganie gotowości Europy do globalnego monitoringu środowiska i bezpieczeństwa.
Cel czwarty – poprawa komunikacji oraz mobilizacja obywateli i przedsiębiorców, prowadzenie systematycznego dialogu środowisk politycznych i biznesowych, przedstawicieli przedsiębiorców i konsumentów.
Komisja proponuje następujące działania:
• przygotowywanie Białej Księgi Unii Europejskiej w sprawie rządzenia, gdzie
zostaną zawarte propozycje szerokich konsultacji z interesariuszami;
• zachęcanie przedsiębiorstw zatrudniających co najmniej 500 osób do publikowania w corocznych raportach dla udziałowców tak zwaną „potrójną bottom line”, która mierzyłaby ich wyniki w odniesieniu do kryteriów ekonomicznych, środowiskowych i społecznych; komisja zachęca przedsiębiorstwa
do prezentacji i publikowania zgodności ich działalności na świecie z wytycznymi OECD dla przedsiębiorstw wielonarodowych lub z innymi porównywalnymi wytycznymi;
• państwa członkowskie Komisja zachęca do rozważenia, w jaki sposób ich systemy edukacyjne mogą pomóc w lepszym zrozumieniu zrównoważonego
rozwoju.
W części trzeciej Strategii określono długookresowe cele i priorytetowe działania w poszczególnych obszarach:
Pierwszy obszar – ograniczenie zmian klimatycznych poprzez realizację następujących celów:
• wypełnianie postanowień ze szczytu w Kioto, dążenie do redukcji emisji gazów cieplarnianych średnio o 1% w ciągu, roku zachęcanie do przestrzegania
postanowień z Kioto innych krajów wysoko uprzemysłowionych;
• przyjęcie dyrektywy o opodatkowaniu produktów energetycznych;
• stopniowa likwidacja (do 2010 roku) subsydiów wspierających produkcję
oraz konsumpcję paliw kopalnych;
• stworzenie europejskiego systemu rynku pozwoleń na emisję dwutlenku węgla;
• alternatywne paliwa, w tym biopaliwo – powinny one stanowić do 2010 roku
przynajmniej 7% konsumpcji paliw samochodowych, a do 2020 roku przynajmniej 20%;
• oznaczanie energochłonności budynków, maszyn i urządzeń w celu redukcji
zużycia energii;
• zwiększenie wsparcia dla badań nad technologiami dotyczącymi odnawialnych źródeł energii i bezpieczniejszej energii nuklearnej.
Drugi obszar – promowanie zdrowia poprzez realizację następujących celów:
• zapewnienie wysokich standardów bezpieczeństwa i jakości żywności;
• produkcja środków chemicznych, która zapewnia maksymalne bezpieczeństwo dla zdrowia i życia ludzi oraz dla środowiska naturalnego;
– 110 –
• redukcja zagrożeń związanych z chorobami zakaźnymi.
Komisja proponuje następujące działania:
• polepszenie informacji i świadomości konsumentów;
• stworzenie Europejskich Władz Żywności;
• monitoring i kontrola wpływu na zdrowie substancji znajdujących się w żywności i środowisku, takich jak na przykład dioksyny;
• zmiany w polityce rolnej w kierunku nagradzania zdrowych, wysokiej jakości
produktów;
• opracowanie strategii Wspólnoty dotyczącej wspierania bezpieczeństwa i higieny pracy;
• wprowadzenie ustawodawstwa związanego z nową polityką wobec chemikaliów;
• monitoring i kontrola wybuchu chorób zakaźnych na terenie Wspólnoty.
Trzeci obszar – odpowiedzialne zarządzanie zasobami naturalnymi poprzez
realizację następujących celów:
• ograniczenie zależności pomiędzy wzrostem gospodarczym, zużyciem zasobów oraz generowaniem odpadów;
• ochrona i renaturalizacja ekosystemów oraz obszarów przyrodniczych, a także zatrzymanie degradacji bioróżnorodności;
• polepszenie zarządzania rybołówstwem.
Wskaźniki, które proponuje Komisja na tym obszarze, to:
• stworzenie Zintegrowanej Polityki Produktowej we współpracy z przedsiębiorcami w celu obniżenia zużycia zasobów oraz wpływu odpadów na środowisko;
• stworzenie ustawodawstwa unijnego dotyczącego określenia środowiskowej
odpowiedzialności;
• stworzenie wskaźników mierzących bioróżnorodność;
• stworzenie systemu pomiaru produktywności zasobów;
• przeprowadzenie przeglądu polityk rolnej i rybołówstwa pod względem
ich zgodności ze standardami zrównoważonego rozwoju.
Czwarty obszar – poprawa systemu transportowego oraz poprawa zarządzania gruntami, poprzez realizację następujących celów:
• ograniczenie powiązań pomiędzy wzrostem transportu a wzrostem produktu
krajowego brutto;
• sprzyjanie przejściu z transportu drogowego na transport kolejowy;
• promowanie bardziej zrównoważonego rozwoju regionalnego;
• zwiększenie wykorzystania inteligentnych systemów transportu;
• priorytetowe traktowanie transportu publicznego w inwestycjach infrastrukturalnych;
• polepszenie systemów transportowych poprzez wsparcie brakujących połączeń;
• wspieranie telepracy poprzez przyspieszenie inwestycji w nową generację
infrastruktury oraz usług telekomunikacyjnych;
– 111 –
• rozpoczęcia budowy Europejskiej Sieci Obserwatoriów ds. Planowania Przestrzennego;
• dywersyfikacja źródeł dochodów na obszarach rolniczych;
• wspieranie inicjatyw lokalnych mających na celu zwalczanie problemów
na obszarach miejskich.
W części czwartej, Wdrażanie strategii i przegląd jej postępów, zawarto odniesienia do metod pracy na obszarach polityk Unii Europejskiej, które mają prowadzić do wprowadzania zrównoważonego rozwoju. Komisja Europejska proponuje utworzenie przez Parlament Europejski Komitetu Zrównoważonego Rozwoju,
który w sposób kompleksowy zająłby się wprowadzaniem standardów zrównoważonego rozwoju do polityk unijnych.
10.2.2. Odnowiona strategia na rzecz zrównoważonego rozwoju
Do najważniejszych dokumentów strategicznych Unii Europejskiej zalicza się
strategię lizbońską, która powstała w 2001 roku. Są to dwa dokumenty strategiczne, które powstały w tym samym roku. W 2005 roku Rada Europejska przyjęła
dokument Wspólne działania na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia –
Nowy początek strategii lizbońskiej. Było to wznowienie i modyfikacja strategii
lizbońskiej z 2001 roku. Strategia lizbońska opiera się na priorytetach mówiących
o rozwoju w Europie gospodarki opartej na wiedzy, tworzeniu dużej liczby trwałych miejsc pracy, atrakcyjnego miejsca do inwestowania, a także stawianiu na
wiedzę i innowacje jako główne czynniki sprzyjające trwałemu i zrównoważonemu rozwojowi.
Rada Unii Europejskiej w czerwcu 2006 roku zdecydowała o wydaniu kolejnego dokumentu strategicznego dotyczącego zrównoważonego rozwoju – Odnowionej Strategii Zrównoważonego Rozwoju. W dokumencie tym zareklarowano,
że zrównoważony rozwój jest nadrzędnym celem Unii Europejskiej przyświecającym całej polityce unijnej. Rada stwierdza, że na świecie nadal panują tendencje
sprzeczne z zasadami zrównoważonego rozwoju. Związane są one głównie
z następującymi kwestiami:
• zmianami klimatu;
• wykorzystywaniem energii;
• zagrożeniami dla zdrowia publicznego;
• ubóstwem i wykluczeniem społecznym;
• uwarunkowaniami demograficznymi i starzeniem się społeczeństwa;
• gospodarowaniem zasobami naturalnymi;
• utratą różnorodności biologicznej;
• gospodarką przestrzenną;
• transportem.
Rada Unii Europejskiej uważa, że trzeba reagować doraźnie i jednocześnie
podejmować długofalowe działania. Rada twierdzi, że obecnie trzeba zmieniać
– 112 –
niekorzystne modele konsumpcji i produkcji oraz niezintegrowane podejście
do polityki, które są sprzeczne z trwałym rozwojem. Rada potwierdza zobowiązania podjęte w 2001 roku, ciągle widzi Unię Europejską jako globalnego aktora
i światowego lidera we wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, a także zaznacza,
że czuje się partnerem dla krajów, których rola we wprowadzaniu zrównoważonego rozwoju na świecie jest znacząca.7
Rada Unii przyjęła następujące cele do osiągnięcia w ramach trwałego rozwoju:
• ochrona środowiska naturalnego – zapewnić wysoki poziom ochrony środowiska naturalnego i poprawę jego jakości;
• sprawiedliwość i spójność społeczna – propagować demokratyczny, spójny,
zdrowy i bezpieczny model społeczeństwa;
• dobrobyt gospodarczy – propagować prężną, innowacyjną i konkurencyjną
gospodarkę opartą na bogatej wiedzy i racjonalnie wykorzystującą zasoby
środowiska naturalnego;
• realizacja zobowiązań w skali międzynarodowej – czynnie propagować
zrównoważony rozwój na całym świecie.
W Strategii Rada przedstawia, podobnie jak w dokumencie z 2001 roku,
główne wyzwania oraz proponuje odpowiednie działania skatalogowane w układzie: obszar, cel i działania.
Pierwszy obszar – zmiany klimatu i czysta energia. Główny cel to dotrzymanie zobowiązań protokołu z Kioto, zredukowanie emisji o 8% w stosunku do poziomu z roku 1990 oraz dążenie do tego, by średnia temperatura na powierzchni
ziemi nie wzrosła o więcej niż o 2 stopnie Celsjusza w stosunku do poziomu sprzed
ery industrialnej. Sugeruje się tu politykę energetyczną spójną z celami zachowania równowagi w środowisku przyrodniczym, oszczędności w zużywanej energii
oraz wprowadzanie na dużą skalę do transportu paliw pochodzących ze źródeł
odnawialnych. Rada Unii Europejskiej proponuje tutaj wdrażanie kolejnych działań służących ograniczaniu emisji.
Drugi obszar – zrównoważony transport. Nieodzowne działania to:
• oddzielanie wzrostu gospodarczego od popytu na transport;
• dojście do zrównoważonego poziomu wykorzystania energii w transporcie;
• ograniczanie emisji zanieczyszczeń z sektora transportu;
• przechodzenie w sposób zrównoważony do przyjaznych dla środowiska
środków transportu;
• ograniczanie wywoływanego transportem hałasu;
• zmodernizowanie warunków stwarzanych publicznym przewozom pasażerskim;
• zmniejszanie ofiar śmiertelnych transportu drogowego.
Trzeci obszar – zrównoważona konsumpcja i produkcja. Celem głównym jest
propagowanie modeli zrównoważonej konsumpcji i produkcji.
7 Odnowiona Strategia Unii Europejskiej dotycząca zrównoważonego rozwoju, Bruksela
26 czerwca 2006 r.
– 113 –
Czwarty obszar – ochrona zasobów naturalnych i gospodarowanie nimi.
Celem głównym jest poprawa gospodarowania zasobami naturalnymi oraz nacisk
na unikanie ich nadmiernej eksploatacji. W głównej mierze nastąpi to dzięki strategii zwiększania wydajności zasobów przy zmniejszaniu ogólnego zużycia nieodnawialnych zasobów naturalnych i równoczesnego wykorzystywania odnawialnych zasobów w tempie nieprzekraczającym ich zdolności regeneracyjnych.
Piąty obszar – zdrowie publiczne. Celem jest poprawa ochrony przed zagrożeniami zdrowia. Ma to być wprowadzane między innymi poprzez zwiększanie
zdolności do skoordynowanych działań w tym zakresie na poziomie Unii.
Szósty obszar – integracja społeczna, demografia i migracja. Celem jest tworzenie zintegrowanego społeczeństwa zapewniającego trwałą jakość życia, między
innymi dzięki zwiększaniu spójności społecznej oraz przeciwdziałaniu ubóstwu
i wyłączeniu społecznemu.
Siódmy obszar – wyzwania w zakresie globalnego ubóstwa i zrównoważonego rozwoju. Celem jest propagowanie zrównoważonego rozwoju na skalę światową i zapewnienie kompatybilności polityki Unii z globalnymi celami zrównoważonego rozwoju oraz międzynarodowymi zobowiązaniami.
Unia Europejska usiłuje „przekuć” cele w konkretne działania na poziomie
inicjatyw programowych i prawodawstwa. Wydaje się, że największe jej zaangażowanie widać na polu ochrony środowiska, energetyki, transportu oraz w poczuciu bycia aktorem globalnym w zakresie działań na rzecz redukcji emisji i walki
z globalnym ociepleniem. Na podstawie obranej strategii Unia Europejska formułuje od 2006 roku priorytety polityki.
10.3. Inicjatywy Unii Europejskiej na rzecz ochrony środowiska
i zrównoważenia energii w kontekście strategii
zrównoważonego rozwoju
Jedną z inicjatyw Komisji Europejskiej odnoszących się do wspierania zrównoważonego rozwoju na polu energetyki jest utworzenie Globalnego Funduszu
Wspierającego Efektywność Energetyczną i Odnawialną Energię (The Global Energy Efficiency and Renewable Energy Fund – GEEREF). W związku z tym Unia Europejska przewiduje, że do 2030 roku zapotrzebowanie na energię wzrośnie o 60%.
Gdyby nie podjąć wyzwania związanego ze zrównoważeniem sektora energetycznego, emisja CO2 w tym sektorze również wzrosłaby gwałtownie. To, wraz z intensywnie rozwijającą się urbanizacją, spowodowałoby gwałtowne pogarszanie się
jakości powietrza. Bierze się też pod uwagę kwestię bezpieczeństwa sektora energetycznego oraz ubóstwa w odniesieniu do zrównoważonej gospodarki zasobami
naturalnymi. Uznaje się, że inwestycje w odnawialne źródła energii oraz w zwiększenie efektywności energetycznej można traktować jako dobro publiczne, ponie-
– 114 –
waż ich wynikiem są znaczące korzyści lokalne oraz globalne. Oparcie się w większym stopniu na energetyce odnawialnej oraz na inwestycjach zwiększających
efektywność energetyczną spowoduje zmniejszenie zapotrzebowania na energię
o 10% oraz zmniejszenie w takiej samej wielkości globalnych emisji.8
Komisja Europejska ocenia, że zainwestowanie w odnawialne źródła energii
oraz w efektywność energetyczną kwoty 16 bilionów USD do 2030 roku stanowi
okazję do ustanowienia globalnego zrównoważonego sektora energetycznego.
Komisja uważa, że znaczna część tych środków musiałaby pochodzić z funduszy
prywatnych, dlatego też wyzwaniem dla polityki publicznej byłoby stworzenie
odpowiednich bodźców i warunków, tak aby były to inwestycje bezpieczne, z odpowiednimi gwarancjami danymi po to, aby sektor prywatny je podjął. Zachęty
takie są niezbędne, ponieważ projekty i inwestycje w energię odnawialną mają
spore problemy z uzyskaniem odpowiedniego finansowania. Problem ten Komisja
Europejska ocenia jako złożony, ale głównie spowodowany kapitałem ryzyka stanowiącego dla kredytodawców odpowiednie zabezpieczenie.
Fundusz GEEREF byłby rodzajem konkretnego, innowacyjnego partnerstwa
publiczno-prywatnego. Miałby on mobilizować inwestycje prywatne, w szczególności w krajach rozwijających się i o szybko rozwijającej się gospodarce, w kontekście programów międzynarodowych promujących zrównoważony rozwój. Proponowane przez Komisję partnerstwo miałoby stanowić uzupełnienie owych ulepszonych ram politycznych. Propozycja została przedstawiona przez Komisję
jako owoc debat dotyczących wdrażania poszczególnych aspektów zrównoważonego rozwoju, jak również analizy Zielonej Księgi – Europejska strategia na rzecz
zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii.
Jako najbardziej obiecujące rozwiązanie Komisja przyjmuje wspieranie dostępu sektora prywatnego do kapitału ryzyka poprzez publiczne udostępnienie
finansowania długoterminowego. Sektor publiczny, w ocenie Komisji, mógłby podjąć następujące wyzwania:
• akceptację, po analizie każdego przypadku, niższych dochodów, na przykład
w zależności od ponoszonego ryzyka; umożliwiałoby to sektorowi prywatnemu zwiększanie dochodów do poziomu komercyjnego;
• akceptację dłuższych okresów inwestycji lub spłaty, aby obniżyć, za pomocą
niższych kosztów operacyjnych i kosztów utrzymania, wysokie nakłady inwestycyjne;
• akceptację wyższych kosztów transakcji, aby otworzyć się na małe i średnie
przedsiębiorstwa, a także usługi doradcze, zwłaszcza w zakresie kapitału początkowego i kapitału wzrostu.
Komunikat Komisji Europejskiej do Rady i Parlamentu Europejskiego: Uruchomienie publicznych i prywatnych środków finansowych w celu zapewnienia powszechnego dostępu
do przyjaznych środowisku i bezpiecznych usług energetycznych po przystępnych cenach:
Globalny Fundusz Efektywności Energetycznej oraz Energii Odnawialnej, 6.10.2006, COM
2006, 583 final; źródło: Euro-lex.
8
– 115 –
GEEREF miałby zostać ustanowiony jako organ działający na zasadach partnerstwa publiczno – prywatnego w sektorze publicznym w bliskiej współpracy
z międzynarodowymi instytucjami finansowymi. Miałby on wspomagać projekty
z zakresu energii odnawialnej oraz efektywności energetycznej, a także małe
i średnie przedsiębiorstwa działające w tym sektorze.
Kolejną inicjatywą jest stworzenie przez Unię Europejską systemu handlu
uprawnieniami do emisji. System ten odgrywa rolę narzędzia pomocniczego
w realizacji zobowiązań, które zostały podjęte w ramach Protokołu z Kioto w zakresie ograniczania emisji CO2 oraz pozostałych gazów cieplarnianych. Ten system
pozwala rządom państw Unii Europejskiej ustalać oraz przyznawać przedsiębiorstwom z sektora przemysłu oraz energetyki limity uprawnień do emisji dwutlenku
węgla. Przedsiębiorstwa, które nie mają zapotrzebowania na wykorzystanie
wszystkiego, co im przysługuje, mogą wolne limity odsprzedawać innym podmiotom gospodarczym i uniknąć kary za przekroczenie dopuszczalnych norm. Natomiast środki pochodzące ze sprzedaży owych niewykorzystanych limitów są przeznaczane na inwestycje w technologie sprzyjające środowisku. W Unii myśli się też
o objęciu normami inne sektory, na przykład lotnictwo o nowych ograniczeniach
emisji gazów dla samochodów, czy też o wprowadzaniu norm budowlanych drastycznie ograniczających emisję ciepła przez ściany i okna.9
Wciąż aktualny pozostaje problem uwzględniania kwestii zrównoważonego
rozwoju w innych politykach Unii Europejskiej, szczególnie w polityce transportowej, z nowymi propozycjami norm emisji dla CO2 dla samochodów, a także w kwestiach jakości paliw; w polityce rolnej, przemysłowej, handlowej, badań naukowych oraz w polityce spójności, rozwoju ochrony zdrowia. Komisja Europejska
przygotowała także Plan Działań w odniesieniu do zrównoważonej konsumpcji
i produkcji, a także nowe wersje EMAS i ekoetykietowania.
10.4. Promowanie zrównoważonej i przyjaznej dla środowiska
konsumpcji i produkcji. Plan działania dla przemysłu
– wybrane aspekty
Etykietowanie konsumpcji energii (energy consumption labelling) – inaczej
określane jako ekowzorzec – jest to nowa idea Komisji Europejskiej mająca na celu
redukcję zużycia energii przez urządzenia używane w gospodarstwach domowych.
Zakłada ona, że każde urządzenie elektryczne wykorzystywane w gospodarstwach
domowych przy wprowadzaniu do sprzedaży będzie miało widoczną informację
dotyczącą wielkości zużywanej przez nie energii. Informacja taka musi się znajdować w widocznym miejscu, tak aby konsument mógł się z nią zapoznać przed zakupem. Komisja Europejska wymaga także harmonizacji krajowych mierników
9
Z. Wysokińska, J. Witkowska, Integracja europejska, … op. cit., s.99.
– 116 –
zużycia energii, tak aby każdy konsument mógł dokonać wyboru zakupywanego
sprzętu, kierując się oszczędnością energii. Kolejnym standardem jest euroetykieta
ekologiczna, czyli system oznakowania ekologicznego – standard ten bazuje
na systemie ekozarządzania i audytu, który jest stosowany w Unii Europejskiej
(tak zwany EMAS – Eco-Management and Audit Scheme). Dzięki tej euroetykiecie
każdy może dowiedzieć się, czy dostawca lub kooperant spełnia normy z zakresu
ochrony środowiska. W podobnym kierunku zrównoważenia środowiskowego
w obrębie sektora MSP zmierza program dla konkurencyjnych małych i średnich
firm – Programme for clean and competitive SMEs – którego celem jest wsparcie
firm z sektora MSP w dostosowywaniu się do standardów środowiskowych w celu
umożliwienia bardziej efektywnego zarządzania i wprowadzania bardziej skutecznych instrumentów wsparcia zarządzania środowiskowego.10
Komisja Europejska planuje także rozwój wspomnianego wyżej systemu zarządzania środowiskowego EMAS. Dlatego też planowane jest wdrażanie takiego
narzędzia, jak EMAS-Easy, czyli programu pomocy dla wdrażania EMAS. W tym
kontekście Komisja Europejska zachęca do znoszenia barier administracyjnych dla
MSP, a także rozwój programów zachęcających do zakładania nowych firm z tego
sektora.
10.5. Przegląd kierunków nowej polityki środowiskowej
Unii Europejskiej od 2007 roku
Od 2007 roku Komisja Europejska podjęła kolejne inicjatywy na polu polityki
ochrony środowiska. Dotyczą one tak zwanego pakietu klimatycznego. Wprowadzone są zmiany w sektorze energetycznym dotyczące wykorzystanie nieodnawialnych i odnawialnych źródeł energii, których celem jest zwiększenia udziału
w rynku energii ze źródeł odnawialnych. Komisja Europejska opublikowała dokument, który określa nowe zasady udzielania pomocy publicznej w obszarze ochrony środowiska. Komisja stwierdza, że potrzebne są nowe gwarancje państwa, których efektem mają być nowe standardy ochrony środowiska. Komisja wychodzi
z założenia, że pozytywne efekty takiej pomocy przeważają nad problemem zakłóceń w konkurencji, przy czym zasada „zanieczyszczający płaci” (PPP – polluter pays
principle) jest w pełni uwzględniana.11
Komisja Europejska zwróciła uwagę na siedem obszarów. Są nimi:
• ochrona powietrza;
• ochrona środowiska przed zanieczyszczeniami i recykling;
10 M. Kociszewska-Panaszek, Wdrażanie systemu zarządzania środowiskowego w wybranych
przedsiębiorstwach polskich, w: Implementacyjne i aplikacyjne aspekty zrównoważonego
rozwoju, red. E. Sidorczuk-Pietraszko, Wyd. WSE, Białystok 2009, s. 223.
11 Communication from the Commission to the Council and the EP of 2 July 2008, 2007 Environment Policy review (COM 2008 409 final).
– 117 –
•
•
•
•
•
środowisko morskie;
gleby;
pestycydy;
zasoby naturalne;
środowisko miejskie.
Obecnie wdrażane są dwie dyrektywy:
• dyrektywa Emisje Przemysłowe (Industrial Emissions);12
• dyrektywa dotycząca odpowiedzialności środowiskowej (Environmental Liability)13.
Przygotowano również dwie kolejne regulacje: jedna dotyczy kontroli
ruchów transgranicznych w odniesieniu do odpadów niebezpiecznych dla środowiska naturalnego oraz ich usuwania – Regulation (EC) No. 1013/2006 of the EP
and of the Council of 14 June 2006 on shipments of waste.14 Kolejna natomiast
dotyczy unowocześnienia przepisów prawnych dotyczących zarządzania chemikaliami i stworzenia jednolitego systemu rejestracji, oceny i ewaluacji chemikaliów
w celu zapewnienia ochrony zdrowia ludzi, ochrony środowiska, uwzględniając
konieczność podtrzymania konkurencyjności i wzmocnienia innowacyjności
w europejskim przemyśle chemicznym – Regulatory Framework for the Management of Chemicals – REACH.15
Dla rozwoju i ciągłej nowelizacji unijnej spuścizny dotyczącej ochrony środowiska w okresie programowym 2007–2013 stworzono komponent finansowy
LIFE+. Jednym z jego głównych celów jest włączanie zasad zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska do pozostałych polityk unijnych w krajach członkowskich, na obszarze EFTA, w krajach będących członkami Europejskiej Agencji Środowiska, w krajach kandydujących do Unii, a także w niektórych krajach trzecich,
ze szczególnym uwzględnieniem Bałkanów Zachodnich, czyli krajów objętych Procesem Stabilizacji i Stowarzyszenia (Stabilisation and Association Process). Środki
z programu przyznawane są podmiotom publicznym prywatnym. Program ten jest
podzielony na następujące komponenty tematyczne:
• Natura i różnorodność – Nature and biodiversity;
• Polityka środowiskowa i zarządzanie – Environment Policy & Governance;
• Informacja i komunikacja – Information & Communication16.
Directive 2008/1/EC of the EP and the Council of 15 January 2008 concerning integrated
pollution prevention and control, accessed: www.europa.euprovisions [date of entry:
04.03.2011].
13 Directive 2004/35/EC of the EP and the Council of 21 April 2004 on environment al liability with regard to the prevention and remedying of environment al damage, accessed:
www.europa.eu [date of entry: 04.03.2011].
14 Accessed: www.europa.eu [date of entry: 04.03.2011].
15 Accessed: www.europa.eu [date of entry: 04.03.2011].
16 Regulation (EC) No. 614/2007 of the European Parliament and of the Council of 23 May
2007 concerning the Financial Instrument for the Environment LIFE+, accessed:
www.europa.eu [date of entry: 04.03.2011].
12
– 118 –
10.6. Realizacja celów strategicznych Unii Europejskiej
dotyczących zrównoważonego rozwoju na poziomie globalnym
W czasie posiedzenia szczytu Unii Europejskiej w marcu 2007 roku przyjęto
Plan Działań, który integruje dwie polityki unijne, mianowicie politykę energetyczną oraz politykę klimatyczną. Generalnym priorytetem w tych działaniach jest,
zgodnie z celami strategicznymi zrównoważonego rozwoju, niedopuszczenie
do wzrostu średniej globalnej temperatury o więcej niż 2 stopnie Celsjusza powyżej poziomu sprzed okresu uprzemysłowienia, a także zmniejszanie zagrożeń
związanych z ograniczaniem dostępności ropy i gazu. Idą za tym następujące działania:
• zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych do 2020 roku o co najmniej 20%
w porównaniu do roku 1990;
• racjonalizowanie zużycia energii, co w konsekwencji ma przynieść ograniczenie jej zużycia o 20%;
• zwiększenie udziału energii produkowanej ze źródeł odnawialnych (OZE)
do 20% całkowitego zużycia energii do 2020 roku;
• osiągnięcie co najmniej 10% udziału biopaliw w sprzedaży paliw transportowych w 2020 roku;17
• wprowadzenie tak zwanego planu EPSTE, czyli „dużego” Planu Działań
na rzecz wprowadzenia nowych, niskoemisyjnych technologii w sektorze
energetycznym.18
10.7. Zrównoważony transport
W ramach pakietu klimatyczno – energetycznego Unia Europejska zobowiązała się w 2020 roku, że 10% energii potrzebnej do zaspokojenia potrzeb paliwowych sektora transportowego będzie pochodziło ze źródeł odnawialnych (w tym,
w szczególności, z biopaliw, energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych oraz wodoru). Ten obrany przez Unię Europejską cel jest ściśle związany z wprowadzaniem standardów zrównoważonego rozwoju w odniesieniu do biopaliw, wdrożonym przez dwie kluczowe dyrektywy. Jedna odnosi się wprost do transportu
i wspiera użycie w transporcie biopaliw i innych paliw odnawialnych. Natomiast
druga z dyrektyw promuje stosowanie energii ze źródeł odnawialnych w ogóle
na terenie Unii Europejskiej i na świecie.19
17 Komunikat Komisji „Efektywność energetyczna: realizacja celu 20 procent, COM (2008)
772 final; źródło: Euro-lex.
18 Komunikat Komisji w sprawie inwestowania w rozwój technologii niskoemisyjnych (plan
EPSTE) COM 2009(0519); źródło: Euro-lex.
19 Dyrektywa 2003/30/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 8 maja 2003 roku wspierająca użycie w transporcie biopaliw lub innych paliw odnawialnych oraz Dyrektywa Parla-
– 119 –
W ramach wprowadzania standardów zrównoważonego rozwoju Unia dąży
do tego, aby sektor transportowy stał się bardziej ekologiczny. Przykładowo,
w kwietniu 2009 roku przyjęto rozporządzenie, które określiło nowe limity emisji
CO2 dla nowych samochodów osobowych.
W ramach wprowadzania w życie postanowień o zrównoważonym transporcie Unia proponuje następujące działania:
• przyjęcie dyrektywy, która proponowałaby energooszczędne i napędzane
„czystą” energią pojazdy transportu drogowego;
• podjęcie planu działania dla wdrożenia inteligentnych systemów transportu
w Europie;
• podjęcie nowych działań w następstwie przyjęcia Zielonej Księgi na temat
mobilności w mieście;
• osiągnięcie porozumienia w sprawie objęcia lotnictwa wspólnotowym systemem handlu uprawnieniami do emisji;
• przyjęcie pakietu w sprawie bezpieczeństwa morskiego oraz strategii rozwoju transportu morskiego;
• przyjęcie nowej dyrektywy w sprawie jakości opon.
***
Krytycy unijnych dokumentów strategicznych twierdzą, że dają one jedynie
zajęcie tysiącom unijnych urzędników. Rzeczywiście, „goeteborska” strategia
zrównoważonego rozwoju byłaby chyba wręcz niemożliwa do wprowadzenia
z powodu jej drobiazgowości. Jednocześnie jej przyjęcie przez unijne instytucje
decyzyjne uruchomiło kilka procesów w Unii. Przede wszystkim spowodowało,
że samo pojęcie zrównoważonego rozwoju jest od 2001 roku nieprzerwanie obecne w Unii na poziomie deklaratywnym. Po drugie – widać, że problematyka zrównoważonego rozwoju „przepływa” powoli na poziom unijnych polityk, planów
działania, czy też na poziom dyrektyw, szczególnie na polu ochrony środowiska,
energetyki, transportu, coraz bardziej w rolnictwie, czy też w przemyśle. Problematyka zrównoważonego rozwoju uczyniła z Unii bardzo poważnego aktora sceny
międzynarodowej. Wielu europeistów twierdzi, że Unia potrzebuje dziś nowego
„dużego” projektu, który nadałby jej nowy kierunek, skonsolidował jej działania
i „tchnął w nią nowego ducha”. Zrównoważony rozwój, ze swoją kompleksowością
podejścia, nadawałby się do tego idealnie.
mentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z 23 kwietnia 2009 roku promująca stosowanie
energii ze źródeł odnawialnych. Źródło: Euro-lex.
– 120 –
11
Jolanta Ciak
Pakt na rzecz Stabilności i Wzrostu
– teoria i praktyka
P
akt na rzecz Stabilności i Wzrostu1 stanowi ramy koordynacji polityki fiskalnej realizowanej przez kraje należące do strefy EUR. Niewątpliwie został ustanowiony w celu zabezpieczenia dobrej kondycji finansów publicznych; co więcej, jest
jednym z ważnych wymogów dla prawidłowego funkcjonowania Unii Gospodarczo-Walutowej.
Celem artykułu jest przedstawienie założeń Paktu od momentu wprowadzenia go w życie, z uwzględnieniem zmian, jakie zostały w prowadzone w 2005 roku,
oraz zmian, jakie są proponowane obecnie przez Komisję Europejską w związku
z nieprzestrzeganiem dyscypliny finansów publicznych przez większość krajów
należących do Unii Europejskiej, w tym krajów strefy EUR. Konsekwencją braku
dyscypliny finansów publicznych jest wszczęta wobec 24 krajów Unii procedura
nadmiernego deficytu.
Pakt Stabilności i Wzrostu (Stability and Growth Pact) – zbiorowa nazwa dwóch rozporządzeń Rady Europejskiej oraz uchwały o charakterze prewencyjnym i represyjnym, które
zostały ratyfikowane na Szczycie w Amsterdamie 17 czerwca 1997 roku.
1
– 121 –
11.1. Pakt na rzecz Stabilności i Wzrostu
Weigelowski Pakt na rzecz Stabilności i Wzrostu miał pomóc zapewnić rzetelne finanse publiczne i jednocześnie ograniczyć ryzyko inflacji, zgodnie z kryteriami określonymi w Traktacie z Maastricht. Niewątpliwie w okresie przygotowań
do zmiany walut, w ramach powstającej Unii Gospodarczo – Walutowej (1999 rok),
niektóre państwa członkowskie (głównie Niemcy) obawiały się, że inne kraje
(przykładowo Włochy) nie będą przestrzegały w swojej polityce gospodarczej
ścisłej dyscypliny fiskalnej. Dyscyplina taka jest niezbędna do prawidłowego rozwoju tworzącej się strefy EUR. Wprowadzono więc regulacje.
Pakt na rzecz Stabilności i Wzrostu obejmował początkowo następujące dokumenty:
• rezolucję Rady Europejskiej z dnia 17 czerwca 1997 r. w sprawie Paktu
na rzecz Stabilności i Wzrostu; jest to uchwała Rady Europejskiej, w której
kraje członkowskie zobowiązały się do osiągnięcia w perspektywie średnioterminowej sytuacji bliskiej równowagi w budżecie, bądź nadwyżki, i podjęcia działań niezbędnych do realizacji tego celu;
• rozporządzenie Rady (WE) nr 1466/97 z dnia 7 lipca 1997 r. w sprawie
wzmocnienia nadzoru pozycji budżetowych oraz nadzoru i koordynacji polityk gospodarczych; zawiera ono postanowienia o charakterze prewencyjnym,
które mają się przyczyniać do zapobiegania powstawaniu nadmiernych deficytów budżetowych;
• rozporządzenie Rady (WE) nr 1467/97 z dnia 7 lipca 1997 r. w sprawie przyspieszenia i wyjaśnienia procedury nadmiernego deficytu; określa ono procedurę postępowania w przypadku wystąpienia nadmiernego deficytu, a także system sankcji wobec kraju, który do takiego deficytu dopuścił i nie redukuje go w odpowiednim tempie.
W Pakcie zostały zawarte regulacje mające na celu usprawnienie działań
określonych w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską (TWE). Zobowiązuje on bowiem kraje Unii Gospodarczo-Walutowej (UGW) do przedstawiania
budżetu w perspektywie średniookresowej. Chodzi o to, by osiągnąć sytuację
w budżecie bliską równowagi, a nawet nadwyżkę. Jednocześnie, z uwagi na kwestie starzenia się europejskiego społeczeństwa, państwa członkowskie UE stają
przed wyzwaniem zapewnienia długoterminowej stabilności finansów publicznych
ze względu na nieuchronnie zbliżający się czas nadmiernego obciążania budżetu2.
Celem sprostania temu wyzwaniu oraz zapewnienia stabilności długoterminowej, ujętej w przeprowadzonej w 2005 roku reformie Paktu, ustalono wspólne
2 W Programach konwergencji i Programach stabilności konieczne jest przedstawianie
kształtowania się najważniejszych wskaźników ekonomicznych w perspektywie długookresowej do 2060 roku.
– 122 –
długoterminowe prognozy budżetowe na poziomie UE oraz dokonano oceny i kontroli sytuacji gospodarczej i fiskalnej każdego z państw członkowskich3.
Konieczność osiągania nadwyżek budżetowych dotyczy przede wszystkim
tych krajów obszaru euro, które charakteryzują się relatywnie wysokim długiem
publicznym (Belgia, Grecja, Irlandia czy Włochy). Dostosowanie się przez kraje
członkowskie do dyscypliny wynikającej z Paktu ma służyć stworzeniu pola manewru niezbędnego do uniknięcia nadmiernego deficytu budżetowego w sytuacji
poważnego pogorszenia się koniunktury gospodarczej.
Zgodnie z zapisami rozporządzenia 1466/97 państwa członkowskie strefy
EUR są zobowiązane do przygotowywania corocznych programów stabilności
(stability programmes), a pozostałe kraje UE – programów konwergencji (economic
convergence programmes).
Zróżnicowanie nazw programów wynika z faktu, że wobec niektórych krajów
stosowana jest derogacja dotycząca pełnego członkostwa w Unii Gospodarczo-Walutowej. W momencie, gdy dany kraj wejdzie już do strefy euro, przestanie być
wobec niego stosowana derogacja. Zatem będzie zobowiązany do przedłożenia
programu stabilizacyjnego w ciągu sześciu miesięcy od decyzji Rady, w sprawie
jego uczestnictwa w tej strefie.
Jednocześnie należy podkreślić, że rozporządzenie to szczegółowo określa
zawartość zarówno programów stabilności, jak i programów konwergencji. Wskazuje na określone terminy ich przedkładania, zasady realizacji oraz zasady monitorowania. Programy są swego rodzaju podstawą wielostronnego nadzoru nad polityką budżetową (fiskalną), zarówno krajów Unii Europejskiej, jak i krajów strefy
EUR.
Dotychczas, jak wskazują zapisy rozporządzenia 1466/97, wszystkie kraje
zobowiązane były do przedstawiania swoich programów oraz ich aktualizacji
1 grudnia każdego roku budżetowego4. Od 2011 roku nastąpiły pewne zmiany
w tym zakresie. Dotychczasowy termin został przesunięty na koniec kwietnia kolejnego roku budżetowego w związku z tak zwanym „semestrem europejskim”5.
Ma to zapewnić bardziej rygorystyczną dyscyplinę budżetową poprzez nadzór
i koordynację polityki budżetowej wszystkich krajów unijnych.
Obszerną analizę można znaleźć w sprawozdaniu na temat stabilności. W zakresie konwergencji, a zatem dostosowywania wskaźników ekonomicznych krajów Unii Europejskiej,
które w niedługim czasie mają przyjąć wspólną walutę, można znaleźć w: Convergence Report 2010, European Economy 3/2010, European Commissions, Luxembourg 2010.
4 Szerzej: dostęp: www.ec.europa.eu [data wejścia: 15.03.2011].
5 Zob.: dostęp: www.mofnet.gov.pl [data wejścia: 15.03.2011].
3
– 123 –
11.2. Zapobiegawcza i odstraszająca rola
Paktu na rzecz Stabilności i Wzrostu
Pakt składa się z dwóch części: prewencyjnej (zapobiegawczej) i represyjnej
(odstraszającej).
W ramach pierwszej części kraje członkowskie zostały zobowiązane do tworzenia pięcioletnich programów stabilizacyjnych i konwergencji określających cele
realizowane w dziedzinie finansów publicznych przy przyjętych założeniach
w dziedzinie wzrostu gospodarczego. Stopień realności tych programów oceniany
jest przez Komisję Europejską, która nadzoruje także ich realizację. Kraje członkowskie zdeklarowały wolę dążenia do równowagi w budżecie w okresie normalnej koniunktury.
Niestety, w praktyce osiągnięcie równowagi w budżecie czy nadwyżki budżetowej okazało się bardzo trudnym zadaniem do realizacji. Co prawda w początkowym okresie udało się niektórym krajom osiągnąć relacje deficytu budżetowego
do PKB czy długu publicznego do PKB poniżej wartości referencyjnej (niekiedy
osiągnąć równowagę czy nadwyżkę budżetową), jednakże dotyczyło to tylko kilku
krajów. Obecnie sytuacja w finansach publicznych większości krajów strefy euro
czy szerzej, krajów należących do Unii Europejskiej jest dla nich niekorzystna.
Prawie wszystkie kraje osiągają deficyty. Procedura nadmiernego deficytu została
wszczęta w stosunku do 25 spośród 27 krajów Unii.
Programy konwergencji i stabilizacji zawierają następujące elementy:
• informacje określające cel średniookresowy:
−
sytuację budżetową, zabezpieczającą przed naruszeniem deficytu określonego na poziomie 3 % PKB i zapewniającą długookresową stabilność
finansów publicznych,
−
ścieżkę dostosowania do tego celu – rok po roku, aż do jego osiągnięcia,
−
oczekiwany przebieg wskaźnika zadłużenia;
• podstawowe założenia ekonomiczne dotyczące: wzrostu gospodarczego, zatrudnienia oraz inflacji;
• opis i ocenę środków polityki służących osiągnięciu celów programu;
• analizę sposobu, w jaki zmiany głównych założeń ekonomicznych mogą
wpływać na sytuację budżetową danego kraju, w tym na zadłużenie;
• cele średniookresowej polityki pieniężnej i ich związek ze stabilnością cen
oraz kursem wymiany walutowej (dotyczy to tylko krajów spoza strefy EUR).
Zakres informacji wynika z tak zwanego Kodeksu w sprawie zawartości oraz
formy programów stabilizacyjnych i programów zbieżności. Informacje podawane
w programach konwergencji i stabilności obejmują co najmniej pięć lat, w tym stan
rzeczywisty roku poprzedniego i bieżącego oraz dalsze prognozy dla kolejnych
trzech lat.
– 124 –
Komisja ocenia przekazywane przez poszczególne kraje programy konwergencji i stabilności6. Z kolei Rada wydaje opinię na ich temat. Na podstawie wniosku Komisji Rada może skierować wcześniejsze ostrzeżenie, które ma na celu zapobieżenie sytuacji wystąpienia w najbliższym czasie nadmiernego deficytu. Dzięki
temu Komisja może zalecić państwu członkowskiemu przestrzeganie zobowiązań
wynikających z Paktu7.
W części represyjnej Paktu określono szczegółową procedurę oraz system
sankcji wobec danego kraju, który dopuszcza do nadmiernego deficytu i nie redukuje go w odpowiednim tempie. Dla kraju, który uchyla się od skorygowania powstałej nierównowagi, może zostać nałożona kara w postaci depozytu, który zawiera dwa elementy: część stałą – w wysokości 0,2% PKB i część zmienną – stanowiącą dziesiątą część różnicy pomiędzy rzeczywiście występującym deficytem
budżetowym a wielkością referencyjną wynoszącą 3% PKB. Maksymalnie depozyt
ten może wynieść 0,5 % PKB kraju, który zostałby zobowiązany do jego złożenia8.
Zwraca uwagę fakt, że w podejmowaniu przez Radę decyzji wynikających
z procedury określonej w tym dokumencie biorą również udział kraje, które nie są
pełnymi członkami Unii Gospodarczo-Walutowej – a mianowicie Dania, Wielka
Brytania i Szwecja. Niektórzy poddają w wątpliwość sens tego rozwiązania, gdyż
kraje powyższe nie podlegają takim surowym wymaganiom w odniesieniu
do wielkości deficytu budżetowego, co kraje należące do obszaru EUR.
Często też wyrażane są krytyczne opinie w odniesieniu do Paktu Stabilności
i Wzrostu. Niejednokrotnie podkreśla się, że w pewien sposób może on naruszać
6 Pierwsze programy stabilizacyjne zostały opracowane i przedstawione przez kraje strefy
euro w 1998 i 1999 roku, a zatem w roku poprzedzającym przyjęcie EUR i w roku, w którym
euro, jako wspólna waluta tych krajów, zaczęło funkcjonować. Programy te obejmowały
kolejne 3 lata stanowiące prognozę (w sumie 5 lat: 1999-2002). Owe programy są co roku
aktualizowane. Pod koniec 2009 roku kraje strefy EUR przedstawiły je już po raz jedenasty.
Polska po raz pierwszy przedstawiła swój Program Konwergencji w kwietniu 2004 roku,
kolejne odpowiednio: w listopadzie 2004 roku, styczniu 2006 roku, listopadzie 2006 roku,
październiku 2007 roku, marcu 2008 roku, pod koniec 2009 roku. Oraz w kwietniu 2011
roku. Por.: www.ukie.gov.pl (28.12.2009). Nowy termin (wcześniejsze do 1 grudnia danego
roku) wynika z wprowadzenia tak zwanego semestru europejskiego.
7 Pakt Stabilizacji i Wzrostu wprowadził tak zwany system wczesnego ostrzegania, który
przewiduje stały nadzór Komisji Europejskiej nad sytuacją budżetową państw członkowskich Unii Europejskiej. Jednocześnie należy podkreślić, że w dniu 13 czerwca 2007 roku
Komisja przyjęła dodatkowo „Komunikat w sprawie zapewnienia skuteczności prewencyjnej części Paktu na rzecz Stabilności i Wzrostu”, który stanowi kontynuację reformy Paktu
z 2005 roku. Przedstawione propozycje dotyczą sposobu formułowania i realizowania przez
rządy krajów UE i strefy euro średniookresowych strategii budżetowych oraz wzmocnienie
na szczeblu Unii nadzoru i koordynacji prowadzonej przez poszczególne kraje polityki gospodarczej i budżetowej. Szerzej: dostęp: www.cie.gov.pl [data wejścia: 25.03.2011].
8 Przykładowo w sytuacji, gdy deficyt budżetowy będzie na poziomie 5% PKB, depozyt taki
wyniesie: część stała – 0,2 % PKB + 0,1 × (5 – 3) = 0,2 + 0,1 × 2 = 0,4 % PKB. Por.: J. Ciak,
Polityka budżetowa Polski w kontekście przyszłego członkostwa w Unii Gospodarczo – Walutowej, „Bank i Kredyt” 2003 nr 8, s. 31-32.
– 125 –
suwerenność kraju członkowskiego, zmusza bowiem kraj członkowski do nieprzekraczania limitu 3% PKB, co w okresie osłabienia koniunktury znacznie ogranicza
działanie tak zwanych automatycznych stabilizatorów koniunktury (pasywna polityka budżetowa). Kraje członkowskie mogą zatem czuć się zobowiązane do realizacji zbyt rygorystycznej polityki budżetowej nie tylko w przypadku pogorszenia
się sytuacji gospodarczej, ale również w okresie dobrej koniunktury gospodarczej,
po to, aby uniknąć przekroczenia dozwolonego limitu deficytu w czasie, gdy sytuacja gospodarcza ulegnie ponownemu pogorszeniu.
Wskazuje się również, że Pakt stwarza ryzyko nadmiernego przesunięcia ciężaru stabilizacji na politykę pieniężną, co może przyczynić się do braku jej autonomii. W związku z tym polityka budżetowa może stać się mniej elastyczna.
Domniemywać można zatem, że kraje UGW mogą stanąć przed pokusą, by przedstawiać zniekształcone prognozy swojej sytuacji budżetowej9. Co więcej, władze
tych krajów mogą ograniczać się do podejmowania działań symbolicznych w przypadku, gdy zostaną zobowiązane do skorygowania nadmiernego deficytu, mając
nadzieję, że problem deficytu sam się rozwiąże, zanim jeszcze dane za kolejny rok
budżetowy zostaną opublikowane. Mogą to być zatem działania jednostkowe, które w dłuższej perspektywie mogą nie przynosić spodziewanych efektów w postaci
poprawy stanu finansów publicznych w danym kraju. Faktem jest, że konsolidacja
finansów publicznych stała się najważniejszym celem polityki budżetowej realizowanej przez obecne kraje obszaru EUR, ale również przez kraje, które mają
w przyszłości stać się krajami tej strefy10.
Generalnie dotychczas panowało ogólne przekonanie, że Pakt Stabilności
i Wzrostu jest za bardzo „uelastyczniony” i dlatego trudno było spodziewać się
praktycznego stosowania sankcji wobec któregokolwiek z państw członkowskich,
chyba że nadmierny deficyt utrzymywałby się przez kilka lat. Niewątpliwie sceptycy strefy EUR, w takich krajach jak Dania czy Szwecja, często przytaczają to domniemane uelastycznienie, jako powód nieprzyjęcia dotychczas EUR w swoim
kraju. Choć nie do końca można się zgodzić ze wspomnianym stwierdzeniem.
W praktyce tak zwane „naprawcze ramię Paktu” działało i działa w miarę skutecznie. Kraje należące do Unii Europejskiej, w tym i do Unii Gospodarczo – Walutowej,
w sytuacji przekroczenia relacji deficytu budżetowego do PKB ponad 3%
(i tendencji utrzymywania się tej relacji przez kilka lat) były i są obejmowane pro9 Można to odnieść do Grecji, która do tej pory podawała w aktualizowanym corocznie Programie Stabilności nieprawdziwe informacje w zakresie deficytu i długu publicznego oraz
innych wskaźników ekonomicznych, nie wskazujących na faktyczną sytuację gospodarczą
tego kraju. Niektórzy ekonomiści posądzają wprost Grecję o fałszowanie podawanych
do publicznej wiadomości danych. Zgodnie z informacjami podanymi przez A. Webera z EBC
i szefa Bundesbanku, sytuacja Grecji cały czas ulega pogorszeniu, w związku z czym nie
wiadomo tak do końca jakiej pomocy finansowej będzie ten kraj potrzebował. Ponadto rynki
finansowe wciąż źle oceniają perspektywy Grecji. Premia, jakiej żądają inwestorzy za kupno
greckich obligacji w ostatnim czasie osiągnęła poziom 482 punktów.
10 J. Ciak, Polityka budżetowa …, op. cit., s. 33.
– 126 –
cedurą nadmiernego deficytu. Jednakże nie ma to swojego wyrazu w realizacji
części represyjnej Paktu na rzecz Stabilności i Wzrostu.
11.3. Proponowane zmiany
w Pakcie na rzecz Stabilności i Wzrostu
Przygotowywany jest obecnie przez Komisję Europejską projekt dokumentu
w sprawie obciążenia krajów strefy EUR odpowiednią kaucją (0,2% PKB), gdy
przekroczą dozwolony pułap deficytu budżetowego (tak jak 3% PKB). Ma to być
potwierdzenie konieczności stosowania części represyjnej Paktu na rzecz Stabilności i Wzrostu. Autorem dokumentu jest komisarz Unii Europejskiej do spraw walutowych O. Rehn. Niewątpliwie nałożenie kaucji wynika z zapisów wspomnianego
wcześniej Paktu na rzecz Stabilności i Wzrostu, który w tym właśnie zakresie nie
jest do końca realizowany. Proponuje on, celem ułatwienia nakładania powyższej
kaucji na kraje łamiące dyscyplinę budżetową, aby decyzja w tej kwestii nie wymagała akceptacji ministrów finansów. Decyzja wchodziłaby automatycznie, gdy Rada
UE w ciągu 10 dni nie zgłosiłaby sprzeciwu kwalifikowaną większością głosów.
Kraj, którego taka decyzja by dotyczyła, nie miałby prawa głosu11. Chodzi tu zatem
o tak zwaną zasadę „głosowania odwrotnego”.
Niewątpliwie automatyzm sankcji był przedmiotem sporu pomiędzy dążącymi do jak najsurowszej dyscypliny Niemcami, które wspierane są między innymi
przez Finlandię i Holandię, a Francją, która razem z Włochami opowiada się
za bardziej elastycznymi rozwiązaniami w tym zakresie. Sankcje te obecnie dotyczyłyby głównie krajów należących do strefy EUR, choć nie wyklucza się zastosowania kar również dla pozostałych krajów za ich niesubordynację budżetową.
Wskazuje się tu, że kraje takie mogłyby stracić możliwość korzystania ze środków
funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności, lub też wypłata tych środków mogłaby być wstrzymana.
Istniejąca procedura nadmiernego deficytu będzie groziła również tym krajom, które posiadają nadmierny dług (ponad 60 % PKB), Komisja Europejska proponuje bowiem nowy element unijnych ram nadzoru gospodarczego: procedurę
nadmiernego zaburzenia równowagi gospodarczej. Ma ona obejmować regularnie
prowadzoną ocenę ryzyka zaburzeń równowagi, opierającą się na zestawieniu
wskaźników, takich jak: saldo handlowe, dynamika cen nieruchomości, dług publiczny do PKB, koszt siły roboczej. W przypadku uznania przez Komisję Europejską istnienia ryzyka funkcjonowania Unii Gospodarczo-Walutowej Rada UE będzie
mogła przyjmować zalecenia i wszczynać procedurę karną. Krajom należącym do
strefy EUR będą groziły sankcje w wysokości 0,1% PKB (stanowiąca coroczną
Zgodnie z zapisami projektu dokumentu Komisji Europejskiej z 24 września 2010 r.;
dostęp: www.ec.europa.eu [data wejścia: 05.10.2010].
11
– 127 –
grzywnę). Pakiet powyższych reform ma zostać wdrożony po zakończonych pracach legislacyjnych w Parlamencie Europejskim oraz w Radzie Unii Europejskiej,
na początku 2012 roku12.
***
Wprowadzenie przedstawionych obostrzeń powinno wpłynąć pozytywnie na
zmianę podejścia do problematyki nadmiernego deficytu oraz długu publicznego
do PKB przez kraje strefy EUR, jak również przyszłych członków tej strefy. Wejście
do Unii Gospodarczo-Walutowej obecnych członków Unii Europejskiej jest bowiem
kolejnym krokiem w zakresie integracji europejskiej. Niewątpliwie można się spodziewać tego, że gdy pojawią się pierwsze sankcje finansowe i będą właściwie
egzekwowane, stając się autentycznymi karami dla krajów, na które zostaną one
nałożone, to będzie to przestrogą dla innych krajów, aby realizować bardziej zdyscyplinowaną politykę fiskalną. Sankcje te obecnie byłyby stosowane głównie wobec krajów strefy EUR, choć nie wyklucza się zastosowania kar również dla pozostałych krajów za ich niesubordynację budżetową. Jedną z kar, która mogłaby
w chwili obecnej dotyczyć krajów spoza strefy euro, jest możliwość utraty środków funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności, lub też wstrzymanie na jakiś
czas wypłaty tych środków.
Pakt na rzecz Stabilności i Wzrostu dowiódł swojej przydatności jako narzędzie umacniania dyscypliny budżetowej, przyczyniając się w ten sposób do wysokiej stabilności makroekonomicznej z niską inflacją i niskimi stopami procentowymi, co stanowi niezbędny warunek pobudzenia zrównoważonego wzrostu
i tworzenia miejsc pracy. Proponowane zmiany powinny zatem wpłynąć na kontynuację polityki zrównoważonego rozwoju.
Na podstawie wniosków przygotowanych przez grupę task force (ministrowie finansów
27 krajów Unii Europejskiej), której przewodniczy Herman Von Rompuya, założenia reform
budżetowych Unii Europejskiej miały zostać przyjęte przez przywódców państw UE na
szczycie 28 – 29 października 2010 r. Szerzej: UE zaostrza dyscyplinę finansową, dostęp:
www.wnp.pl [data wejścia: 19.10.2010]; Polska oczekuje nowej propozycji KE w sprawie OFE,
w: ibidem; Będą większe unijne sankcje za łamanie dyscypliny budżetowej?, w: ibidem.
12
– 128 –
12
Anna Bazan-Bulanda
Świadectwa charakterystyki
energetycznej a efektywność
energetyczna budynków
R
12.1. Pojęcie rozwoju zrównoważonego
ozwój zrównoważony jest oparty na myśleniu systemowym, pozwalającym
na zrozumienie wzajemnych i wielorakich związków (interconnections) między środowiskiem a gospodarką i społeczeństwem. (…) Jest to koncepcja płynna, zmieniająca się w czasie i przestrzeni oraz odzwierciedlająca różnice systemów wartości.
Niemniej jednak mimo swojej wieloznaczności ma ona lub przynajmniej powinna
posiadać pewne elementy wspólne. Charakterystyczny musi być długoterminowy
punkt widzenia w stosowaniu zasad ochrony środowiska, oszczędnego gospodarowania zasobami naturalnymi i zachowania przezorności. (…) Rozwój zrównoważony
w ujęciu mniej dogmatycznym uwzględniający rozwój ekonomiczno-społeczny jest
szansą nie tylko ograniczania degradacji środowiska, lecz także podnoszenia
i wyrównywania dobrobytu społecznego dziś i jutro.1
Zrównoważony rozwój w Polsce posiada rangę zasady konstytucyjnej. Zasady
prawa konstytucyjnego są to najbardziej podstawowe czy kardynalne rozstrzygnię1 P. Jeżowski, Kategoria rozwoju zrównoważonego w naukach ekonomicznych, w: Ekonomiczne problemy ochrony środowiska i rozwoju zrównoważonego w XXI wieku, red. P. Jeżowski,
SGH, Warszawa 2007, s. 24.
– 129 –
cia pochodzące od twórcy ustawy zasadniczej, które zawierają pewne kwalifikowane
treści konstytucji (…). Zasady prawa konstytucyjnego mają tym samym stanowić
jakby drogowskaz i stały punkt odniesienia dla wszystkich władz i organów państwa
w realizacji ich wszelkich zadań, powinności i obowiązków2. Zapisanie zrównoważonego rozwoju w Konstytucji wskazuje na jego istotną rolę, we współczesnym
świecie.
Globalizacja to proces tworzenia liberalizowanego i zintegrowanego światowego rynku towarów i kapitału oraz kształtowanie się międzynarodowego ładu instytucjonalnego służącego rozwojowi produkcji, handlu i przepływów finansowych
na skalę całego świata3. Poza kwestiami gospodarczymi globalizacja dotyczy wielu
sfer ludzkiej aktywności. Zjawisko „kurczenia się globu ziemskiego”, prócz licznych
pozytywnych stron, takich jak: łatwość poruszania się, dostęp do zdobyczy kultury,
nauki i techniki, rodzi także negatywne skutki na wielu polach, na przykład zorganizowaną przestępczość. Szczególne znaczenie odgrywają działania stanowiące
zagrożenie środowiska naturalnego lub jego naruszenie. Powstawanie przedsiębiorstw ponadnarodowych, które działają w wielu regionach świata, przyczynia się
również do rozprzestrzeniania zanieczyszczeń poza granice jednego państwa
czy regionu4. Dlatego świat XXI wieku stoi przed koniecznością poszukiwania form
współpracy na rzecz rozwiązywania globalnych zagrożeń dla poszczególnych społeczeństw oraz całej światowej cywilizacji5. Jednym z głównych zagrożeń jest degradacja środowiska. Realizacja działań na rzecz ochrony środowiska w przedsiębiorstwie w formie czynności addytywnej (end-of-pipe) w celu odciążenia strony wyjściowej (output) nie wystarcza już do uporania się z problemami globalnych wyzwań. Rozwój zrównoważony (…) wymaga w coraz większym stopniu zintegrowanych działań na rzecz ochrony środowiska6.
Globalne problemy środowiska muszą być również globalnie rozwiązywane,
ponieważ obecnie żadne państwo nie jest w stanie samo ich rozwiązać. Społeczność międzynarodowa, świadoma zagrożeń środowiska związanych z globalizacją,
wprowadza regulacje prawne mające ograniczyć niekorzystny wpływ działań
ludzkich na środowisko. Regulacje te dotyczą wszelkich sfer: biosfery, atmosfery,
wód, gleby.
2 Prawo konstytucyjne, red. Z. Witkowski, J. Galster, B. Gronowska, W. Szyszkowski, A. BiećKacała, A. Cieszyński, TNOiK, Toruń 2001, s. 59.
3 G. Kołodko, Globalizacja a perspektywy rozwoju krajów posocjalistycznych, TNOiK, Toruń
2001, s. 26.
4 M. Czerny, Globalizacja a rozwój. Wybrane zagadnienia geografii społeczno-gospodarczej,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 7.
5 A. Bednarski, Pułapy i pułapki globalizacji, TNOiK, Toruń 1998, s. 30.
6 M. Kramer, H. Strebel, L. Buzek, Międzynarodowe zarządzanie środowiskiem, t. 3, Operacyjne zarządzanie środowiskiem w aspekcie międzynarodowym i interdyscyplinarnym, Wyd. C.H.
Beck, Warszawa 2005.
– 130 –
12.2. Istotne regulacje międzynarodowe
Znaczną rolę wśród regulacji międzynarodowych z zakresu ochrony środowiska odgrywa Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu, sporządzona w Rio de Janeiro 5 czerwca 1992 roku. Podstawowym jej celem
była stabilizacja koncentracji gazów cieplarnianych w atmosferze na poziomie
niewpływającym na klimat na ziemi. Państwa – strony są między innymi zobowiązane:
• chronić system klimatyczny dla dobra obecnego i przyszłych pokoleń ludzkości;
• podjąć środki zapobiegawcze dla przewidzenia, zapobieżenia lub zminimalizowania przyczyn zmian klimatu i złagodzenia ich negatywnych skutków;
• promować zrównoważony rozwój, dostosować środki służące ochronie klimatu
do właściwych warunków specyficznych, traktować rozwój ekonomiczny jako
niezbędny warunek podjęcia działań dla zapobiegania zmianom klimatu;
• współdziałać w ramach otwartego międzynarodowego systemu ekonomicznego, w taki sposób, aby środki podjęte dla zapobiegania zmianom klimatu, w tym
także podjęte w trybie jednostronnym, nie dyskryminowały lub maskowały
ograniczenia handlu międzynarodowego7.
Do konwencji został sporządzony 11 grudnia 1997 roku protokół w Kioto.
Strony zobowiązały się w nim do ilościowo określonego ograniczenia i redukcji
emisji gazów cieplarnianych: dwutlenku węgla, metanu, podtlenku azotu, fluorowęglowodoru, perfluorowęglowodoru, sześciofluorku siarki8. Dla osiągnięcia celów wskazanych w tym akcie prawnym państwa-strony zobowiązały się wprowadzić rozwiązania, które między innymi spowodują poprawę efektywności energetycznej w odpowiednich sektorach gospodarki.
Spośród wielu regulacji prawnych Unii Europejskiej z zakresu ochrony środowiska kwestie świadectw energetycznych budynków regulują: dyrektywa
2002/91 WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 16 grudnia 2002 r. w sprawie
charakterystyki energetycznej budynków, która traci moc 1 lutego 2012 roku oraz
dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z 19 maja 2010 r.
w sprawie charakterystyki energetycznej budynków. W dyrektywie 2002/91
wskazano, że Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską wymaga, aby przy
ustalaniu i realizacji zadań polityki Wspólnoty były brane pod uwagę wymogi środowiska naturalnego. Podkreślono w niej również, że zwiększona efektywność
energetyczna jest niezbędna dla przestrzegania Protokołu z Kioto. Celem dyrektywy jest promowanie poprawiania charakterystyki energetycznej budynków we
Wspólnocie, z uwzględnieniem warunków klimatycznych zewnętrznych i lokalnych
oraz wewnętrznych wymagań klimatycznych oraz opłacalności9. Dyrektywa definiuB. Poskrobko, T. Poskrobko, K. Skiba, Ochrona biosfery, PWE, Warszawa 2007, s. 91.
Załącznik A Protokołu z Kioto, Dz. U. nr 203 z 2005 r., poz. 1684.
9 Art.1 dyrektywy 2002/91 WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 16 grudnia 2002 r.
w sprawie charakterystyki energetycznej budynków Dz. U. L1 z 4.1.2003.
7
8
– 131 –
je niezbędne pojęcia, określa między innymi, czym jest charakterystyka energetyczna budynku oraz co to jest świadectwo charakterystyki energetycznej budynku. Zgodnie z art. 2 pkt 2 charakterystyka energetyczna budynku: wartość energii
zużywanej rzeczywiście lub szacowanej do spełnienia różnych potrzeb związanych
ze znormalizowanym użytkowaniem budynku, która ma obejmować m.in. ogrzewanie, ciepłą wodę, chłodzenie, wentylację i oświetlenie. Wartość ta może być odzwierciedlona w jednym lub większej ilości wskaźników numerycznych, które zostały obliczone z uwzględnieniem izolacji, charakterystyki technicznej i instalacyjnej, projektu
i usytuowania w relacji do aspektów klimatycznych, wystawienia na słońce i wpływu
konstrukcji sąsiadujących, wytwarzania energii własnej i innych czynników, włącznie
z klimatem wewnętrznym, mających wpływ na zapotrzebowanie na energię. Świadectwo charakterystyki energetycznej budynku to zgodnie z art.2 pkt 3 dyrektywy
świadectwo uznawane przez państwo członkowskie lub osobę prawną wyznaczoną
przez to państwo, zawierające charakterystykę energetyczną budynku obliczoną
zgodnie z metodologią opartą na ogólnych ramach podanych w załączniku.
Dyrektywa 2010/31/UE uchyla dyrektywę 2002/91/WE. Obie dyrektywy regulują kwestie charakterystyki energetycznej budynków, dlatego zgodnie z art. 12
ust. 1 dyrektywy 2010/31/UE wymogu wydawania świadectwa charakterystyki
energetycznej nie stosuje się, jeżeli wydane zostało zgodnie z dyrektywą
2002/91/WE i jest nadal aktualne. Państwa członkowskie są zobowiązane do
9 lipca 2012 roku przyjąć przepisy ustawowe, niezbędne do wykonania dyrektywy.
Zobowiązała również państwa członkowskie, aby do 31 grudnia 2020 roku
wszystkie nowe budynki były budynkami o niemal zerowym zużyciu energii. W
odniesieniu do budynków zajmowanych przez władze publiczne ten obowiązek
powstanie po 31 grudnia 2018 roku. Dyrektywa definiuje budynek o niemal zerowym zużyciu jako budynek o bardzo wysokiej charakterystyce energetycznej,
w którym niska ilość wymaganej energii w bardzo wysokim stopniu pochodzi
z energii ze źródeł odnawialnych. Energia ta powinna być wytwarzana na miejscu
lub w pobliżu. Dyrektywa wprowadza również między innymi obowiązek wydawania świadectw charakterystyki energetycznej dla budynków wznoszonych,
sprzedawanych i wynajmowanych oraz w odniesieniu do budynków o powierzchni
użytkowej powyżej 500 m2 zajmowanych przez władze publiczne. Próg 500 m2
obniży się do 250m2 9 lipca 2015 roku.
Nowością jest również wprowadzenie systemu kontroli świadectw charakterystyki energetycznej oraz obowiązku stosowania przez państwa członkowskie
sankcji za naruszenie przepisów krajowych przyjętych w związku inkorporowaniem dyrektywy do prawa krajowego. Sankcje te zgodnie z art. 27 powinny być
skuteczne, odstraszające i proporcjonalne.
– 132 –
12.3. Polskie regulacje świadectw charakterystyki energetycznej
12.3.1. Informacje ogólne
Celem zwiększenia efektywności energetycznej polskich budynków wprowadzono wiele regulacji. Rozporządzenia Ministra Infrastruktury dnia 12 kwietnia
2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki
i ich usytuowanie10, wskazuje w § 328 ust.1, że budynek i jego instalacje ogrzewcze, wentylacyjne i klimatyzacyjne, ciepłej wody użytkowej, a w przypadku budynku użyteczności publicznej również oświetlenia, powinny być zaprojektowane i
wykonane w taki sposób, aby ilość ciepła, chłodu i energii elektrycznej, potrzebnych do użytkowania budynku zgodnie z jego przeznaczeniem, można było utrzymać na racjonalnie niskim poziomie. Już na etapie projektowania budynku należy
uwzględnić jego charakterystykę energetyczną. Projekt architektonicznobudowlany obiektu budowlanego powinien w opisie technicznym zawierać tę charakterystykę zgodnie z § 11 ust.2 pkt 8) rozporządzenia Ministra Infrastruktury
z dnia 3 lipca 2003 roku w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego11.
Podstawowe regulacje są związane z wprowadzeniem celów dyrektywy
2002/91. Polska dla osiągania celów dyrektywy 2002/91 WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 16 grudnia 2002 r. wprowadziła niezbędne zmiany w przepisach.
Ustawa z 19 września 2007 r. o zmianie ustawy – Prawo budowlane12 uwzględniła
regulację świadectw charakterystyki energetycznej budynku lub lokalu mieszkalnego. Zagadnienia metodologii obliczania charakterystyki energetycznej budynku
i lokalu mieszkalnego reguluje natomiast rozporządzenie Ministra Infrastruktury
z 6 listopada 2008 r. w sprawie metodologii obliczania charakterystyki energetycznej budynku i lokalu mieszkalnego lub części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową oraz sposobu sporządzania i wzorów świadectw
ich charakterystyki energetycznej13.
Świadectwo charakterystyki energetycznej budynku jest dokumentem,
w którym określona jest wielkość energii niezbędna do zaspokojenia różnych potrzeb związanych z użytkowaniem budynku w skali roku w odniesieniu do metra
kwadratowego. Sporządza się je w formie pisemnej i elektronicznej. Świadectwo w
formie pisemnej oprawia się w okładkę formatu A4, w sposób uniemożliwiający
jego zdekompletowanie. Forma elektroniczna świadectwa powinna być tożsama
z wersją pisemną i zapisana w wersji tylko do odczytu. Świadectwo sporządza się
w języku polskim, stosując oznaczenia graficzne i literowe określone w Polskich
Dz. U. z 2002r. nr 75, poz. 690 z późn. zm.
Dz. U. nr 120, poz. 1133, zm. Dz. U. 2008 nr 201, poz. 1239.
12 Dz. U. z 2007 nr 191, poz. 1373.
13 Dz. U. z 2008 nr 201, poz. 1240.
10
11
– 133 –
Normach dotyczących budownictwa oraz instalacji ogrzewczych, wentylacyjnych,
chłodzenia, ciepłej wody użytkowej i oświetlenia w budynkach (§ 3).
Na świadectwie, poza danymi wynikającymi z przepisów, zamieszcza się
również zdjęcie budynku, dla którego jest ono wykonane. W przypadku budynków
użyteczności publicznej o powierzchni powyżej 1000 m2 świadectwo należy wywiesić na tablicy ogłoszeń w widocznym miejscu. Zgodnie z §3 pkt 6) rozporządzenia Ministra Infrastruktury dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie14, pod pojęciem
budynku użyteczności publicznej należy rozumieć budynek przeznaczony
na potrzeby administracji publicznej, wymiaru sprawiedliwości, kultury, kultu
religijnego, oświaty, szkolnictwa wyższego, nauki, opieki zdrowotnej, opieki społecznej i socjalnej, obsługi bankowej, handlu, gastronomii, usług, turystyki, sportu,
obsługi pasażerów w transporcie kolejowym, drogowym, lotniczym, morskim lub
wodnym śródlądowym, świadczenia usług pocztowych lub telekomunikacyjnych
oraz inny ogólnodostępny budynek przeznaczony do wykonywania podobnych
funkcji, w tym także budynek biurowy i socjalny.
12.3.2. Osoby uprawnione do sporządzania świadectw
charakterystyki energetycznej
Świadectwa charakterystyki energetycznej mogą być sporządzane wyłącznie
przez osobę uprawnioną, która:
• posiada pełną zdolność do czynności prawnych;
• ukończyła studia:
−
magisterskie albo
−
inżynierskie na kierunkach: architektura, budownictwo, inżynieria środowiska, energetyka lub pokrewne;
• nie była karana za przestępstwo przeciwko mieniu, wiarygodności dokumentów, obrotowi gospodarczemu, obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi lub za przestępstwo skarbowe;
• posiada uprawnienia budowlane w specjalności architektonicznej, konstrukcyjno-budowlanej lub instalacyjnej albo odbyła szkolenie i złożyła z wynikiem pozytywnym egzamin przed ministrem właściwym do spraw budownictwa, gospodarki przestrzennej i mieszkaniowej.
Osoba, które chce nabyć uprawnienia do sporządzania świadectw charakterystyki energetycznej, może, zamiast odbycia szkolenia i złożenia z wynikiem pozytywnym egzaminu, ukończyć, nie mniej niż roczne, studia podyplomowe na kierunkach: architektura, budownictwo, inżynieria środowiska, energetyka lub po-
14
Dz. U. nr 75, poz. 690 z późn. zm.
– 134 –
krewne w zakresie audytu energetycznego na potrzeby termomodernizacji oraz
oceny energetycznej budynków.15
Uprawnionymi do sporządzania świadectw charakterystyki energetycznej
w Polsce są również obywatele państw członkowskich Unii Europejskiej oraz państw-stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, posiadający kwalifikacje nabyte w tych państwach po ich uznaniu zgodnie z przepisami ustawy z dnia
18 marca 2008 r. o zasadach uznawania kwalifikacji zawodowych nabytych
w państwach członkowskich Unii Europejskiej.16
Osoba traci uprawnienia do sporządzania świadectw charakterystyki energetycznej w przypadku:
• prawomocnego skazania za przestępstwo przeciwko mieniu, wiarygodności
dokumentów, obrotowi gospodarczemu, obrotowi pieniędzmi i papierami
wartościowymi lub za przestępstwo skarbowe;
• pozbawienia praw publicznych;
• całkowitego lub częściowego ubezwłasnowolnienia;
• niedopełnienia obowiązków lub naruszenia zakazów określonych w art. 5
ust. 4a oraz art. 52 ust.1 ustawy – Prawo budowlane.
Przepisy zabraniają sporządzania świadectwa przez właściciela budynku, lokalu lub będącej nieruchomością części budynku stanowiącej samodzielną całość
techniczno-użytkową oraz osobę, której przysługuje spółdzielcze własnościowe
prawo do lokalu.
Ustawa nakłada następujące obowiązki:
• przechowywanie sporządzonych świadectw przez dziesięć lat;
• wykonywanie czynności związanych ze sporządzaniem świadectwa charakterystyki energetycznej z należytą starannością;
• zawarcie umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone w związku ze sporządzaniem świadectwa.
Osoby uprawnione do sporządzania świadectw charakterystyki energetycznej podlegają wpisowi do rejestru prowadzonego przez ministra właściwego
do spraw budownictwa, gospodarki przestrzennej i mieszkaniowej.
12.3.3. Odpowiedzialność wystawcy
nieprawidłowo sporządzonego świadectwa
Wystawca świadectwa charakterystyki energetycznej budynku, lokalu mieszkalnego lub części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową
zobowiązany jest sporządzić je z należytą starannością, zgodnie z obowiązującymi
przepisami, uwzględniając rozwój wiedzy technicznej. Wielkość energii powinna
15 Art. 5 ust.8 i 11 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane, Dz. U. nr 243, poz. 1623
z późn. zm.
16 Dz. U. nr 63, poz. 394 z późn. zm.
– 135 –
być rzetelnie wskazana w świadectwie. Świadectwo zawierające nieprawdziwe
dane jest wadliwe. Nieprawdziwe informacje dotyczące wielkości energii stanowią
wadę fizyczną rzeczy w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. –
Kodeks cywilny (k.c.)17. Prawo budowlane nie wskazuje więc roszczeń przysługujących osobie otrzymującej wadliwe świadectwo, regulują to przepisy art. 556-576
Kodeksu cywilnego.
Zwrócić uwagę należy na fakt, że świadectwo charakterystyki energetycznej
budynku należy traktować jako rzecz oznaczoną co do tożsamości i dlatego nie
będą miały zastosowania te przepisy, które odnoszą się do wad rzeczy oznaczonej
tylko co do gatunku.
Świadectwo charakterystyki energetycznej jest dokumentem i nie można
traktować go identycznie jak rzeczy ruchome. Dlatego nie można mówić o wydaniu
go w stanie niezupełnym, ponieważ elementy, które muszą w nim być wskazane, są
w przepisach, a wzory świadectwa stanowią załączniki do rozporządzenia Ministra
Infrastruktury z 6 listopada 2008 r. w sprawie metodologii obliczania charakterystyki energetycznej budynku i lokalu mieszkalnego lub części budynku stanowiącej
samodzielną całość techniczno-użytkową oraz sposobu sporządzania i wzorów
świadectw ich charakterystyki energetycznej.
Natomiast zamieszczenie w świadectwie błędnych danych na temat energii
powoduje, że nie jest ono nieużyteczne. Dlatego nabywcy świadectwa przysługiwać w takim przypadku będą uprawnienia z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy.
Uprawnienia z rękojmi za wady dotyczą wszystkich rzeczy, przysługują z mocy
prawa i nie są zależne od wiedzy ani winy sprzedawcy.18Nie ma więc znaczenia, czy
sporządzający świadectwo celowo zmienił dane, czy uczynił to nieumyślnie. Fakt
podania w świadectwie nieprawdziwych informacji dotyczących wielkości energii
powoduje odpowiedzialność sporządzającego świadectwo. Uprawnieniami przysługującymi kupującemu z tytułu rękojmi są: odstąpienie od umowy lub żądanie
obniżenia ceny (art.560§1 k.c.).
Jeżeli kupujący odstępuje od umowy, strony są zobowiązane do wzajemnego
zwrotu świadczenia otrzymanego wcześniej. W przypadku świadectwa charakterystyki energetycznej otrzymujący je jest zobowiązany do zwrotu wadliwego
świadectwa sporządzającemu, a sporządzający do zwrotu otrzymanej zapłaty
(art. 560 §2 k.c.).
W przypadku, gdy kupujący żąda obniżenia ceny, powinno ono nastąpić w takim stosunku, w jakim wartość rzeczy wolnej od wad pozostaje do jej wartości
obliczonej z uwzględnieniem wad (art.560 §3 k.c.). Możliwość żądania obniżenia
ceny w przypadku wadliwego świadectwa charakterystyki energetycznej nie powinna mieć zastosowania. Świadectwo zawierające nieprawdziwe dane dotyczące
Dz. U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.
W. J. Katner, Sprzedaż, w: Prawo zobowiązań – część szczegółowa, red. J. Rajski, Wyd. C.H.
Beck, Instytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa 2001, s. 102.
17
18
– 136 –
wielkości energii jest bezwartościowe. Nie można jednak wykluczyć, że w praktyce
takie żądania będą miały miejsce w przypadku, gdy nieprawdziwe informacje powodują, że budynek ma lepszą charakterystykę energetyczną niż w rzeczywistości.
Sprzedawca (sporządzający świadectwo) może uniemożliwić kupującemu
(otrzymującemu świadectwo) odstąpienie od umowy. Będzie to miało miejsce
w przypadku, gdy sprzedawca niezwłocznie wymieni rzecz wadliwą na wolną od
wad albo niezwłocznie usunie wadę. (art. 560 §1 k.c.). W przypadku świadectwa
charakterystyki energetycznej usunięcie wady jest jednoznaczne z koniecznością
sporządzenia nowego świadectwa. Nie da się bowiem usunąć wady bez dokonania
ponownych obliczeń w celu uzyskania prawidłowego wyniku.
Zgodnie z regulacją art. 557 Kodeksu cywilnego sprzedawca jest wolny
od odpowiedzialności z tytułu rękojmi, jeżeli kupujący wiedział o wadzie w chwili
zawarcia umowy. W razie sporu między stronami na temat wiedzy kupującego
o wadzie, dowód spoczywa na sprzedawcy, co jest powszechnie od dawna aprobowane. Jak jednak trafnie podnosi A. Brzozowski, zawodzi takie nastawienie, gdy dostrzeżemy także potrzebę ochrony interesów sprzedawcy jako równoprawnej strony
umowy. Punkt widzenia konsumenta nie jest jedyny i nie powinien przesłaniać sprzedawcy, który może być (...) małym, a nawet mikroprzedsiębiorcą. Kupującym
(nabywcą) nie zawsze jest ponadto konsument, a przedsiębiorca, który dokonuje
zakupów w ramach przedmiotu jego działalności gospodarczej. Dlatego właściwe
wydaje się stosowanie ogólnej reguły o ciężarze dowodu z art. 6 kc”19.Zgodnie z nią
ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki
prawne.
Ten, kto, powołując się na przysługujące mu prawo, żąda czegoś od innej osoby,
zobowiązany jest udowodnić fakt (okoliczności faktyczne) uzasadniające to żądanie,
ten zaś, kto odmawia uczynienia zadość żądaniu, a więc neguje uprawnienie żądającego, obowiązany jest udowodnić fakty wskazujące na to, że uprawnienie żądającemu nie przysługuje.20
W przypadku świadomego podania nieprawdziwych informacji dotyczących
charakterystyki energetycznej budynku, lokalu mieszkalnego lub części budynku
stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową, o których wiedział zamawiający świadectwo, nie będzie mowy o odpowiedzialności wystawcy względem
nabywcy świadectwa.
Odrębną kwestią jest ewentualna odpowiedzialność zamawiającego świadectwo względem osoby, której to świadectwo przekazuje, przykładowo nabywcy czy
najemcy mieszkania. Wydanie kupującemu świadectwa, w którym jest nieprawidłowo określony wskaźnik EP, można potraktować jako wadę rzeczy, ponieważ nie
ma ona właściwości, o których istnieniu zapewnił kupującego sprzedający.
Nie można wykluczyć, że nabywca zawarł transakcję dlatego, że ze świadectwa
Ibidem, s. 103.
S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna,
Wyd. Prawnicze sp. z o.o., Warszawa 1998, s.29.
19
20
– 137 –
wynikało, iż budynek miał bardzo korzystny wskaźnik EP. Dlatego kupujący będzie
mógł odstąpić od umowy lub żądać obniżenia ceny. Jak już wskazano, sprzedający
może pozbawić tego prawa kupującego, jeżeli wymieni rzecz wadliwą na wolną od
wad albo niezwłocznie usunie wadę. W przypadku sprzedaży nieruchomości trudno mówić o możliwości wymiany rzeczy. Trudno również mówić o niezwłocznym
usunięciu wady. Polega ona na tym, że budynek jest mniej efektywny energetycznie, niż wynika to ze świadectwa. Zwiększenie tej efektywności mogłoby nastąpić
poprzez dokonanie przez sprzedającego na przykład termomodernizacji budynku.
W praktyce byłoby to zbyt kosztowne i nie można dokonać tego niezwłocznie.
Dlatego głównym roszczeniem, które będzie miało zastosowanie w praktyce,
będzie żądanie przez kupującego obniżenia ceny.
Odrębnie należy potraktować przypadek wydania wadliwego świadectwa najemcy. W przypadku, gdy rzecz ma wady, które ograniczają jej przydatność, najemca może żądać odpowiedniego obniżenia czynszu za czas trwania wad (art. 664
§ 1kc.). Należy rozpatrzyć kwestię, czy wadliwe świadectwo będzie ograniczało
przydatność najętego lokalu bądź mieszkania. Mniejsza efektywność energetyczna
lokalu wynikająca z większego zapotrzebowania na energię na przykład na ogrzewanie, spowodowana dużymi stratami ciepła przez przenikanie, może skutkować
koniecznością ponoszenia większych opłat na ogrzewanie. Będziemy w takim
przypadku mieli do czynienia ze zmniejszeniem przydatności przedmiotu najmu.
Wobec powyższego wynajmujący będzie zobowiązany do obniżenia czynszu.
Odpowiednie obniżenie oznacza uwzględnienie wyższych kosztów ogrzewania
w porównaniu z kosztami, jakie ponosiłby najemca, gdyby wskaźnik EP był prawidłowo wskazany. Podkreślić należy, że w praktyce wykazanie związku między
faktycznie ponoszonymi kosztami ogrzewania a błędnym świadectwem charakterystyki energetycznej jest wielce utrudnione, a w pewnych przypadkach będzie
niemożliwe. Jeżeli rzecz najęta ma wady, które uniemożliwiają przewidziane
w umowie używanie rzeczy, najemca może wypowiedzieć najem bez zachowania
terminów wypowiedzenia (art. 664 § 2 kc.). Trudno wyobrazić sobie sytuację,
w której nieprawidłowe świadectwo charakterystyki energetycznej prowadzi
do niemożności korzystania z przedmiotu najmu. Dlatego w przypadku najmu
wydający najemcy świadectwo zawierające nieprawdziwe informacje na temat
energii musi liczyć się z obowiązkiem obniżenia czynszu. Podkreślić należy,
że w przypadku najmu odpowiedzialność wynajmującego jest niezależna od jego
wiedzy na temat błędów w świadectwie. Ponosi on odpowiedzialność względem
najemcy, jemu natomiast przysługują roszczenia z tytułu wad rzeczy wobec
wystawcy świadectwa.
– 138 –
12.3.4. Zasady sporządzania świadectw
Ustawa – Prawo budowlane21 podaje, że w formie świadectwa charakterystyki energetycznej budynku ustalana jest jego charakterystyka energetyczna, określająca wielkość energii wyrażoną w kWh/m2/rok niezbędnej do zaspokojenia
różnych potrzeb związanych z użytkowaniem budynku. Kwestie energii określanej
w charakterystyce precyzuje metodologia.
Charakterystyka energetyczna budynku określana jest na podstawie porównania ilości nieodnawialnej energii pierwotnej niezbędnej do zaspokojenia potrzeb
energetycznych budynku w zakresie ogrzewania, chłodzenia, wentylacji, przygotowania ciepłej wody użytkowej, oświetlenia wbudowanego z odpowiednią wartością referencyjną. Wartość ta jest określana zgodnie z wymogami rozporządzenia
Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych,
jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie22, przy czym ich spełnienie
jest konieczne w przypadku budynku nowego lub przebudowanego. Dla budynku
przebudowanego przepisy rozporządzenia dopuszczają zwiększenie wskaźnika EP
o nie więcej niż 15% w porównaniu z budynkiem nowym o takiej samej geometrii
i sposobie użytkowania.
W przypadku sporządzania charakterystyki energetycznej budynku przemysłowego czy magazynu nie uwzględnia się nieodnawialnej energii pierwotnej
wykorzystywanej dla celów technologiczno-produkcyjnych.
Sposób określania charakterystyki energetycznej budynku zależy od jego
rodzaju. Wyróżnia się trzy podstawowe przypadki:
• budynek mieszkalny jednorodzinny (budynki wolno stojące, dwurodzinne
oraz szeregowe);
• budynek mieszkalny wielorodzinny, wyłącznie z lokalami mieszkalnymi;
• budynek mieszkalny wielorodzinny z lokalami mieszkalnymi i częściami
budynku o innej funkcji.
W budynku mieszkalnym dla części wyłącznie mieszkalnej obliczenia charakterystyki energetycznej przeprowadza się przy następujących warunkach określonych w metodologii:
• obliczenia zapotrzebowania na energię użytkową do ogrzewania i wentylacji
wykonuje się dla normatywnych warunków użytkowania oraz o dane klimatyczne z bazy dla najbliższej stacji meteorologicznej, stąd faktyczne zapotrzebowanie może być inne ze względu na sposób użytkowania oraz zewnętrzną
temperaturę faktyczną, która może być inna niż średnia wskazana w danych
klimatycznych;
• w obliczeniach nie uwzględnia się okresowego obniżenia temperatury w pomieszczeniach; obniżanie takie występuje w praktyce z uwagi na wzrost temperatury czy nieobecność mieszkańców;
21
22
Dz. U. z 2006, nr 156, poz. 1118 z późn. zm.
Dz. U. nr 75, poz. 690 z późn. zm.
– 139 –
• obliczeniowe zapotrzebowanie na energię użytkową dla ogrzewania i wentylacji dla lokalu mieszkalnego reprezentatywnego w budynku jest takie samo,
jak dla całej części mieszkalnej budynku;
• jeżeli budynek posiada wspólną instalację ogrzewczą i wspólne źródło ciepła,
to obliczeniowe zapotrzebowanie na energię końcową i pierwotną dla lokalu
mieszkalnego reprezentatywnego w budynku jest takie samo, jak części
mieszkalnej budynku;
• jeżeli budynek nie posiada wspólnej instalacji ogrzewczej i wspólnego źródła
ciepła, to obliczeniowe zapotrzebowanie na energię końcową i pierwotną dla
każdego lokalu mieszkalnego w budynku należy przeprowadzić oddzielnie,
uwzględniając rodzaj instalacji ogrzewczej i rodzaj źródła ciepła;
• dla określenia wewnętrznych zysków ciepła przyjmuje się normatywny sposób użytkowania lokali mieszkalnych dla reprezentatywnego tygodnia;
na przykład wewnętrzne zyski ciepła w budynku mieszkalnym jednorodzinnym w poniedziałek w godzinach 23-7 dla sypialni są określone jako 6 W/m2,
a w budynku wielorodzinnym jako 8 W/m2;
• przy obliczaniu zapotrzebowania na energię do przygotowania ciepłej wody
użytkowej uwzględnia się współczynnik zmniejszający, wynikający z nieobecności użytkowników wysokości 0,9; oznacza to, że czas użytkowania instalacji ciepłej wody w budynkach mieszkalnych należy przyjmować jako
328,5 dnia;
• zyski ciepła wynikające ze strat ciepła przewodów instalacji ogrzewania
i ciepłej wody użytkowej oraz zużywanej ciepłej wody dolicza się do wewnętrznych zysków ciepła w czasie trwania sezonu ogrzewania.
Metodologia rozstrzyga również, jak należy w budynku mieszkalnym traktować część budynku o innej funkcji, na przykład usługowej. Należy część tę traktować jako część budynku stanowiącą samodzielną całość techniczno-użytkową.
Obliczenia charakterystyki energetycznej tej części przeprowadza się przy następujących warunkach:
• obliczenia zapotrzebowania na energię użytkową do ogrzewania i wentylacji
wykonuje się dla normatywnych warunków użytkowania oraz w oparciu
o dane klimatyczne z bazy dla najbliższej stacji meteorologicznej;
• w obliczeniach nie uwzględnia się okresowego obniżenia temperatury w pomieszczeniach;
• obliczeniowe zapotrzebowanie na energię użytkową dla ogrzewania i wentylacji dla lokalu usługowego reprezentatywnego w budynku jest takie samo,
jak całej części usługowej budynku
• jeżeli budynek posiada wspólną instalację ogrzewczą i wspólne źródło ciepła,
to obliczeniowe zapotrzebowanie na energię końcową i pierwotną dla lokalu
użytkowego reprezentatywnego w budynku jest takie samo, jak części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową;
– 140 –
• jeżeli budynek nie posiada wspólnej instalacji ogrzewczej i wspólnego źródła
ciepła, to obliczeniowe zapotrzebowanie na energię końcową i pierwotną dla
każdej części usługowej w budynku należy przeprowadzić oddzielnie,
uwzględniając rodzaj instalacji ogrzewczej i rodzaj źródła ciepła;
• dla określenia wewnętrznych zysków ciepła oraz strumienia powietrza wentylacyjnego w przypadku wentylacji mechanicznej przyjmuje się normatywny
sposób użytkowania lokalu usługowego dla reprezentatywnego tygodnia;
• przy obliczaniu zapotrzebowania na energię do przygotowania ciepłej wody
użytkowej uwzględnia się współczynnik zmniejszający, wynikający z nieobecności użytkowników; jest on funkcją czasu użytkowania lokalu w ciągu
roku, na przykład dla biura współczynnik redukcyjny czasu użytkowania
w roku wynosi 0,60, a dla restauracji 0,80;
• zyski ciepła wynikające ze strat ciepła przewodów instalacji ogrzewania
i ciepłej wody użytkowej oraz zużywanej ciepłej wody dolicza się do wewnętrznych zysków ciepła w czasie trwania sezonu ogrzewania.
W przypadku budynku mieszkalnego z częścią stanowiącą samodzielną
całość techniczno-użytkową charakterystyka energetyczna jest wyznaczana jako
wartość uśredniona z części mieszkaniowej i części usługowej.
Metodologia wskazuje również, jak należy określać charakterystykę energetyczną budynku mieszkalnego oraz lokalu mieszkalnego lub części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową wyposażonych w instalację
chłodzenia. Instalacja chłodzenia jest definiowana jako instalacje i urządzenia obsługujące więcej niż jedno pomieszczenie, dzięki którym następuje kontrolowane
obniżenie temperatury lub wilgotności powietrza. Jak wynika z podanej definicji,
nie należy traktować budynku czy lokalu jako posiadającego instalację chłodzenia
w przypadku, gdy instalacja taka obsługuje pojedyncze pomieszczenia.
Aby uwzględniać dla potrzeb charakterystyki energetycznej budynku instalacje
chłodzenia, musi ona obsługiwać co najmniej dwa pomieszczenia. Dla takiego
przypadku przy obliczaniu charakterystyki energetycznej, poza wskazanymi wyżej
obliczeniami, należy również uwzględnić zapotrzebowanie na energię dla chłodzenia całej lub części powierzchni budynku.
Metodologia odrębnie wskazuje zasady określania charakterystyki energetycznej budynku lub części budynku stanowiącej całość techniczno-użytkową.
W takim przypadku charakterystyka energetyczna jest uzależniona od rodzaju
budynku, liczby części budynku stanowiących samodzielną całość technicznoużytkową i funkcji użytkowych tych części zlokalizowanych w tym budynku. Ogólne zasady są następujące:
• obliczenia zapotrzebowania na energię użytkową do ogrzewania i wentylacji
(chłodzenia) wykonuje się dla normatywnych warunków użytkowania
oraz na podstawie danych klimatycznych z bazy danych dla najbliższej stacji
meteorologicznej;
– 141 –
• w obliczeniach nie uwzględnia się okresowego obniżania temperatury w pomieszczeniach, gdy występuje tylko instalacja ogrzewania;
• dla pomieszczeń z instalacją ogrzewania i chłodzenia w obliczeniach
uwzględnia się zmienność temperatury dla trybu ogrzewania i trybu chłodzenia;
• jeżeli budynek nie posiada wspólnej instalacji ogrzewczej i wspólnego źródła
ciepła oraz wspólnej instalacji chłodzenia, to obliczenia zapotrzebowania
na energię końcową i pierwotną dla każdego lokalu w budynku oraz wydzielonej części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową
w budynku należy przeprowadzić oddzielnie, uwzględniając rodzaj instalacji
ogrzewczej i rodzaj źródła ciepła oraz rodzaj instalacji chłodzenia i źródła
chłodu;
• dla określenia wewnętrznych zysków ciepła oraz średniego strumienia powietrza wentylacyjnego w przypadku wentylacji mechanicznej 9 klimatyzacji) przyjmuje się normatywny sposób użytkowania budynku, lokalu, wydzielonej części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową
dla reprezentatywnego tygodnia lub roku oraz klas gęstości zasiedlenia i odpowiadające im strumienie powietrza wentylacyjnego; na przykład dla biura
przyjmuje się czas użytkowania jako 11 godzin na dobę i 250 dni w roku, a
dla restauracji 14 godzin na dobę i 300 dni w roku;
• przy obliczaniu zapotrzebowania na energię do przygotowania ciepłej wody
użytkowej uwzględnia się współczynnik zmniejszający, wynikający z niejednoczesności wykorzystania urządzeń ciepłej wody użytkowej w ciągu roku;
• zyski ciepła wynikające ze strat ciepła przewodów instalacji ogrzewania
i ciepłej wody użytkowej oraz zużywanej ciepłej wody dolicza się do wewnętrznych zysków ciepła w czasie trwania sezonu ogrzewania;
• jeżeli w budynku występują procesy technologiczne, to nie oblicza się zużycia
energii w tych procesach, nie uwzględnia się również zużycia energii
przez instalacje obsługujące te procesy technologiczne, a zyski ciepła z tych
procesów dolicza się do wewnętrznych zysków ciepła pomieszczeń, jeżeli jest
to bilansowo uzasadnione.
W budynku niemieszkalnym z wydzielonymi częściami stanowiącymi samodzielną całość techniczno-użytkową o odmiennym zapotrzebowaniu na energię
charakterystykę energetyczną wyznacza się jako wartość uśrednioną ze wszystkich części składowych. Wskazać należy, że dla budynków użyteczności publicznej
lub wydzielonej części budynku stanowiącej samodzielną całość technicznoużytkową przy określaniu wskaźnika EP, poza rocznym zapotrzebowaniem na
nieodnawialną energię pierwotną do ogrzewania, chłodzenia, wentylacji, przygotowania ciepłej wody, uwzględnia się również energię na potrzeby wbudowanego
oświetlenia. W budynkach mieszkalnych energii na potrzeby wbudowanego oświetlenia nie uwzględnia się.
– 142 –
12.3.5. Obowiązki związane
ze świadectwami charakterystyki energetycznej
Ustawodawca nie wprowadził obowiązku sporządzania charakterystyki
energetycznej wszystkich budynków. Powstaje on w związku z oddaniem budynku
do użytkowania lub dokonaniem wskazanych w przepisach czynności z zakresu
obrotu budynkami istniejącymi. Świadectwo sporządza się dla budynku w przypadku jego zbycia lub najmu. Obowiązek nie powstaje w przypadku innego,
niż wskazany w przepisach, sposobu zadysponowania budynkiem, na przykład
użyczenia. Świadectwo charakterystyki energetycznej należy również sporządzić
dla budynku, lokalu mieszkalnego, a także części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową w przypadku przeniesienia własności: budynku,
lokalu mieszkalnego, będącej nieruchomością części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową. Obowiązek wydania świadectwa dotyczy
również zbycia ograniczonego prawa rzeczowego spółdzielczego własnościowego
prawa do lokalu. W przypadku zawarcia umowy najmu budynku, lokalu mieszkalnego lub części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową
wynajmujący jest zobowiązany wydać najemcy świadectwo charakterystyki energetycznej przedmiotu najmu.
Regulacje dotyczące świadectw charakterystyki energetycznej budynków są
stosunkowo nowe, nie ma jeszcze wypracowanej praktyki. Dlatego ustawodawca,
dostrzegając niedoskonałości przepisów, wprowadził nowelizację ustawy z dnia
27 sierpnia 2009 r. o zmianie ustawy – Prawo budowlane oraz ustawy o gospodarce nieruchomościami23.
Po nowelizacji właściciel lub zarządca budynku zasilanego z sieci ciepłowniczej oraz budynku z instalacją centralnego ogrzewania zasilaną ze źródła w budynku lub poza nim ma obowiązek uzyskania świadectwa charakterystyki energetycznej budynku i przekazania jego kopii nieodpłatnie właścicielowi lokalu mieszkalnego lub osobie, której przysługuje spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu.
Wydanie kopii świadectwa charakterystyki energetycznej powinno nastąpić
w terminie nie dłuższym niż sześć miesięcy od dnia złożenia wniosku przez właściciela lokalu mieszkalnego lub osobę, której przysługuje spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu (art. 5, ust. 5). Nie ma obowiązku wydawania świadectwa
wszystkim, a jedynie tym z uprawnionych, którzy wystąpią z takim żądaniem.
23
Dz. U. nr 161, poz. 1279.
– 143 –
12.3.6. Budynki, dla których sporządza się
świadectwa charakterystyki energetycznej
O tym, czy można sporządzić świadectwo charakterystyki energetycznej lokalu, rozstrzyga rodzaj instalacji grzewczej w budynku. Jeżeli instalacja grzewcza
jest wspólna, sporządza się świadectwo wyłącznie dla budynku. Jak wynika z tej
regulacji, nie sporządza się świadectw dla lokali w budynkach, w których przykładowo jest centralne ogrzewanie, można natomiast w tych budynkach, w których
lokale na przykład są wyposażone w piece dwufunkcyjne.
W budynkach zasilanych z sieci ciepłowniczej oraz w budynkach z instalacją
centralnego ogrzewania, zasilaną ze źródła w budynku lub poza nim, świadectwo
charakterystyki energetycznej lokalu mieszkalnego może być opracowane na podstawie świadectwa charakterystyki energetycznej budynku.
Prawo budowlane wskazuje również kategorie budynków, dla których
nie sporządza się, nawet w przypadku ich zbycia i najmu, świadectw charakterystyki energetycznej. Są to budynki:
• podlegające ochronie na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece
nad zabytkami;
• używane jako miejsca kultu i do działalności religijnej;
• przeznaczone do użytkowania w czasie nie dłuższym niż 2 lata;
• niemieszkalne służące gospodarce rolnej;
• przemysłowe i gospodarcze o zapotrzebowaniu na energię nie większą
niż 50 kWh/m2/rok;
• mieszkalne przeznaczone do użytkowania nie dłużej niż 4 miesiące w roku;
• wolno stojące, o powierzchni użytkowej poniżej 50 metrów kwadratowych
(art. 5, ust. 7).
Świadectwo nie jest wystawiane tylko raz dla budynku. Zawsze traci ważność
po upływie 10 lat. Może wystąpić konieczność jego wcześniejszego wystawienia
ponownie, gdy budynek został przebudowany bądź zaszły takie zmiany, które
wpływają na zużycie energii pierwotnej, na przykład dokonano termoodernizacji.
12.3.7. Rola świadectw charakterystyki energetycznej
W Polsce problematyka świadectw charakterystyki energetycznej budynku
nie jest jeszcze powszechnie znana, poza kręgami osób zajmujących się obrotem,
wyceną i zarządzaniem nieruchomościami, budownictwem czy certyfikacją, ponieważ istotne zmiany w przepisach budowlanych w tym zakresie weszły w życie
1 stycznia 2009 roku. Można prognozować, że konieczność sporządzania świadectw wpłynie na zwiększenie świadomości społeczeństwa, a także przedsiębiorców w zakresie ochrony środowiska. Każde świadectwo kończą uwagi dotyczące
możliwości zmniejszenia zapotrzebowania na energię końcową. Sporządzający
świadectwo może zasugerować ocieplenie budynku, gdy z obliczeń wynika, że jest
– 144 –
niekorzystny współczynnik przenikania ciepła. Jeśli nie są zachowane warunki
techniczne w budynku, również to należy podać w świadectwie. Nabywając
lub wynajmując budynek czy lokal na podstawie świadectwa, można wywnioskować, czy zapotrzebowanie na energię pierwotną odbiega od zapotrzebowania budynku referencyjnego oraz innych budynków na rynku, jeśli znamy ich wskaźnik
zapotrzebowania na nieodnawialną energię pierwotną. Polski ustawodawca nie
zdecydował się, niestety, na wprowadzenie klas budynków. Byłoby to bardziej
czytelne dla niezorientowanego nabywcy, któremu wskaźnik EP niewiele mówi.
Każdy może jednak uzyskać informację, czy dany wskaźnik jest korzystny, czy nie.
Dla zwiększenia efektywności energetycznej budynków przepisy dotyczące
projektu budowlanego w opisie technicznym projektu architektonicznobudowlanego obiektu budowlanego powinny uściślać, że w stosunku do budynku o
powierzchni użytkowej większej niż 1000 m2 należy zamieścić analizę możliwości
racjonalnego wykorzystania pod względem technicznym, ekonomicznym i środowiskowym, odnawialnych źródeł energii, takich jak: energia geotermalna, energia
promieniowania słonecznego, energia wiatru, a także możliwości zastosowania
skojarzonej produkcji energii elektrycznej i ciepła oraz zdecentralizowanego systemu zaopatrzenia w energię w postaci bezpośredniego lub blokowego ogrzewania.
Kolejną wadą regulacji świadectw charakterystyki energetycznej budynku
jest brak obligatoryjności udostępniania świadectw przy zawieraniu umów. Przepisy nie uzależniają sporządzenia aktu notarialnego od przekazania nabywcy
świadectwa, nie jest to brak formalny. Mimo więc obowiązku wprowadzonego
w prawie budowlanym możliwy jest obrót budynkami i lokalami, dla których nie
sporządzono świadectwa charakterystyki energetycznej. Nie ma takiej możliwości
w stosunku do nowo budowanych obiektów, ponieważ zgodnie z art.57 ust.1 pkt 7
ustawy – Prawo budowlane do zawiadomienia o zakończeniu budowy lub wniosku
o pozwolenie na użytkowanie inwestor jest zobowiązany dołączyć kopię świadectwa charakterystyki energetycznej budynku. Nabywca budynku lub lokalu
na rynku wtórnym ma możliwość żądania dostarczenia przez zbywcę świadectwa
charakterystyki energetycznej, który w takim przypadku nie może odmówić. Obowiązek ten nakłada art. 63a ust. 1 Prawa budowlanego. W przypadku najmu analogiczny obowiązek najemcy wynika z ustępu 2 powyższego artykułu.
Podmioty dokonujące obrotu nieruchomościami bądź ich najmu muszą
w działaniach uwzględnić obowiązki związane ze świadectwem charakterystyki
energetycznej budynku. Planując sprzedaż bądź najem budynku czy lokalu, trzeba
pamiętać o kosztach związanych z wystawieniem świadectwa oraz czasie niezbędnym do jego sporządzenia. Podmiot nabywający budynek lub lokal czy wynajmujący go może zażądać wydania świadectwa, a jego brak może spowodować opóźnienie umowy lub doprowadzić do jej niezawarcia. Obecnie powszechną praktyką
jest informowanie przez notariuszy o obowiązku wydania świadectwa charaktery-
– 145 –
styki energetycznej budynku oraz zawierania w umowach informacji o rezygnacji
nabywcy z żądania dostarczenia mu tego świadectwa przy zawarciu umowy.
Stan ten powinny zmienić nowe regulacje, które Polska jest zobowiązana
wprowadzić w związku z wejściem w życie dyrektywy 2010/31/UE. Poza sankcjami, które muszą być przewidziane w przepisach za niewypełnianie obowiązków
związanych ze świadectwami charakterystyki, będzie wprowadzony obowiązek
podawania w reklamach w komercyjnych mediach liczbowych wskaźników charakterystyki energetycznej budynków wystawianych na sprzedaż oraz wynajmowanych. Można prognozować, że wpłynie to na cenę, a w związku z tym potencjalni
sprzedawcy i wynajmujący będą czynić starania w celu poprawy efektywności
energetycznej budynków.
– 146 –
13
Małgorzata Kociszewska-Panaszek
System zarządzania środowiskowego
jako przejaw bezpieczeństwa
ekologicznego
B
ezpieczeństwo ekologiczne jest priorytetem w realizacji założeń polityki
ekologicznej państwa, jak również w strategii trwałego i zrównoważonego rozwoju gospodarczego. Może przyczyniać się to do zintensyfikowania i unowocześnienia infrastruktury ochrony środowiska naturalnego. Jednym z kierunków niezbędnych do realizacji tych wymagań stało się wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego EMAS (SZŚ). Ma ono miejsce na poziomie przedsiębiorstw. Działalność
większości z nich zmierza do uzyskania certyfikatu na jego zgodność z wymaganiami normy ISO serii 14001. Wprowadzenie i udoskonalanie systemu zarządzania
środowiskowego może mieć istotny wpływ na skuteczne przeciwdziałanie zagrożeniom ekologicznym, a tym samym przyczyniać się do wzrostu bezpieczeństwa
ekologicznego.
Przedsiębiorstwa, które nie są w stanie okazać uzyskanego certyfikatu, mogą
borykać się z coraz trudniejszym zdobywaniem klientów na jednolitym rynku europejskim. Także krajowi kontrahenci coraz częściej wymagają od swoich partnerów posiadania certyfikatów na zgodność z normami ISO serii 14001, ponieważ ich
posiadanie zwiększa zaufanie do działalności danej firmy oraz stanowi gwarancję
jej rzetelności, niezawodności i nowoczesności. Te rozważania stały się punktem
wyjścia do oceny roli SZŚ w świetle wymogów bezpieczeństwa ekologicznego we
współczesnej gospodarce.
– 147 –
Niniejsze opracowanie jest próbą określenia roli systemu zarządzania środowiskowego we współczesnej gospodarce, ze szczególnym uwzględnieniem jego
wpływu na bezpieczeństwo ekologiczne. W opracowaniu zaprezentowano istotę
tego systemu, dokonano również analizy korzyści i kosztów płynących z wdrożenia
i funkcjonowania systemu EMAS w przedsiębiorstwie.
13.1. Ujęcie teoretyczne systemu EMAS
Zarządzanie środowiskowe obejmuje te aspekty ogólnej funkcji zarządzania,
które dotyczą opracowywania, wdrażania i realizacji polityki i celów środowiskowych jednostki organizacyjnej1. Cechą charakterystyczną tego rodzaju zarządzania
jest jego zintegrowanie z ogólnym systemem zarządzania przedsiębiorstwem,
zarówno na płaszczyźnie ogólnej polityki firmy, praktyk, procedur, procesów,
jak i środków. Pojęcie zarządzanie środowiskiem oznacza również zarządzanie
użytkowaniem, ochroną i kształtowaniem środowiska naturalnego. Jeśli ten rodzaj
zarządzania zostanie zintegrowany z ogólnym systemem zarządzania w przedsiębiorstwie, wówczas można go określić mianem zarządzania środowiskowego2.
Zarządzanie środowiskowe jest również określane jako zasób wiedzy, umiejętności
i technik zarządzania przedsiębiorstwem, który zapewnia uzyskanie wysokiej
efektywności ekonomicznej produkcji dóbr i usług oraz minimalne obciążenie
środowiska przyrodniczego3. Według innej definicji, zarządzanie środowiskowe to
takie działania przedsiębiorstwa, które mają lub mogą mieć wpływ na środowisko.
Ma to na celu stworzenie warunków do takiego funkcjonowania przedsiębiorstwa,
by mogło ono w systematyczny i uporządkowany sposób zmniejszyć negatywny
wpływ na środowisko naturalne, w jakim funkcjonuje4.
Szczególną rolę we wdrażaniu i propagowaniu idei zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwie odegrała Międzynarodowa Izba Handlowa. Opracowana
przez Radę Biznesu tej Izby Karta Biznesu na rzecz Ekorozwoju stanowiła podstawę do opracowanych później sformalizowanych systemów zarządzania środowiskowego. Rosnące w kręgach przedsiębiorców zapotrzebowanie na systemy zarządzania środowiskowego oraz sukces normy zarządzania jakością ISO 9000
skłoniły Międzynarodową Organizację Standaryzacji do stworzenia uniwersalnego
modelu zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwie, któremu nadano numer norm serii 14000.
B. Poskrobko, System zarządzania ochroną środowiska w przedsiębiorstwie, „Ekonomia
i Środowisko” 1999 nr 1-2, s. 65.
2 B. Poskrobko, Zarządzanie środowiskiem, PWE, Warszawa 1998, s. 10.
3 M. Burchard-Dziubińska, Zarządzanie ekologiczne w przedsiębiorstwie przemysłowym,
w: Ekologizacja zarządzania firmą – zielone zarządzanie, red. S. Czaja, Wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław 2000, s. 34.
4 P. Grudowski, Jakość, środowisko i bhp w systemach zarządzania, Wyd. AJG, Bydgoszcz
2003, s. 99.
1
– 148 –
Opracowane później na podstawie Karty Biznesu na rzecz Ekorozwoju dokumenty dotyczące zarządzania środowiskowego mają charakter norm, regulacji
prawnych, których wdrożenie jest dobrowolne. Należą do nich:
• Norma Brytyjska BS 7750 dotycząca systemów zarządzania ekologicznego
(od kwietnia 1997 r. norma BS 7750 została zastąpiona Międzynarodową
Normą ISO 14000);
• Regulacja UE 1836/93 dotycząca „Zarządzania środowiskowego i systemu
audytów” zatwierdzona przez Radę w 1993 r. – EMAS;
• Międzynarodowa Norma ISO 14000 obowiązująca od września 1996 roku.
Tabela 13.1. Normy ISO serii 14000
ISO 14001 – ISO 14004
System zarządzania środowiskiem
ISO 14010 – ISO 14013 – ISO 14015
Audyty ekologiczne
ISO 14020 – ISO 14024
Ekoetykietowanie
ISO 14031
Ocena efektów zarządzania środowiskiem
ISO 14040 – ISO 14043
Analiza cyklu życia produktu – LCA
ISO 14050
Słownictwo i definicje
ISO 14060
Aspekty ekologiczne w normalizacji produktów
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ekologiczne zarządzanie firmą. Wybrane elementy, w: Ekologizacja zarządzania firmą – zielone zarządzanie, red. S. Czaja, Wyd. Akademii
Ekonomicznej, Wrocław 2000, s. 63.
Celem tych norm jest ułatwienie rozwiązywania problemów środowiskowych
związanych z bezpieczeństwem ekologicznym. Mogą być stosowane w każdym
przedsiębiorstwie, bez względu na jego wielkość, rodzaj czy metody stosowanych
rozwiązań. We współczesnej gospodarce interesującą kwestią staje się określenie
uwarunkowań, którymi kierują się przedsiębiorstwa w podejmowaniu decyzji
o wdrożeniu systemu zarządzania środowiskowego5.
Normy ISO serii 14000 mogą być wdrażane z różnych przyczyn. Przedsiębiorstwa starają się dostosować do obowiązujących norm ochrony środowiska,
chcą ograniczyć obciążenia wynikające z opłat ekologicznych, a także, a może
przede wszystkim, kreują swój ekologiczny image – zgodny z wymogami ochrony
środowiska. W tym aspekcie sukces ekologiczny ściśle wiąże się z sukcesem rynkowym. Przedsiębiorstwa pragną zyskać w oczach coraz bardziej wymagającego
społeczeństwa i klientów opinię firmy dbającej o środowisko. Można zauważyć
także wzrost zainteresowania przedsiębiorstw realizacją przeglądów i audytów
środowiskowych, mających na celu określenie stopnia oddziaływania przedsiębiorstw na środowisko przyrodnicze. Przedsiębiorstwa poszukują również możli5 M.S. Wenk, The European Unions Eco-Management and Audit Scheme (EMAS), Springer,
Dordrecht 2005, pp. 212-213.
– 149 –
wości ograniczenia ryzyka odpowiedzialności cywilnej i karnej za szkodliwe oddziaływanie na środowisko, tym samym przyczyniając się do poprawy bezpieczeństwa ekologicznego. Kolejnymi motywami w podjęciu decyzji o wdrożeniu SZŚ
w przedsiębiorstwach są między innymi wymagania klientów zagranicznych, rosnące wymagania prawne w zakresie ochrony środowiska i gospodarki odpadami,
strategia korporacji, w skład której wchodzi przedsiębiorstwo oraz proekologiczna
świadomość klientów na rynku krajowym6.
13.2. Udoskonalanie systemu EMAS
ważnym elementem bezpieczeństwa ekologicznego
System zarządzania środowiskowego to część ogólnego systemu zarządzania,
która obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialność, zasady
postępowania, procedury, procesy i zasoby potrzebne do opracowania, wdrożenia,
zrealizowania, przeglądu i utrzymania polityki środowiskowej7.
Do elementów podlegających doskonaleniu w ramach EMAS należą między
innymi: polityka środowiskowa, procesy realizowane w organizacji, budowanie
świadomości proekologicznej kadry oraz podwykonawców i dostawców, sytuacje
niebezpieczne i awarie, audyty wewnętrzne i zewnętrzne, przegląd zarządzania
oraz monitorowanie systemu zarządzania i ocena zgodności8. Audyty wewnętrzne
oraz przeglądy zarządzania są najistotniejszymi z nich. Przedsiębiorstwo powinno
skupić się na opracowaniu skutecznych ekologicznie i efektywnych ekonomicznie
metod prowadzenia tych czynności. Powyższe elementy będą tylko wówczas skuteczne, gdy przedsiębiorstwo zastosuje czterofazowe podejście Deminga: PlanujWdrażaj-Sprawdzaj-Działaj. W ramach tych działań powinny zostać określone
dokładne terminy i zakres odpowiedzialności. Zadanie powinno być sformułowane
precyzyjnie, dając jednak pewne pole manewru wykonawcy. Zachowane przy tym
powinny być ustalone wcześniej priorytety polityki środowiskowej firmy. Istotne
jest, aby pracownicy odpowiedzialni na każdym szczeblu zarządzania za wykonanie wcześniej wymienionych działań mieli właściwe kwalifikacje oraz zapewnione
środki niezbędne do realizacji danego planu.
P. Grudowski, R. Pochyluk, J. Szymański, Metodyka wdrażania i doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego w małych i średnich przedsiębiorstwach. Integracja systemów
zarządzania środowiskowego wg norm ISO serii 14000 oraz wytycznych EMAS i systemu zarządzania jakością wg norm serii 9000. Sprawozdanie końcowe z projektu badawczego KBN
nr: 1 H02D 031 14, Gdańsk 2001.
7 Norma PRPN-ISO 14004, 1997.
8 L. Piper, S. O. Ryding, C. Henricson, Continual improvement with ISO 14001, IOS Press 2004;
K. Whitelaw, ISO 14001 Environmental System Handbook, Second edition, Elsevier 2004;
R. Martin, ISO 14001 Guidance Manual, NCEDR, University of Tennessee, Knoxville 1998.
6
– 150 –
Rysunek 13.1. Doskonalenie systemu zarządzania środowiskowego
System
zarządzania
środowiskowego
Audytowanie
i badania związane
ISO 19011:2002
ISO 14015:2001
ISO 14001:1996
ISO 14004:1996
Ocena efektów
działalności
środowiskowej
ISO 14031:1999
ISO 14032:1999
Organizacja
Ocena cyklu życia
ISO 14040:1997
ISO 14041:1998+ISO/TR 14049
ISO 14042:2000+ISO/TR 14047 Etykietowanie
ISO 14043:2000
środowiskowe
ISO/TS 14048:2002
ISO 14020:2000
ISO 14021:1999
Projektowanie
ISO 14024:1999
pod kątem środowiska
ISO/TR 14025:2000
ISO/TR 14062:2002
ISO Guide 64:1997
Komunikacja zagadnień środowiskowych (ISO/CD 14063)
Wyrób
Terminologia ISO 14050:2002
Źródło: J. Bendkowski, J. Bendkowski, Praktyczne zarządzanie organizacjami. Kompetencje
menedżerskie, Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice 2008, s. 238.
Struktura wymagań systemu zarządzania środowiskowego wg normy ISO
14001:
• Wymagania ogólne – organizacja musi ustanowić i utrzymać system zarządzania środowiskowego. Wymagania zostały opisane są w normie ISO 14001,
a podstawowe zasady w normie ISO 14004.
• Polityka środowiskowa – ustanawia ona ogólne cele kierunkowe i ustala zasady działania organizacji. Wprowadza cel, uwzględniając szczeble odpowiedzialności środowiskowej i efekty działalności wymagane od organizacji,
w odniesieniu do których oceniane będą wszystkie następne działania. Polityka środowiskowa ma zawierać zobowiązanie przedsiębiorstwa do ciągłego
doskonalenia, do zapobiegania zanieczyszczeniom oraz do spełnienia odpowiednich wymagań wynikających z ustawodawstwa i przepisów prawnych
dotyczących środowiska, ma stanowić ramy do ustalenia i przeglądów celów
oraz zadań środowiskowych, ma być publicznie dostępna oraz powinna być
udokumentowana, wdrożona i utrzymywana oraz zakomunikowana wszystkim zatrudnionym.
• Planowanie – jest to nieustanny proces określający wpływ działań przedsiębiorstwa na środowisko. Może obejmować również identyfikację potencjalnej
sugestii przepisów, regulacji prawnych i oddziaływań gospodarczych na organizację oraz oszacowanie ich oddziaływania na bezpieczeństwo oraz ocenę
ryzyka środowiskowego. Części składowe tego punktu to: aspekty środowi– 151 –
skowe; wymagania prawne i inne; cele i zadania; program zarządzania środowiskiem.
• Wdrożenie i funkcjonowanie – w ramach normy ISO 14001 zaleca się, aby
w celu efektywnego wdrożenia organizacja rozwijała możliwości i mechanizmy wspomagające, potrzebne do zrealizowania polityki, celów i zadań środowiskowych. Elementami tego punktu są: struktura i odpowiedzialność;
szkolenie, świadomość i kompetencje; komunikacja; dokumentowanie systemu; sterowanie dokumentacją; sterowanie operacyjne; gotowość i reakcje
na sytuacje krytyczne9.
• Kontrola i działania korygujące – czyli monitorowanie i pomiary, niezgodności i akcje korygująco – zapobiegawcze, zapisy oraz audyt systemu zarządzania środowiskowego.
• Przeglądy dokonywane przez kierownictwo – przegląd taki powinien obejmować ewentualną potrzebę zmian polityki, celów i innych elementów systemu w świetle wyników audytów, zmieniających się okoliczności i zobowiązania do ciągłego doskonalenia.
Wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego i uzyskanie certyfikatu
na jego zgodność z wymaganiami normy ISO 14001 stało się ważnym elementem
działalności przedsiębiorstw. Certyfikat świadczy o poprawnym funkcjonowaniu
systemu zarządzania środowiskowego i dodatkowo o uzasadnionym przekonaniu
jednostki certyfikującej o działaniu certyfikowanego przedsiębiorstwa w zgodzie
z obowiązującymi przepisami prawa środowiskowego10. Zobowiązuje on organizację do utrzymywania zgodności z prawem, osiągania ciągłej poprawy wyników
na rzecz ochrony środowiska oraz zapobiegania zanieczyszczeniom.
13.3. Wdrażanie i funkcjonowanie systemu
zarządzania środowiskowego – korzyści i koszty
We współczesnej gospodarce przedsiębiorstwa inwestują w zapobieganie zanieczyszczeniom, przede wszystkim dlatego, że zmuszają je obowiązujące przepisy
prawne lub konieczność poprawy ich wizerunku. Jednak decyzja o wdrożeniu systemu zarządzania środowiskowego powinna opierać się w głównej mierze na odpowiedniej analizie ekonomicznej. Analiza kosztów i korzyści stanowi istotny element przy ocenie opłacalności przedsięwzięcia. Przedsiębiorstwo powinno zatem
zidentyfikować wszystkie koszty i korzyści związane z wdrożeniem systemu zarządzania środowiskowego, przypisać temu wartość pieniężną, jak również ująć
uzyskane wartości w prowadzonej przez siebie rachunkowości.
9 Szerzej na ten temat: ISO 14001, pkt 4.4.
10 J. Szymański, R. Pochyluk, Jaka jest skuteczność Systemów Zarządzania Środowiskowego,
„Problemy Ocen Środowiskowych” 2001 nr 2(13), s. 48.
– 152 –
Z istniejącym systemem zarządzania środowiskowego wiąże się wiele korzyści. Zazwyczaj przedsiębiorstwa dostrzegają korzyści odnoszące się do organizacji,
profity dla pracowników i całego społeczeństwa. W literaturze przedmiotu funkcjonują również podziały na korzyści wewnętrzne i zewnętrzne. Korzyści wewnętrzne bezpośrednio związane są z funkcjonującym systemem zarządzania środowiskowego, a korzyści zewnętrzne wpływają na otoczenie przedsiębiorstwa.
Korzyści dla przedsiębiorstwa11:
1.
Ekonomiczne – można je określić w wartościach pieniężnych:
• Korzyści bezpośrednie (zmniejszające koszty działalności):
−
związane z odzyskaniem surowców wtórnych, z zagospodarowaniem
odpadów, zwiększeniem efektywności wykorzystywanej infrastruktury;
−
oszczędności związane z redukcją zużycia energii, surowców i materiałów stosowanych w procesach produkcyjnych – projektowanie wyrobów i usług w sposób pozwalający ograniczyć zużycie zasobów naturalnych bez pogorszenia jakości;
−
zmniejszenie wytworzonych zanieczyszczeń;
−
korzyści z tytułu zmniejszonych opłat za gospodarcze korzystanie
ze środowiska;
−
eliminacja kar za zanieczyszczenie środowiska;
−
podniesienie zyskowności.
• Korzyści pośrednie:
−
związane ze zwiększeniem bezpieczeństwa na stanowiskach pracy,
co wpływa na zmniejszenie ilości wypadków w przedsiębiorstwie, poprawę niezawodności funkcjonujących systemów, a w szczególności na
redukcję kosztów napraw i zmniejszenie ilości wypłacanych odszkodowań społecznych;
−
związane ze zmniejszeniem składek ubezpieczeniowych, będące wynikiem lepszego zabezpieczenia przedsiębiorstwa, wyższej ekologizacji;
−
wynikające z możliwości uzyskania dogodnych kredytów bankowych
na inwestycje proekologiczne; instytucje finansowe opierają swoje decyzje na ocenie ryzyka, dlatego też systemowe podejście do problemu
minimalizacji potencjalnych zagrożeń stawia przedsiębiorstwa w korzystnej sytuacji wobec tych instytucji;
−
ułatwiony dostęp do funduszy ekologicznych;
−
uporządkowanie zarządzania w dziedzinie ochrony środowiska;
−
łatwiejsze wykrywanie i usuwanie wszelkich niezgodności.
2.
Korzyści nieekonomiczne – wycena jest skomplikowana lub nawet niemożliwa. Należą do nich:
• spełnienie oczekiwań klientów co do kupowanych towarów, wzrost zaufania
u klientów, polepszenie pozycji na rynku oraz wzrost udziału na rynku;
11 J. Ejdys, Zarządzanie środowiskowe w przedsiębiorstwie – koszty i korzyści, w: Sterowanie
ekorozwojem, t. 2, red. B. Poskrobko, Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok 1998.
– 153 –
• polepszenie wiarygodności konkurencyjnej na rynkach wewnętrznych;
• zapewnienie zgodności z obowiązującymi wymaganiami prawnymi (unikanie
płacenia kar pieniężnych oraz niekorzystnego wizerunku związanego z łamaniem przepisów ochrony środowiska);
• ciągłe doskonalenie we wszystkich dziedzinach działalności przedsiębiorstwa;
• motywacja dostawców i kontrahentów do wprowadzania systemu i regulacji
zasady «ciągłego doskonalenia»;
• poprawa stosunków ze społeczeństwem, organizacjami proekologicznymi,
organami nadzoru i kontroli12;
• szybsze i sprawniejsze uzyskiwanie pozwoleń i decyzji w sprawie działalności przedsiębiorstwa;
• wzrost samokontroli i odpowiedzialności;
• wyważenie oraz zintegrowanie interesów ekonomicznych i związanych
ze środowiskiem13.
Korzyści dla pracowników:
• poprawa warunków pracy, wzrost bezpieczeństwa pracy;
• satysfakcja z wykonywanej pracy;
• wzrost odpowiedzialności za wykonywaną pracę będący wynikiem podziału
obowiązków i przypisania odpowiedzialności na każdym stanowisku pracy;
• możliwość podnoszenia swoich kwalifikacji, ciągłego doskonalenia umiejętności;
• zaangażowanie w proces wdrażania systemu zarządzania środowiskowego co
zapewni poczucie przydatności, spójności z organizacją;
• uczestnictwo w procesie podejmowania decyzji, co wpływa na podniesienie
jakości i wydajności pracy;
• świadomość osiągnięcia w przyszłości korzyści finansowych, będących wynikiem redukcji kosztów wytwarzania i funkcjonowania przedsiębiorstwa.
Korzyści dla społeczeństwa:
• poprawa stanu środowiska naturalnego;
• poczucie większego bezpieczeństwa, zmniejszonego ryzyka środowiskowego
w razie wystąpienia sytuacji awaryjnych, które mogłyby mieć negatywny
wpływ na środowisko;
• usprawnienie procesu wydawania decyzji, pozwoleń na prowadzenie działalności;
• współpraca z organami kontroli środowiska;
• możliwość stworzenia dodatkowych miejsc pracy w związku z wdrażaniem
i utrzymaniem systemu zarządzania środowiskowego;
12 Z badań przeprowadzonych w krajach Europy Zachodniej i USA wynika, że rzetelny plan
działań na rzecz ochrony środowiska pozwala na uruchomienie procesu zmiany roli władz
z inspektorów egzekwujących wymagania prawne w publicznych konsultantów.
13 A. Repetski, Doświadczenia z wdrażania SZŚ, w: „Problemy Ocen Środowiskowych” 1998
nr 2-3(2), s. 35.
– 154 –
• spełnienie oczekiwań klientów;
• polepszenie relacji ze społeczeństwem14.
Dla przedsiębiorstw szczególnie istotne są możliwe do osiągnięcia korzyści
finansowe, rozumiane jako «uniknięte koszty». Mogą one prowadzić do poprawy
wskaźników zyskowności firmy pod warunkiem, że są uwzględnione w prowadzonej
przez przedsiębiorstwo rachunkowości. Również potencjalne zmniejszenie opłat
i kar ekologicznych – podstawowych instrumentów ekonomicznych w ochronie
środowiska, odszkodowań, kosztów napraw – może wpłynąć na wzrost zyskowności
działań przedsiębiorstwa. Wdrożenie i funkcjonowanie systemu zarządzania środowiskowego może także przynieść korzyści z tytułu poprawy wizerunku firmy
na rynku czy poprawy stanu zdrowotnego i bezpieczeństwa pracowników.
Z drugiej strony, wdrażanie i funkcjonowanie systemu zarządzania środowiskowego powoduje powstawanie określonych kosztów, które nie występują
przy podejmowaniu pojedynczych decyzji. Najczęściej spotykanym w literaturze
przedmiotu podziałem kosztów wdrażania systemów zarządzania środowiskowego są koszty bezpośrednie i pośrednie.
• Koszty bezpośrednie:
−
koszty opracowania dokumentacji systemu zarządzania środowiskowego,
−
koszty związane z zatrudnieniem pełnomocnika,
−
koszty przeprowadzenia wstępnego przeglądu,
−
koszty szkoleń, np. szkolenia dla audytorów wewnętrznych, szkolenia
wstępne,
−
koszty uzyskania certyfikatu,
−
koszty audytów wewnętrznych i zewnętrznych;
• Koszty pośrednie:
−
nakłady proekologiczne,
−
koszty związane ze zmianą organizacji firmy,
−
koszty dokonania zmian konstrukcyjnych lub technologicznych na rzecz
ograniczenia szkodliwego oddziaływania na środowisko,
−
koszty eksploatacji zainstalowanych urządzeń,
−
nakłady na modernizację i inwestycje,
−
wydzielenie spółki z organizacji15.
Koszty bezpośrednie i pośrednie powinny być brane pod uwagę przy rachunku ekonomiczno-ekologicznym, obok kosztów inwestycyjnych, monitoringu i kontroli oraz kosztów bieżących. Prowadzony rachunek ekonomiczny działań proekologicznych może oznaczać dla organizacji konieczność dokonania wyboru takiego
rozwiązania, które przy mniejszej ekonomicznej efektywności oznaczałoby
w praktyce mniejsze straty ekologiczne oraz mniejszą degradację środowiska naA. Bernaciak, W. M. Gaczek, Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska, Wyd. Akademii
Ekonomicznej, Poznań 2002, s. 333.
15 A. Matuszak-Flejszman, System zarządzania środowiskowego – aktualna sytuacja w Polsce,
„Problemy Ocen Środowiskowych” 2000 nr 1(8).
14
– 155 –
turalnego. Przyczyniałoby się to z kolei do zwiększenia wartości reputacji, a tym
samym ogólnej wartości przedsiębiorstwa. Są to działania długookresowe, kiedy to
cele ekologiczne, ekonomiczne i społeczne współdziałają ze sobą, a trudności
stwarza zapewnienie równowagi między dążeniem do osiągnięcia zysku a społeczną odpowiedzialnością za skutki prowadzonej szkodliwej działalności. Te działania
wymuszają (inspirują) podejmowanie przedsięwzięć proekologicznych, które
zmniejszają rentowność prowadzonej w organizacji działalności.
Ochrona środowiska stanowi wyzwanie dla współczesnych przedsiębiorstw,
które stają wobec konieczności równoważenia ekspansji ekonomicznej i działań
zmierzających do zwiększenie bezpieczeństwa ekologicznego. Opracowanie odpowiednich procedur i wprowadzenie w przedsiębiorstwach systemu zarządzania
środowiskowego stwarza podstawy do rzeczywistego włączenia celów ekologicznych do struktury celów i zadań realizowanych przez przedsiębiorstwa.
Systemy zarządzania środowiskiem łączą efekty ekonomiczne przedsiębiorstw z poprawą stanu środowiska w firmie i jej otoczeniu. Wprowadzanie normy zarządzania środowiskiem jest wymuszane przez konkurencję, przepisy i rosnącą świadomość ekologiczną. Certyfikaty są stosowane na zasadzie dobrowolności, ale jednocześnie stają się warunkiem istnienia przedsiębiorstwa z uwagi
na rosnącą konkurencję na rynkach międzynarodowych.
Wdrożony system zarządzania środowiskowego oraz posiadany certyfikat
ISO 14001 udowadnia, że aspekty środowiskowe firmy są pod stałą kontrolą, racjonalnie korzysta ona z zasobów naturalnych i redukuje niekorzystne oddziaływania na
środowisko naturalne, co jest niezbędne dla poprawy bezpieczeństwa ekologicznego.
Etapy wdrażania norm w polskich przedsiębiorstwach są dość skomplikowane, niejednokrotnie potrzeba nawet roku bądź kilku lat, by dostosować odpowiednio systemy danej firmy do przedłożonych wymagań. Wówczas dane przedsiębiorstwo skupia się w pierwszej kolejności na zbadaniu i opisaniu wszystkich procesów zachodzących wewnątrz firmy. Następnie przeprowadza audyty wewnętrzne,
wyciąga wnioski i kontroluje procesy poprzez przeglądy okresowe, które mają na
celu wyeliminowanie niekorzystnych zjawisk zachodzących w danej firmie. Jeśli
wszystkie zakładane normy zostają spełnione, wówczas przeprowadza się audyt
mający na celu wydanie niezbędnych oświadczeń, sprawdzenie zgodności i dopuszczenia do uzyskania certyfikatu. Korzyści z wdrażania systemów zarządzania
według norm ISO posiadają nie tylko aspekt ekonomiczny, który korzystniej
wpływa na zminimalizowanie kosztów prowadzenia i zarządzania działalnością,
ale również prawny i marketingowy. Firma ma szansę stać się dominującą na rynku, lepiej postrzeganą przez konsumentów – przedsiębiorstwem zdolnym do osiągania przewagi konkurencyjnej w danej branży.
IV
WYBRANE ASPEKTY
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
JEDNOSTEK TERYTORIALNYCH
14
Anna Katoła
Zrównoważony rozwój
na poziomie lokalnym
– deklaracje a rzeczywistość
S
amorządy lokalne wydają się najlepszym miejscem wdrażania zasad i celów
polityki ekologicznej, ze względu na to, że tam podejmuje się bezpośrednie działania mające wpływ na jakość środowiska i kształtowanie polskiej przestrzeni, zgodnie z zasadą „myśleć globalnie-działać lokalnie”.
Poprzez odpowiednie lokowanie środków finansowych gminy mogą przyczyniać się do zwiększenia bądź pogorszenia jakości życia mieszkańców na danym
obszarze. Realizacja zadań własnych i zleconych powinna być prowadzona przez
gminy w sposób umożliwiający zintegrowany rozwój całego obszaru.
Celem artykułu jest skonfrontowanie deklaracji samorządów lokalnych dotyczących ich zaangażowania we wdrażanie zrównoważonego rozwoju z rzeczywistymi działaniami w zakresie ochrony środowiska. Dokonano analizy literatury
przedmiotu, materiałów statystycznych BDL oraz wykorzystano fragment szerszych badań dotyczących wdrażania zrównoważonego rozwoju na obszarach wiejskich w regionie. Badania zostały przeprowadzone w 2009 roku i obejmowały
103 gminy wiejskie i miejsko-wiejskie województwa zachodniopomorskiego,
do których zostały rozesłane ankiety. Zwrot ankiet był na poziomie 45%.
– 159 –
14.1. Samorząd terytorialny a zrównoważony rozwój
Gmina, jako podstawowa jednostka terytorialna, powinna pełnić funkcję
aktywnego gospodarza terenu, który poprzez swoje działania pobudza rozwój
społeczno-gospodarczy1.
Na samorządzie lokalnym spoczywa kluczowa rola podczas wdrażania koncepcji zrównoważonego rozwoju oraz wzrostu jakości życia lokalnej społeczności
przy jednoczesnym poszanowaniu środowiska przyrodniczego. Gmina realizuje
cele i zadania polityki gospodarczej państwa na poziomie lokalnym, funkcjonując
w ramach układu lokalnego obejmującego zbiór elementów współzależnych, czyli:
ludność, środowisko naturalne, zasoby gospodarcze (rysunek 14.1).
Rysunek 14.1. Układ lokalny
Środowisko
naturalne
Układ lokalny
Zasoby gospodarcze
Ludność
Źródło: opracowanie własne na podstawie: B. Winiarski, Polityka regionalna, PWE, Warszawa 2003, s. 149.
O zarządzaniu rozwojem na poziomie lokalnym można mówić wtedy,
gdy zharmonizowane i systematyczne działania społeczności lokalnej, władzy
lokalnej oraz pozostałych podmiotów funkcjonujących w gminie zmierzają do kreowania nowych i poprawy istniejących walorów użytkowych gminy, tworzenia
korzystnych warunków dla lokalnej gospodarki oraz zapewnienia ładu przestrzennego2.
Zgodnie z ustawą – Prawo ochrony środowiska zrównoważony rozwój to taki
rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań
politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniU. Kłosiewicz-Górecka, B. Słomińska, Samorząd terytorialny a rozwój nowoczesnego handlu,
Wyd. Difin, Warszawa 2001, s. 22-23.
2 J. Brol, Zarządzanie rozwojem lokalnym – studium przypadku, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 1998, s. 9-10 i nast.
1
– 160 –
czej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych w celu zagwarantowania możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń3.
Wdrażanie zrównoważonego rozwoju wymaga od gminy dobrego przygotowania na poziomie politycznym i społecznym. Jedynie wspólna i jednolita wola
polityczna, jak również odpowiednia jakość życia mieszkańców mogą skłonić do
działania w kierunku zrównoważonego rozwoju.
Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju – Polska 2025
wskazuje, że nadrzędnym celem wdrażania zrównoważonego rozwoju, także na
poziomie lokalnym, jest zapewnienie dobrobytu polskim rodzinom, czyli zaspokojenie ich potrzeb materialnych i spełnienie dążeń do lepszego życia w zdrowym
środowisko, co umożliwi korzystanie z podstawowych praw ludzkich4. Na poziomie gminy, zgodnie z omawianym dokumentem, zrównoważony rozwój powinien
uwzględniać następujące elementy5:
• zapewnienie trwałości w odniesieniu do:
−
rozwoju lokalnej społeczności poprzez ciągłość pokoleniową, wyższy
poziom intelektualny następnego pokolenia oraz rozwój indywidualny
każdego z mieszkańców gminy,
−
trwałości użytkowania środowiska, a w szczególności funkcjonowania
i produktywności podstawowych ekosystemów: lasów, jezior, łąk
oraz gleb uprawnych,
−
trwałości gospodarowania – nie można dopuścić do sytuacji, że jakaś
gmina będzie żyć kosztem podatników kraju;
• równoważenie rozwoju na kilku płaszczyznach:
−
równoważenie między rozwojem gospodarczym, społecznym i środowiskowym,
−
równoważenie mniejszych jednostek terytorialnych i zapewnienie równomiernego wzrostu gospodarczego wszystkich gmin,
−
równoważenie między wydatkami na inwestycje i pozainwestycyjne
formy rozwoju;
• planowanie rozwoju gminy w taki sposób, by nie ograniczał możliwości rozwojowych obecnego i przyszłych pokoleń.
W praktyce realizacja zrównoważonego rozwoju w gminie odbywa się poprzez zapisy i kształt polityki ekologicznej, która kreuje relacje między procesami
gospodarczymi i społecznymi a przyrodniczymi oraz wpływa na wybór określo3 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska, Dz. U. nr 62, poz. 627,
art. 3. pkt 50.
4 Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju – Polska 2025, Rada Ministrów, Warszawa 2000.
5 Por. B. Poskrobko, J. Oleńska, Regionalne i lokalne strategie rozwoju ocen trwałego i zrównoważonego rozwoju, w: Ekonomia a rozwój zrównoważony, red. F. Piontek, t. 2, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2001.
– 161 –
nych kryteriów ekonomicznych i społecznych w odniesieniu do zasobów przyrody.
Prawidłowo skonstruowana polityka ekologiczna oparta na zasadach zrównoważonego rozwoju w konsekwencji wpłynie na poprawę jakości życia lokalnej społeczności poprzez prawidłowe ułożenie ich relacji ze środowiskiem przyrodniczym.
Pod pojęciem lokalnej polityki ekologicznej należy rozumieć zespół narzędzi,
metod i kryteriów ich stosowania, dzięki którym władza lokalna jako podmiot
tej polityki dąży do6:
• utrzymania nienaruszonego stanu środowiska naturalnego;
• sanacji zdegradowanych zasobów środowiska naturalnego;
• takiego ograniczenia niekorzystnego wpływu działalności ludzkiej na środowisko, dzięki któremu przyszłe pokolenia nie zostaną pozbawione możliwości korzystania z istniejących dziś zasobów naturalnych;
• zapewnienia racjonalnej, gospodarczej i społecznej eksploatacji zasobów środowiska naturalnego;
• prawnej ochrony zasobów środowiska naturalnego;
• redukcji zużycia nośników energii;
• wykorzystania odnawialnych źródeł energii;
• zabezpieczenia przed przedostawaniem się do środowiska naturalnego zanieczyszczeń;
• minimalizowania wolumenu wytwarzanych zanieczyszczeń;
• usuwania zanieczyszczeń, które przedostały się do środowiska naturalnego;
• recyclingu odpadów;
• unieszkodliwiania odpadów, których nie można poddać odzyskowi;
• tworzenia nowych ekosystemów;
• prawidłowego zarządzania informacją o środowisku naturalnym.
Racjonalizacja tych działań odbywa się przez wdrożenie zarządzania środowiskowego oraz przez planowanie i programowanie.
Zarządzanie środowiskowe w gminie to integracja zarządzania ochrony środowiska z ogólnym systemem zarządzania gminą. Jest to wpisanie do każdej czynności zarządczej w gminie obowiązków związanych z ochroną środowiska. Zarządzanie środowiskowe to zasób wiedzy, umiejętności i technik zarządzania gminą
zapewniający rozwój produkcji i usług, poprawę jakości życia mieszkańców przy
minimalnym obciążeniu środowiska7. Zarządzanie środowiskowe definiowane jest
także jako zestaw narzędzi wspomagających zarządzanie umożliwiający realizację
polityki środowiskowej i w konsekwencji stałe minimalizowanie negatywnego oddziaływania na środowisko w sposób optymalny z punktu widzenia zarówno organi-
6 A. Sztando, Progospodarczy obszar polityki ekologicznej władz lokalnych, w: Transformacja
polskiej gospodarki, ocena kierunków i dynamiki zmian strukturalnych, red. H. Ćwikliński,
Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2005, s. 450.
7 B. Poskrobko, Zarządzanie środowiskowe, PWE, Warszawa 1998, s. 381.
– 162 –
zacji, jak i środowiska8. Zarządzanie środowiskiem to nie tylko jego ochrona, ale
także racjonalne kształtowanie i zrównoważone korzystanie z jego zasobów.
Niemniej jednak w rzeczywistości w procesie planowania zrównoważonego
rozwoju samorządy gminne napotykają na szereg barier o charakterze prawnym,
informacyjnym, jak też formalnym i finansowym9. Do podstawowych barier należą:
• Brak jednoznacznie sprecyzowanego wyboru i kolejności wykonywania
opracowań strategiczno-planistycznych. Z tego względu wiele gmin korzysta
z pomocy tzw. „ekspertów”, którzy oferują niskie ceny za swoje usługi, jednak
często opracowane przez nich strategie w dużej mierze odbiegają od rzeczywistości.
• Brak koordynacji zadań środowiskowych. Gminy bardzo często nie posiadają
w ogóle osoby, która by nadzorowała sprawy związane z ochroną środowiska, co powoduje utrudnienie dalszego podnoszenia aktywności związanych
z tworzeniem ekologicznych samorządowych baz danych, jak również udostępnianiem informacji mieszkańcom.
• Niewystarczająca liczba osób z wykształceniem przyrodniczym zatrudniona
w gminach polskich. Powoduje to, że wielu pracowników gmin nie słyszało
w ogóle o Agendzie 21 lub Konferencji w Rio de Janerio, jak również nie zna
obowiązujących aktów prawnych dotyczących ochrony środowiska.
• Brak odpowiedniej ilości sprzętu komputerowego i dostępu do Internetu.
Informacje, które mogą być przekazywane tą drogą, mogłyby w znacznym
stopniu zastąpić szkolenia kadry urzędniczej. Dostęp do zasobów Ministerstwa Środowiska oraz innych portali o tematyce ekologicznej w dużym stopniu ułatwiłby pracę urzędnikom, szczególnie w małych gminach. Odpowiedni
sprzęt komputerowy jest bardzo ważny do gromadzenia i przetwarzania danych o jakości oraz dynamice lokalnego środowiska.
• Ograniczona aktywność miejscowej społeczności w działaniach dotyczących
ochrony środowiska, co może powodować fiasko wielu proekologicznych inicjatyw ekologicznych. Wynika z tego, że nadal trzeba podnosić edukację
związaną z ochroną środowiska.
• Niewystarczające środki finansowe przeznaczone na ochronę środowiska,
zanikające znaczenie gminnych funduszy ochrony środowiska i gospodarki
wodnej oraz konieczność posiadania finansowego wkładu własnego w momencie ubiegania się o fundusze unijne. Dotyczy to zarówno korzystania
z pomocy polskich, jak i europejskich instytucji. Przypuszcza się, że tylko
bogatsze gminy miejskie będą miały szanse uzyskania większych pieniędzy
na inwestycje proekologiczne.
8 R. Pochyluk, P. Grudowski, Szymański J., Zasady wdrażania systemu zarządzania środowiskowego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001, Eko-Konsult, Gdańsk 1998, s. 32.
9 Por. K. Giordano, Planowanie zrównoważonego rozwoju gminy w praktyce, Wyd. KUL,
Lublin 2006, s. 190-192.
– 163 –
• Niespójność dokumentów na szczeblu centralnym, co powoduje dalsze rozbieżności na etapie konstruowania ustaw i rozporządzeń gospodarczych.
Zmiany w prawie nakładają na samorządy lokalne coraz to nowe obowiązki.
Ponadto częste nowelizacje aktów prawnych i opóźnione wydawanie rozporządzeń bardzo utrudniają prace urzędnikom gminnym. Dodatkowo informacje pochodzące z centralnego szczebla decyzyjnego na temat kompetencji
samorządów względem ochrony środowiska są niewystarczające.
Czynnikami sprzyjającymi wdrażanie zrównoważonego rozwoju są:
• Przystąpienie gmin do związków i stowarzyszeń. Organizacje te umożliwiają
samorządom szybszą realizację zadań zapisanych w planach strategicznoplanistycznych i skuteczniejsze pozyskiwanie funduszy na inwestycje.
• Podnoszenie kompetencji pracowników w dziedzinie przyrodniczej i prawa
ochrony środowiska. Niezbędne jest kompleksowe doszkalanie kadry pracowników gmin w tym zakresie.
• Zatrudnienie w urzędach absolwentów kierunku ochrona środowiska. Znają
oni prawo dotyczące ochrony środowiska, są przygotowani pod względem
merytorycznym, co pozwala im pełnić rolę samodzielnych inspektorów.
• Możliwość pozyskania środków pieniężnych na przedsięwzięcia proekologiczne z różnych źródeł. Bardziej aktywne gminy w montażu finansowym
wykorzystują zwykle własne środki, ale również pozyskują pieniądze
od mieszkańców, zaciągają kredyty, otrzymują dotacje, które pochodzą z różnych agend, od funduszy ekologicznych podmiotów gospodarczych, a także ze
środków z UE.
• Rywalizacja – organizowanie wszelkiego rodzaju konkursów, które umożliwiają przedstawienie lokalnych inicjatyw na rzecz planowania zrównoważonego rozwoju.
• Zaangażowanie władz samorządowych, czyli głównie wójtów na rzecz realizacji zadań środowiskowych. Bez tego lokalna społeczność i organizacje pozarządowe nie mogłyby również urzeczywistnić swoich wizji gminy ekologicznej.
• Względy wykonawcze. Instrumenty prawne, ustawy, rozporządzenia i nakazy
wywiązania się z określonych czynności, które są „narzucane” na jednostki
samorządowe i wymagają obligatoryjnego i ścisłego działania, przede
wszystkim przyczyniają się do zaktywizowania procesu planowania na poziomie lokalnym. Świadczy to o tym, że gminy wymagają nadrzędnych, prawnych wytycznych, które wskażą im kierunki rozwoju10.
Wskazane problemy w istotny sposób kształtują relacje administracjaśrodowisko w układzie lokalnym.
10
Tamże, s. 192-193.
– 164 –
14.2. Deklaracje a rzeczywistość
Jednym z przejawów praktycznego wdrażania zasad polityki ekologicznej,
a w konsekwencji zrównoważonego rozwoju na poziome lokalnym jest odpowiednie
lokowanie środków finansowych przez samorządy terytorialne. Poprzez odpowiednie
inwestowanie samorząd terytorialny może pobudzić rozwój w obszarze danej sfery
rozwoju lub go zahamować. Zadaniem gminy jest takie dysponowanie środkami
finansowymi, aby przyczyniać się do zwiększenia jakości życia mieszkańców.
Badania ankietowe przeprowadzone w 2009 roku wśród samorządów gmin
wiejskich i miejsko-wiejskich województwa zachodniopomorskiego wykazały,
że niemal wszystkie gminy zadeklarowały realizację inwestycji w zakresie ochronę
środowiska w latach 1999-2008.
Jedynie w dwóch gminach nie zaznaczono żadnej odpowiedzi. W tej grupie
przedsięwzięć najbardziej popularne były inwestycje związane z odprowadzaniem
ścieków (82% gmin) oraz budowa wodociągów, oświetlenie ulic, oczyszczanie
ścieków i selektywna zbiórka odpadów. Najczęściej wybierane warianty zostały
przedstawione na rysunku 14.2. Nie zostały uwzględnione odpowiedzi zaznaczone
tylko przez pojedynczych respondentów. Dotyczyły one inwestycji na rzecz zachowania bioróżnorodności na terenach objętych ochroną, rekultywacji hałd
na terenach poprzemysłowych oraz ochrony i rekultywacji gleb. Żadna z gmin nie
zrealizowała inwestycji z zakresu obniżenia poziomu hałasu.
Rysunek 14.2. Struktura odpowiedzi na pytanie dotyczące inwestycji
w zakresie ochrony środowiska zrealizowanych w latach 1999-2008 [%]
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ankiet.
– 165 –
Kolejne pytanie dotyczyło innowacyjności przeprowadzanych inwestycji
w ochronę środowiska. Odpowiedź na to pytanie przysporzyła ankietowanym
nieco problemów – co trzeci z nich zaznaczył „trudno powiedzieć”(rysunek 14.3).
Zdecydowanie najmniej problemów z odpowiedzią mieli ankietowani z gmin wiejskich – niemal co drugi udzielił odpowiedzi przeczącej, co trzeci – twierdzącej
i tylko co piąty określił, że „trudno powiedzieć”. W gminach miejsko-wiejskich
co drugi ankietowany zaznaczył odpowiedź „trudno powiedzieć”.
Rysunek 14.3. Deklaracje respondentów dotyczące innowacyjności inwestycji
w zakresie ochrony środowiska [%]
trudno
powiedzieć
34%
tak 33%
nie 33%
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ankiet.
Rysunek 14.4. Rozkład odpowiedzi na pytanie o stopień pilności problemów związanych z ochroną środowiska (1–najniższy, 5–najwyższy)
gospodarka wodno-ściekowa
26
gospodarka odpadami
3 2
10
20
ochrona powietrza 1 4
ochrona przed hałasem
3
ochrona i rekultywacja gleb
3
6
6
edukacja ekologiczna
5
8
0
21
18
5
12
11
18
17
10
2
16
13
7
ochrona bioróżnorodności
8
11
5
6
10
6
14
4
5
20
6
30
10
40
50
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ankiet.
Następne zadanie polegało na uszeregowaniu problemów związanych
z ochroną środowiska i przypisanie im rang – od problemu najpilniejszego (ranga
1) do najmniej pilnego (ranga 5). Rozkład odpowiedzi przedstawiono na rysunku
– 166 –
14.4. Priorytetami są tu w kolejności: ochrona przed hałasem – mimo, a może właśnie z powodu, braku inwestycji w tym zakresie w latach wcześniejszych, ochrona
bioróżnorodności oraz powietrza atmosferycznego; na drugim miejscu znalazła się
ochrona i rekultywacja gleb, na trzecim – edukacja ekologiczna, a na przedostatnim
– gospodarka odpadami. Za najmniej pilny problem respondenci biorący udział
w badaniu uznali problem gospodarki wodno-ściekowej.
Ponadto przeprowadzone badania wykazały, że według samorządów terytorialnych dwoma głównymi sposobami wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju
w aspekcie środowiskowym na ich terenie są: wdrażanie systemu selektywnej
zbiórki odpadów oraz systemu gospodarki wodno-ściekowej (rysunek 14.5).
Analiza struktury nakładów na środki trwałe służące ochronie środowiska
samorządów terytorialnych badanych gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa zachodniopomorskiego w latach 2004-200811 w przeliczeniu na 1 mieszkańca pozwala stwierdzić, że zarówno w 2008 roku, jak i w latach wcześniejszych
najbardziej popularnym kierunkiem inwestowania była gospodarka ściekowa
i ochrona wód. Przeznaczono na ten cel 49% całkowitych nakładów na środki
trwałe służące ochronie środowiska (tabela 14.1).
Tabela 14.1. Struktura wybranych nakładów na środki trwałe służące
ochronie środowiska według kierunków inwestowania w latach 2004-2008
na 1 mieszkańca w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich
województwa zachodniopomorskiego
ROK
NAKŁADY NA 1 MIESZKAŃCA
Nakłady na środki trwałe służące ochronie środowiska
według kierunków inwestowania – ogółem [PLN]
2004
2005
2006
2007
2008
183,60
157,26
312,48
177,39
206,13
• ochrona powietrza atmosferycznego i klimatu [%]
15
7
56
8
33
• gospodarka ścieków i ochrona wód [%]
70
68
32
50
49
• gospodarka odpadami [%]
12
14
6
36
15
• ochrona i przywrócenie wartości użytkowej gleby,
ochrona wód podziemnych i powierzchniowych [%]
1
2
2
4
1
• zmniejszenie hałasu i wibracji [%]
1
1
0
1
1
• ochrona różnorodności biologicznej i krajobrazu [%]
0
0
0
0
0
• ochrona przed promieniowaniem jonizującym [%]
0
0
0
0
0
• działalność badawczo – rozwojowa [%]
0
0
0
0
0
• pozostała działalność związana z ochroną
środowiska [%]
1
8
3
1
1
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS-u.
11 Dane dotyczące nakładów na środki trwałe służące ochronie środowiska według kierunków inwestowania dla poziomu N-5 w momencie pisania artykuły były dostępne jedynie do
2008 roku.
– 167 –
Rysunek 14.5. Sposoby realizacji zasad zrównoważonego rozwoju
w aspekcie środowiskowym [%]
100 [%]
90
90
85
80
80
76
74
72
70
60
50
48
46
44
38
40
32
30
30
29
26
16
20
12
11
10
10
0
wszystkie
miejsko-wiejskie
wiejskie
wdrożenie systemu selektywnej zbiórki odpadów
wysegregowanych w miejscu ich wytwarzania,
mających charakter wtórnych
wdrażanie systemu odpowiedniej gospodarki wodno-ściekowej
wspieranie działań dążących do osiągnięcia ładu ekologicznego
poprzez ochronę i kształtowanie środowiska przyrodniczego
w zgodzie z obowiązującymi normami i zaleceniami
racjonalizacja zużycia energii, surowców i materiałów oraz wzrost
wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych
ochrona i utrzymanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej
oraz doskonalenie systemu obszarów chronionych
stworzenie systemu zachęt do ocieplenia istniejących budynków
i propagowanie budowy energooszczędnych domów
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ankiet.
Kolejnym najpopularniejszym kierunkiem inwestowania była ochrona powietrza atmosferycznego i klimatu, gdzie w 2008 roku przeznaczono na ten cel kolejne
33% całkowitych nakładów. Natomiast w latach 2004-2008 nie cieszyły się popularnością inwestycje w zakresie ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazu
oraz ochrony przed promieniowaniem jonizującym. Gminy wiejskie i miejskowiejskie województwa zachodniopomorskiego nie przeznaczyły na ten cel żadnych
nakładów. Nie inwestowały również w działalność badawczą i rozwojową zawiązaną z ochroną środowiska. Małe zainteresowanie dotyczyło również inwestycji
– 168 –
związanych z ochroną i przywróceniem wartości użytkowej gleby, ochroną wód
podziemnych i powierzchniowych. Przeznaczono na ten cel jedynie 1% całkowitych nakładów na środki trwałe służące ochronie środowiska. Pomimo niskiego
udziału wysokości nakładów troska o środowisko powoli wzrastała.
***
Samorząd terytorialny ma niewątpliwie ogromny wpływ na wdrażanie zrównoważonego rozwoju „swego” obszaru, a tym samym na wzrost jakości życia
i dobrobytu społecznego. Realizując zrównoważony rozwój, gmina powinna kierować się zapisami własnej polityki ekologicznej oraz integrować zarządzanie
ochroną środowiska z ogólnym systemem zarządzania gminą. Odpowiednio skonstruowana polityka ekologiczna będzie jednocześnie kreować relacje między procesami gospodarczymi, społecznymi i przyrodniczymi. Natomiast wdrożenie zarządzania środowiskowego w gminie pozwoli na wpisanie do każdej czynności
zarządczej obowiązków związanych z ochroną środowiska.
Przeprowadzona w artykule analiza dotycząca deklaracji samorządów terytorialnych gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa zachodniopomorskiego na temat inwestycji w ochronę środowiska, jak również analiza danych z Banku
Danych Lokalnych o wysokości nakładów na środki trwałe służące ochronie środowiska w badanych gminach pozwala stwierdzić, że:
• niemal wszystkie gminy zadeklarowały wykonanie inwestycji w ochronę środowiska w latach 1999-2008 (najbardziej popularne były inwestycje związane z odprowadzaniem ścieków);
• co trzecia gmina nie była w stanie zadeklarować, czy przeprowadzona inwestycja miała charakter innowacyjny;
• najpilniejszymi do rozwiązania problemami w zakresie ochrony środowiska
na obszarze gmin są: ochrona przed hałasem, ochrona bioróżnorodności oraz
powietrza atmosferycznego; za najmniej pilny problem uznano problem gospodarki wodno-ściekowej;
• dotychczas dwoma głównymi sposobami wdrażania zasad zrównoważonego
rozwoju w aspekcie środowiskowym na terenie gmin są: wdrażanie systemu
selektywnej zbiórki odpadów oraz systemu gospodarki wodno-ściekowej;
• w latach 2004-2008 najbardziej popularnym kierunkiem inwestowania w zakresie środków trwałych służących ochronie środowiska były gospodarka
ściekowa i ochrona wód oraz ochrona powietrza atmosferycznego i klimatu,
a inwestycje w ochronę różnorodności biologicznej i krajobrazu, ochronę
przed promieniowaniem jonizującym, w badania i rozwój oraz związane
z ochroną i przywróceniem wartości użytkowej gleby, ochroną wód podziemnych i powierzchniowych nie cieszyły się popularnością.
W najbliższych latach w gminach należałoby usprawnić zarządzanie środowiskiem.
– 169 –
15
Bogumiła Grzebyk
Zrównoważony rozwój obszarów
przyrodniczo cennych
województwa podkarpackiego
R
ozwój zrównoważony (albo inaczej trwały lub suspensywny) jest definiowany jako rezultat długofalowych procesów przemian jakościowych i ilościowych
w sferze gospodarczej, społecznej i przyrodniczej. Można go zdefiniować także
bardziej pragmatycznie (albo minimalistycznie) – jako rezultat pozytywnych
zmian w poziomie rozwoju gospodarczego i społecznego, które nie pogarszają ani
nie naruszają jakości środowiska (a powinny sprzyjać jego poprawie)1.
Uznanie znaczenia ochrony środowiska w koncepcji zrównoważonego rozwoju kieruje uwagę w szczególności na obszary o dużym bogactwie przyrody, pełniące funkcje niepodlegające substytucji kapitałem wytworzonym przez człowieka.
Jednocześnie strategia zrównoważonego rozwoju wymaga uwzględnienia faktu, że
obszary o wysokim bogactwie świata żywego są zamieszkiwane przez lokalne
społeczności, które dążą do zaspokojenia potrzeb, podniesienia poziomu i jakości
życia2.
1 T. Markowski, Teoretyczne podstawy rozwoju lokalnego i regionalnego, w: Gospodarka
regionalna i lokalna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 14.
2 B. M. Dobrzańska, Planowanie strategiczne zrównoważonego rozwoju obszarów przyrodniczo cennych, Wyd. Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2007, s. 55.
– 171 –
Celem niniejszego opracowania jest ocena społecznych i gospodarczych
aspektów zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich o wysokich walorach
przyrodniczych oraz określenie dalszych kierunków ich rozwoju. Dokonano również analizy stanu i struktury obszarów prawnie chronionych w badanych gminach
oraz oceniono, jak występowanie obszarowych form ochrony przyrody wpisało się
w ośmioletni okres realizacji polityki ochrony środowiska i polityki obszarów
wiejskich.
W artykule wykorzystano materiał źródłowy w postaci opracowań Bazy Danych Lokalnych (BDL) Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) w Warszawie za
lata 2000-2008 oraz wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w 2009 roku
w 24 gminach3 województwa podkarpackiego charakteryzujących się wysokimi
walorami przyrodniczymi, objętych systemem obszarów prawnie chronionych.
Opinie na temat wykorzystania specyfiki obszaru w rozwoju społecznogospodarczym wyrażali przedstawiciele samorządów badanych gmin. Do analizy
wyników zastosowano metodę statystyki opisowej, a uzyskane wyniki zaprezentowano w formie graficznej i tabelarycznej.
15.1. Obszary przyrodniczo cenne i ich funkcje
Zainteresowanie obszarami o wysokiej różnorodności biologicznej (przejawiające się między innymi tworzeniem obszarów chronionych4) wynika przede
wszystkim z faktu, że pełnione przez nie funkcje, głównie ekologiczne, mają znaczenie wykraczające poza poziom lokalny (regionalny). Owe ponadlokalne, a nawet ponadregionalne funkcje obszarów przyrodniczo cennych są związane z bogactwem i stanem środowiska przyrodniczego oraz warunkowane przez zasoby
i walory środowiska. Jednocześnie funkcji tych nie da się w pełni lub w ogóle substytuować poza regionem ze względu na uwarunkowania materialne (brak substytucyjnych zasobów) lub finansowe (wysokie koszty substytucji). Znaczenie funkcji
ponadlokalnych należy rozumieć zarówno w sensie utylitarnego, jak i nieutylitarnego oddziaływania na jakość życia społeczeństwa. Utylitarne znaczenie odnosi się
W artykule wykorzystano wyniki badań prowadzonych w 2009 roku w gminach ONW
Podkarpacia w części obejmującej 24 gminy o wysokich walorach przyrodniczych, które
jednocześnie zostały zakwalifikowane do obszarów górskich i obszarów ze specyficznymi
utrudnieniami zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) 1257/1999. E. Baran, B. Grzebyk,
Rozwój zrównoważony obszarów wiejskich Podkarpacia – stan i perspektywy 2011 (tekst
przygotowany do druku).
4 Zgodnie z art. 6 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. – o ochronie przyrody w Polsce istnieje
10 form ochrony przyrody, z czego parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe oraz obszary chronionego krajobrazu stanowią obszarowe formy ochrony przyrody.
Natura 2000 stanowi część wielkiej europejskiej sieci wyznaczanej we wszystkich krajach
UE. Pozostałe formy to: pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne,
zespoły przyrodniczo-krajobrazowe oraz ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.
3
– 172 –
do dóbr i walorów, które przynoszą bezpośrednie korzyści – w postaci dopływu
produktów niemożliwych do wyprodukowania z zasobów spoza regionu, możliwości wypoczynku w unikalnym i czystym krajobrazie. Znaczenie pozaulitarne wiąże
się między innymi z uznaniem wartości przyrody jako takiej i może wyrażać się na
przykład moralnym poczuciem konieczności jej ochrony i zadowoleniem z podejmowanych działań, jeśli nawet nie korzysta się w żaden bezpośredni sposób z ich
owoców.
Obszar przyrodniczo cenny jest (powinien być) przedmiotem gospodarowania. Nie da się jednak zaplanować i prowadzić racjonalnego ekologicznie gospodarowania tym obszarem, abstrahując od procesów społeczno-gospodarczych przebiegających na danym obszarze oraz w jego otoczeniu. W ramach rozwoju obszarów cennych przyrodniczo podstawowym celem rozwoju jest zaspokojenie potrzeb społecznych. Oznacza to konieczność poszukiwania kierunków rozwoju,
które przy zachowaniu odpowiedniego stanu środowiska zapewniałyby społeczności
dochody pozwalające zaspokoić ich potrzeby bytowe. Na obszarach przyrodniczo
cennych powinna występować podstrefa powiązań społeczno-gospodarczych, umożliwiająca właściwe włączenie obszaru chronionego (lub zasługującego na ochronę)
w szerszy kontekst gospodarczy, a przez to kompensowanie utraconych korzyści5.
15.2. Powierzchnia i struktura obszarów prawnie chronionych
w badanych gminach
Na terenie badanych gmin obszary prawnie chronione zajmowały łącznie
412937,1 ha6, co stanowiło blisko 52% powierzchni obszarów prawnie chronionych rozmieszczonych na obszarach wiejskich województwa podkarpackiego.
Blisko 80% badanych gmin cechowało się bardzo wysokim udziałem powierzchni obszarów prawnie chronionych (od 50 do 100% powierzchni ogólnej
danej gminy). Dla jedenastu gmin, czyli: Czarnej, Lutowisk, Ustrzyk Dolnych,
Krempnej, Komańczy, Tyrawy Wołoskiej, Baligrodu, Cisnej, Olszanicy, Soliny i Birczy, udział ten zawierał się w przedziale 90-100%.
Mimo że w latach 2000-2008 badane gminy cechował niewielki wzrost powierzchni obszarów prawnie chronionych (0,2 %), to stabilizacja przyrodnicza
przy spadku w województwie podkarpackim wzrosła o ponad 7 % (tabela 15.1).
5
6
B. M. Dobrzańska, Planowanie …, op. cit., s. 55-58.
Stan na 31 grudnia 2008 roku.
– 173 –
Tabela 15.1. Charakterystyka obszarów prawnie chronionych w badanych gminach
na tle województwa podkarpackiego w latach 2000-2008
LATA
DYNAMIKA
WYSZCZEGÓLNIENIE
2000
2004
2008
848326,4
794328,8
2000=100
WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE
Obszary prawnie chronione ogółem [ha]
Parki narodowe [ha]
858236,7
92,6
46637,1
46636,2
46611,7
99,9
Rezerwaty przyrody [ha]
9328,9
10733,1
10989,8
117,8
Parki krajobrazowe [ha]
281873,9
279750,0
279652,7
99,2
Obszary chronionego krajobrazu [ha]
523971,8
520735,6
466411,0
89,0
1487
1550
1531
102,9
412172,6
412618,0
412937,1
100,2
43086,0
43085,3
43060,8
99,9
Pomniki przyrody [szt.]
BADANE GMINY
Obszary prawnie chronione ogółem [ha]
Parki narodowe [ha]
Rezerwaty przyrody [ha]
6152,0
6602,0
6602,0
107,3
Parki krajobrazowe [ha]
188378,0
191115,7
192216,5
102,0
Obszary chronionego krajobrazu [ha]
178396,7
178395,5
177695,0
99,6
Pomniki przyrody [szt.]
176
205
236
134,1
Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS-u.
Wśród powierzchniowych form ochrony przyrody niewielkimi wzrostami cechowały się rezerwaty przyrody i parki krajobrazowe. Natomiast w odniesieniu
do parków narodowych i obszarów chronionego krajobrazu odnotowano niewielki
spadek, co jednak można tłumaczyć błędami w pomiarze bądź włączaniem niewielkich powierzchni jednej formy w granice innej, przykładowo obszarów chronionego krajobrazu w park krajobrazowy. Warty odnotowania jest fakt, że na obszarze badanych gmin w bardzo dużym stopniu wzrosła liczba pomników przyrody, o ponad 33%, przy wzroście dla województwa podkarpackiego o niespełna 3%.
W 2008 roku największy udział w powierzchni ogólnej badanych gmin wśród powierzchniowych form ochrony przyrody stanowiły: parki krajobrazowe blisko
40% i obszary chronionego krajobrazu 37% (rysunek 15.1).
– 174 –
Rysunek 15.1. Udział poszczególnych form ochrony przyrody w powierzchni ogólnej
badanych gmin w latach 2000-2008
39,1
39,7
37,0
13,7
39,9
37,0
37,0
13,1
8,9
12,8
8,9
8,9
1,3
2000
1,4
1,3
2004
2008
Parki krajobrazowe
Obszary chronionego krajobrazu
Powierzchnia niechroniona
Parki narodowe
Rezerwaty przyrody
Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS-u.
Powierzchnia parków narodowych stanowiła blisko 9% ogólnej powierzchni
badanych gmin. Udział ten jest blisko trzyipółkrotne wyższy niż w województwie
podkarpackim i dziewięciokrotnie wyższy niż średni dla kraju wskaźnik udziału tej
formy ochrony przyrody. Statystyka nie uwzględnia obszarów Natura 2000, która
od ponad sześciu lat jest istotną formą ochrony przyrody, a w badanych gminach7
stanowi bardzo ważny element sieci obszarów chronionych. Dominują specjalne
obszary ochrony siedlisk, które na badanym obszarze stanowią zdecydowaną
większość.
Uwzględniając, że analiza dotyczyła okresu 2000-2008, czyli ośmiu lat, można
stwierdzić, że założona funkcja ochrony została wypełniona bardzo dobrze. Nie ma
powodu obawiać się, że w krótkim czasie dojdzie do dewastacji środowiska przyrodniczego na tym terenie. Należy jednak zastanowić się nad właściwym powiązaniem funkcji ochrony z możliwościami zrównoważonego rozwoju tych obszarów,
szczególnie w przypadku gmin górskich, charakteryzujących się gorszymi warunkami agroekologicznymi, co w przypadku rolnictwa jest wielkim ograniczeniem.
15.3. Społeczno-gospodarcze zmiany na badanym obszarze
Interesujące wydaje się przeanalizowanie, jak przy pozytywnych zmianach
przyrodniczych kształtowała się sytuacja społeczno-gospodarcza badanych gmin.
W latach 2000-2008 odnotowano blisko 0,2 % wzrost ogólnej liczby mieszkańców
7
Siecią Natura 2000 objęte zostało 100% powierzchni ogólnej gminy Cisna.
– 175 –
przy 0,1 % spadku liczby mieszkańców województwa podkarpackiego (tabela
15.2). Średnie zaludnienie badanego obszaru kształtowało się na poziomie 57 osób
na 1 km2, co daje wynik o wiele niższy niż średnio w kraju (122) i województwie
(118). Należy jednak zaznaczyć dużą rozpiętość wskaźników w poszczególnych
gminach, co jest charakterystyczne szczególnie dla gmin górskich. Najniższy
wskaźnik odnotowano w gminach: Lutowiska i Cisna.
Tabela 15.2. Charakterystyka cech demograficznych w badanych gminach
w latach 2000-2008
LATA
WYSZCZEGÓLNIENIE
2000
2004
2008
DYNAMIKA
2000=100
WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE
Liczba ludności
2 101 375
Przyrost naturalny na 1000 ludności (średnia)
2 097 975
2 099 495
99,91
2,5
1,1
1,9
76,00
Gęstość zaludnienia na 1 km (średnia)
118,7
118,0
118,0
99,41
Liczba kobiet na 100 mężczyzn (średnia)
104,29
104,43
104,61
100,31
6,60
117,86
2
Małżeństwa na 1000 ludności (średnia)
5,60
5,30
Ludność w wieku przedprodukcyjnym [%]
27,0
23,1
21,6
-5,4
Ludność w wieku produkcyjnym [%]
58,8
62,0
63,1
+4,3
Ludność w wieku poprodukcyjnym [%]
14,2
14,9
15,3
+1,1
BADANE GMINY
Liczba ludności
175 925
Przyrost naturalny na 1000 ludności (średnia)
176 669
176 743
100,46
3,1
1,3
1,7
Gęstość zaludnienia na 1 km (średnia)
53,94
57,13
57,04
105,75
Liczba kobiet na 100 mężczyzn (średnia)
98,20
98,14
98,95
100,76
Małżeństwa na 1000 ludności (średnia)
6,06
5,77
7,45
122,94
2
54,00
Ludność w wieku przedprodukcyjnym [%]
28,8
25,1
21,9
-6,9
Ludność w wieku produkcyjnym [%]
56,5
60,0
62,8
+6,3
Ludność w wieku poprodukcyjnym [%]
14,7
14,9
15,3
+0,6
Źródło: obliczenia własne na podstawie BDL GUS-u.
W 2008 roku, w porównaniu do roku bazowego, nastąpił drastyczny spadek
przyrostu naturalnego na 1000 osób. Nie uległa natomiast zmianie relacja liczby
kobiet do mężczyzn, uwzględniając jednak średni wskaźnik dla Polski (107) i województwa podkarpackiego (104), można mówić o niskiej wartości wskaźnika
feminizacji, co świadczy o niekorzystnej strukturze społeczeństwa obszarów przyrodniczo cennych ze względu na płeć, a to może mieć poważne konsekwencje
demograficzne, społeczne i ekonomiczne. Niekorzystne zjawisko bardzo dużego
– 176 –
spadku przyrostu naturalnego w istotny sposób przyczyniło się do zmian w strukturze ludności według ekonomicznych grup wieku. Malejący przyrost naturalny
w latach 2000-2008 przełożył się na malejący odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym. Biorąc pod uwagę, że okres analizy obejmuje osiem lat, a tempo
spadku wynosi blisko 7%, świadczyć to może o niekorzystnych procesach demograficznych dla tego regionu w przyszłości. Optymistyczny jest jednak fakt,
że w tym okresie miał miejsce dynamiczny wzrost ludności w wieku produkcyjnym.
Z przeprowadzonych wcześniej badań wynika, że czynnik ludzki, który uruchamia i podtrzymuje procesy gospodarcze w ujęciu ilościowym i jakościowym
w regionie Karpat, ma szczególne znaczenie wobec występujących czynników wywołujących łańcuch degradacji demograficznej8.
Z perspektywy rozwoju regionalnego, według prognoz GUS-u, udział ludności
miejskiej w łącznej liczbie ludności prawdopodobnie będzie się sukcesywnie
zmniejszać na korzyść ludności wiejskiej. W 2030 roku udział ludności miejskiej
spadnie do poziomu 57%, a ludności wiejskiej wzrośnie do poziomu 43%. W przypadku wsi do roku 2025 nastąpi nieznaczny wzrost liczby ludności, a następnie
liczba ich się ustabilizuje na poziomie 15,2 mln osób i będzie ona większa
o 458,5 tys. osób (o 3,1%) niż w 2005 roku. Biorąc pod uwagę relatywnie niski
poziom migracji wewnętrznych, a także konieczne przemiany strukturalne na wsi
niezbędne jest zadbanie o to, aby zwiększyć tempo przekształceń na rynku pracy
i przepływów pomiędzy sektorem rolniczym i pozarolniczym. Z tej perspektywy,
priorytetem powinno być wzmocnienie potencjału gospodarczego małych miast
i miasteczek. Wymaga to stworzenia takiego instrumentu, który pozwalałby
na przygotowanie, podjęcie i realizację wzajemnie skorelowanych projektów
o zróżnicowanym charakterze (twarde i miękkie), nakierowanych na rozruch
gospodarczy ośrodków miejskich i prowzrostowe oddziaływanie na otoczenie
(obszary wiejskie).9
Pozytywnym zmianom cech ilościowych czynnika ludzkiego towarzyszy hipoteza, że procesy migracji, spadek tempa tworzenia nowego pokolenia, wpływ cywilizacyjno-kulturowy z zewnątrz mogą ograniczyć cechy będące w założeniach podstawą dalszego rozwoju. Chodzi tu głównie o zanik oryginalności, rozpoznawalności,
osłabienia cech produktu regionalnego, zanik różnorodności kulturowej10.
Ze względu na silne zróżnicowanie przestrzenne zjawisk społecznych należy
zwrócić uwagę na gminy o bardzo niskiej gęstości zaludnienia (Lutowiska, Cisna,
Krempna) i uruchomić dopływ zewnętrznych środków poprawiających standardy
A. Ostromęcki, D. Zając, Sytuacja demograficzna a gospodarka karpackiego regionu górskiego, w: Czynniki kształtujące konkurencyjność regionu górskiego (na przykładzie polskich
Karpat), Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów 2010, s. 42.
9 Patrz: I. Herbst, Wzmocnienie potencjału gospodarczego małych miast i miasteczek. Rewitalizacja miast i miasteczek, notatka przygotowana przez kierownictwo MGPiPS, marzec 2004.
10 W. Musiał, Ekonomiczne i społeczne problemy rozwoju obszarów wiejskich Karpat Polskich,
IRWiR PAN, Warszawa 2008.
8
– 177 –
życia mieszkańców. Pozytywne zmiany w warunkach społecznych widoczne będą
wtedy, gdy realizacja koncepcji rozwoju zrównoważonego będzie uwzględniała
równoważnie czynnik ludzki z gospodarczym. Dlatego też dokonano oceny zmian
w zakresie infrastruktury technicznej, gdyż jej podstawowe elementy mają bezpośredni wpływ na gospodarkę lokalną, a przede wszystkim na jakość życia mieszkańców. Widoczna w 2000 roku ogromna dysproporcja w zakresie sieci kanalizacyjnej – około 3,5-krotnie większa gęstość na terenach wiejskich województwa niż
w badanych gminach – uległa tylko niewielkiemu złagodzeniu (tabela 15.3). Według BDL GUS-u, w wielu badanych gminach długość kanalizacji nie przekraczała
10 km – na około 48% jednostek posiadających już sieć – stąd realny dostęp do
niej był wyraźnie ograniczony.
Tabela 15.3. Sieć wodociągowa i kanalizacyjna w badanych gminach
na tle województwa podkarpackiego w latach 2000-2008 [km/100 km2]
WYSZCZEGÓLNIENIE
SIEĆ WODOCIĄGOWA
DYNAMIKA
2000=100
SIEĆ KANALIZACYJNA
2000
2004
2008
DYNAMIKA
2000= 100
2000
2004
2008
Województwo podkarpackie
– obszar wiejski
59,0
63,2
64,0
108,5
18,1
40,5
49,4
272,9
Badane gminy
17,2
17,2
17,4
101,2
4,2
9,4
14,9
354,8
Źródło: Obliczenia własne na podstawie BDL GUS-u.
Jednym z najważniejszych problemów obszarów wiejskich jest dysproporcja
między zaopatrzeniem w wodę z wodociągów sieciowych a kontrolowanym usuwaniem ścieków, gdyż zwiększenie dostępu do bieżącej wody powoduje jednoczesny wzrost ilości wytwarzanych ścieków. Dystans dzielący dostępność urządzeń
dostarczających wodę i odbierających ścieki świadczył o nieharmonijnym rozwoju
sieci wodno-kanalizacyjnej oraz niewłaściwym rozumieniu procesu użycia wody
w gospodarce i jej obiegu w środowisku. Tylko równomierny rozwój obydwu
rodzajów sieci oraz trzeciego ważnego elementu, jakim są oczyszczalnie ścieków,
może rzeczywiście przyczyniać się do poprawy warunków bytowych ludności oraz
stanu środowiska przyrodniczego. Niewiele jest obszarów wiejskich, które posiadają wysoki poziom wyposażenia w obydwie analizowane sieci infrastruktury
technicznej11, stąd ogólnie w tym zakresie sytuacja na polskiej wsi jest niekorzystna12. Badania wykazały, że istotna ze względów środowiskowych relacja długości
Kierunki rozwoju obszarów wiejskich. Założenia do strategii zrównoważonego rozwoju wsi
i rolnictwa, MRiRW, Warszawa 2010, s. 39.
12 Na koniec 2008 roku w Polsce istniało 212 844,19 km sieci wodociągowej, a długość sieci
kanalizacyjnej wynosiła 50 621,89 km. Najdłuższą sieć wodociągową posiadało województwo mazowieckie (31 097,34 km sieci), najkrótszą województwo lubuskie (4 083,51 km).
Z kolei województwo podkarpackie posiadało najdłuższą sieć kanalizacyjną, wynoszącą
8 440,15 km. Informacja o stanie infrastruktury technicznej wsi – raport roczny 2009 roku,
11
– 178 –
sieci kanalizacyjnej do wodociągowej w 2008 roku była korzystna w badanych
gminach, gdzie na 100 km wodociągów przypadało 85,6 km kanalizacji i nastąpiła
trzykrotna poprawa tej relacji względem 2000 roku. Podkreślić jednak należy,
że to były wskaźniki niższe od ustalonych wielkości dla gmin wiejskich Podkarpacia.
Duże dysproporcje stwierdzono również pod względem udziału korzystających z kanalizacji, wodociągu i oczyszczalni ścieków (tabela 15.4). Przewaga gmin
wiejskich województwa podkarpackiego nad badanymi jest bardzo duża. Tylko
dostęp do gazu był powszechniejszy dla mieszkańców badanych gmin, co wynika
z lokalizacji złóż w tej części województwa i rozbudowanej w ich pobliżu sieci
gazociągowej oraz sieci dostawców gazu z butli przenośnych. Jednak w tym zakresie nie obserwuje się w ostatnich latach realizacji odpowiednich inwestycji, o czym
świadczy niezmieniający się od 200513 roku odsetek ludności korzystającej z sieci
gazowej.
Podejmowane w gminach inwestycje infrastrukturalne poprawiają warunki
życia ludności wsi poprzez wzrost dostępności do jej podstawowych elementów,
co jest głównym warunkiem zrównoważonego rozwoju obszarów przyrodniczo
cennych.
Tabela 15.4. Odsetek ludności korzystającej z urządzeń infrastruktury
w badanych gminach na tle województwa podkarpackiego w 2008 roku
WYSZCZEGÓLNIENIE
WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE
BADANE GMINY
OBSZARY WIEJSKIE
Wodociągi
65,0
38,8
Kanalizacja
35,1
21,9
Oczyszczalnie ścieków
39,7
25,6
Gaz
57,7
51,3
Źródło: Obliczenia własne na podstawie BDL GUS-u.
Występowanie tak dużego zróżnicowania dostępu do podstawowych urządzeń infrastruktury w skali gmin wymaga pilnego wyrównywania istniejących
niedoborów – szczególnie w przypadku ich kumulowania się w tych samych jednostkach – z uwagi na rosnące wymagania społeczeństwa związane z dokonującym
się postępem cywilizacyjnym i zagrożenie wzmożoną migracją zazwyczaj młodszych generacji, poszukujących lepszych warunków bytowych oraz możliwości
rozwoju przedsięwzięć gospodarczych.
MRiRW, Warszawa 2010, s. 4.
13 Jest to ostatni rok z informacją w BDR GUS-u o długości sieci gazowej; interesujący jest
fakt, że w 2005 roku gęstość sieci gazowej w gminach nizinnych była wyższa – i wynosiła
45,4 km/100 km2 – niż w gminach górskich – 36,7 km/100 km2; ogólnie dla gmin wiejskich
regionu wskaźnik był znacznie wyższy i wynosił 88,64 km/100km2.
– 179 –
15.4. Działania samorządów na rzecz zrównoważonego rozwoju
Analiza społecznych i gospodarczych aspektów zrównoważonego rozwoju
obszarów przyrodniczo cennych Podkarpacia nie daje pełnego obrazu sytuacji.
Dlatego też, wykorzystując wyniki badań przeprowadzonych wśród przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego, dokonano oceny działań przez nich podejmowanych w najważniejszych dla funkcjonowania obszarów przyrodniczo cennych aspektach zrównoważonego rozwoju. Uwzględniono podział na pięć głównych kierunków (tabela 15.5). W latach 2000-2007 główne działania dotyczyły:
edukacji, infrastruktury sportowo-rekreacyjnej oraz ochrony środowiska. Blisko
96% badanych gmin inwestowało w edukację; wyjątek stanowiła gmina Domaradz, która nie podjęła działań w tym zakresie. W związku z tym, że badane gminy
bardzo duże nadzieje pokładają w rozwoju turystyki i rekreacji, stąd też w gminach
podejmowano działania w zakresie ścieżek rowerowych i tras turystycznych oraz
tras narciarskich i punktów informacyjnych. Świadczy to o zauważeniu możliwości
rozwoju turystyki, opartej na specyficznych walorach tych gmin, w realizacji lokalnych strategii rozwoju społeczno-gospodarczego.
Bardzo ważne z punktu widzenia przyszłego rozwoju były inicjatywy związane z rozwojem przedsiębiorczości i ochroną środowiska. Stosowano zwolnienia
podatkowe, wprowadzono segregację odpadów i podejmowano działania na rzecz
podnoszenia świadomości ekologicznej mieszkańców. Samorządowcy dostrzegali
również rolę rolnictwa w rozwoju zrównoważonym, ale znaczenie tego działu
wśród innych jest niewielkie, czego wyrazem jest niewielki odsetek gmin podejmujących w latach 2000-2007 działania na rzecz rozwoju rolnictwa. Blisko 30% gmin
zainicjowało współpracę rolników, a 25% podjęło działania polegające na organizacji lokalnych targowisk, dzięki czemu można mówić o rozszerzeniu możliwości
zbytu płodów rolnych. Dwie gminy zdecydowały się na podjęcie działań w zakresie
komasacji gruntów.
Wśród warunków przyspieszenia rozwoju regionów słabo rozwiniętych,
wymienia się przede wszystkim podjęcie procesu wewnętrznej restrukturyzacji
i wzmocnienia potencjału endogennego, skojarzonego z przynajmniej jednym
z dwóch czynników egzogennych:
• pojawieniem się zewnętrznego popytu na zasoby takich regionów (kapitał
ludzki, rzeczowy, naturalny);
• uzyskaniem pomocy zewnętrznej przeznaczonej na przyspieszenie i pogłębianie restrukturyzacji w celu osiągnięcia lepszego dostosowania swoich cech
do obowiązujących kryteriów lokalizacji14.
G. Gorzelak, Strategiczne kierunki rozwoju Polski Wschodniej, w: Ekspertyzy do Strategii
Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Polski Wschodniej do 2020 roku, Ministerstwo Rozwoju
Regionalnego, Warszawa 2007, s. 101-102.
14
– 180 –
Tabela 15.5. Kierunki działań podejmowanych w gminie w latach 2000-2007
na rzecz przyszłego rozwoju
WYSZCZEGÓLNIENIE
BADANE GMINY [%]
ROLNICTWO
Komasacje gruntów
4,2
Organizacja targowiska
25,0
Współdziałanie rolników
29,2
PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ
Organizacja inkubatora przedsiębiorczości
-
Zwolnienia podatkowe
41,7
Udostępnianie obiektów do szkoleń
66,7
TURYSTYKA I REKREACJA
Inwestycje w infrastrukturę sportowo-rekreacyjną
75,0
Ścieżki rowerowe
62,5
Trasy turystyczne
54,2
Trasy narciarskie
25,0
Punkty informacji turystycznej
62,5
OCHRONA ŚRODOWISKA
Inwestycje w zakresie oczyszczania ścieków
79,2
Segregacja odpadów
70,8
Recykling odpadów niebezpiecznych
8,3
Monitorowanie inwestycji w zakresie oddziaływania na środowisko
20,8
POZOSTAŁE DZIAŁANIA
Inwestycje w edukację
95,8
Inwestycje w zdrowie
33,3
Działania podnoszące świadomość ekologiczną
45,8
Inwestycje związane z wykorzystaniem OZE
20,8
Inne
12,5
Przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnego wskazywali więcej niż 1 odpowiedź.
Źródło: badania ankietowe.
Wykorzystanie endogenicznego potencjału lokalnej gospodarki warunkowane jest w dużym stopniu działaniami władz samorządowych, które określają sposoby i zakres dostępu do nich i ich wykorzystania.
Przeprowadzone badania gmin wykazały, że blisko 70% podejmuje działania
promocyjne i organizuje obsługę inwestorów i turystów. Doceniając specyfikę
lokalnego środowiska i kreując rozwój lokalny, samorządy podejmowały również
– 181 –
działania służące promocji walorów swoich gmin (tabela 15.6). Wśród narzędzi
promocyjnych najczęściej stosowaną formą był Internet, na drugim miejscu znalazły się foldery i książki. W ponad 2/3 badanych gmin organizowano imprezy plenerowe oraz wyznaczano i opisywano ścieżki rowerowe. Świadczy to o dobrym
przygotowaniu zarówno infrastrukturalnym, jak i organizacyjnym tych jednostek
do skutecznego udostępniania swych walorów na potrzeby turystyki i rekreacji.
Badane gminy były bardzo aktywne w większości działań promocyjnych.
Tabela 15.6. Działania podejmowane przez samorządy lokalne
na rzecz promocji walorów gminy w latach 2000-2007 [% wskazań]
WYSZCZEGÓLNIENIE
BADANE GMINY
Strona internetowa
87,5
Przygotowanie folderów, książek
70,8
Wyznaczenie i opis ścieżek rowerowych
66,7
Imprezy plenerowe
66,7
Związki z innymi gminami
58,3
Wyznaczenie i opis trasy turystycznej
33,3
Opisy obiektów
8,3
Kontrola stanu środowiska
8,3
Źródło: badania ankietowe.
Na obszarach chronionych istnieją surowe ograniczenia ochronne. Prawdopodobne jest więc, że ich ekologiczna trwałość jest zapewniona z większym prawdopodobieństwem niż w przypadku obszarów innych kategorii. Jednak surowość
istniejących zakazów może stanowić zagrożenie realizacji celów społecznych
i gospodarczych, istotnych dla społeczności żyjących na obszarze chronionym
i w jego otoczeniu. W idei trwałego rozwoju zaspokojenie potrzeb społeczeństwa
jest co najmniej równie istotne jak cele ochrony. Zatem, jeśli nawet uda się zapewnić, że ich niezaspokojenie nie zagrozi celom ochrony (wskutek twardej egzekucji
prawa), to nie ma mowy o trwałym rozwoju. Jakość życia zależy bowiem nie tylko
od warunków ekologicznych, ale także społecznych i ekonomicznych. Trwały rozwój zakłada równowagę tych czynników w kształtowaniu jakości życia. Stąd potrzeba poszukiwania rozwiązania dylematu: ograniczenia ochronne – zaspokojenie
potrzeb społeczności lokalnych na terenach chronionych jest szczególnie istotna15.
15
B. M. Dobrzańska, Planowanie strategiczne …, op. cit., s. 51-53.
– 182 –
***
Rozwój zrównoważony jest nierozerwalnie związany z rozwojem gminy,
podstawowego szczebla samorządu terytorialnego w Polsce. Szczególnie istotne
wydaje się wdrażanie trwałego rozwoju na obszarach o wysokich walorach przyrodniczych (w tym chronionych), których znaczenie dla trwałości rozwoju wykracza poza sam obszar. Pełnić one mogą szereg funkcji ponadregionalnych, warunkowanych przez te zasoby i walory środowiska, które mają ponadregionalne znaczenie ekologiczne, społeczne czy gospodarcze.
Obszary przyrodniczo cenne województwa podkarpackiego cechują się ogólnie przyrostem ludności, wzrostem gęstości zaludnienia, wzrostem wskaźnika
feminizacji, wysokim poziomem przyrostu naturalnego oraz niższymi wskaźnikami starości, które przemawiają za tym, że badane obszary nie powinny być zagrożone degradacją demograficzną.
Rozwój zrównoważony osiągnie się, gdy dominująca dotychczas funkcja rolnicza zostanie uzupełniona działalnością pozarolniczą, która dzięki systemom
dofinansowania pomoże wyrównać regionalne dysproporcje. Rozwój przedsiębiorczości należy uznać za podstawową konieczność, mogącą w znaczny sposób
ograniczyć zagrożenie marginalizacją tych terenów. Bardzo ważną rolę będzie tu
odgrywać aktywność społeczności lokalnej i przedsiębiorców oraz poziom wykształcenia i motywacji do pogłębiania wiedzy i umiejętności.
– 183 –
16
Agnieszka Kałaska
Piotr Przybyłowski
Uwarunkowania zrównoważonego
rozwoju gmin Gdynia i Puck
P
roblem ochrony środowiska w dobie dynamicznego rozwoju naszego kraju
zaczyna nabierać newralgicznego znaczenia. Przez minione dziesięciolecia walory
przyrodnicze były sukcesywnie zmniejszane poprzez destrukcyjną gospodarkę
surowcową, jak również zupełną obojętność wobec możliwości absorpcyjnych
natury. Zasadnicza zmiana w podejściu do wartości ekologicznych, odrzucenie
niszczących przyrodę praktyk z przeszłości stanowią podstawę współczesnych
koncepcji zrównoważonego rozwoju.
16.1. Charakterystyka gminy Gdynia
Gdynia to portowe miasto położone w zachodniej części Zatoki Gdańskiej. Jest
jednym z najmłodszych miast w naszym kraju. Zbudowano je przede wszystkim
w celu zapewnienia Polsce dojścia portowego do Morza Bałtyckiego. Administracyjnie Gdynia ma powierzchnię 136 km2. Od wschodniej strony gmina ta przylega
do Zatoki Gdańskiej, linia brzegowa Gdyni wynosi 15 km, a najbardziej zaludnione
tereny znajdują się bezpośrednio przy nabrzeżu. Miasto graniczy z powiatami
ziemskimi: puckim, wejherowskim, kartuskim oraz z powiatami grodzkimi: gdańskim i sopockim.
– 185 –
W Gdyni znajduje się drugi pod względem przeładunków najbardziej wszechstronny port morski w Polsce1. Jego specjalizacją są przeładunki kontenerów.
Od lat dziewięćdziesiątych XX wieku rozwija się sektor finansowy i oddawane
są do użytku biurowce firm z różnych branż. Mają tu siedziby zakłady przemysłu
spożywczego, firmy z branży budowlanej, elektronicznej, telekomunikacyjnej.
Od 1997 roku działa tu także filia szwedzkiego koncernu Dellner Couplers AB,
zajmującego się produkcją sprzęgów kolejowych i tramwajowych2. Od 2001 roku
funkcjonuje tu Pomorski Park Naukowo-Technologiczny.
W 2008 w roku gminę Gdynia zamieszkiwało 249257 mieszkańców, a w 2009
roku przyrost naturalny wynosił 119, gęstość zaludnienia – 1843 osoby/km2.
W Gdyni istnieje 46 przedszkoli, 41 szkół podstawowych, 33 gimnazja, 19 liceów,
25 techników, 10 szkół zawodowych oraz 52 szkoły o charakterze pomaturalnym,
jak również 9 uczelni wyższych.
Wschodnia, nadmorska część miasta zaliczana jest do obszaru Pobrzeża Kaszubskiego, a zachodnia, śródlądowa część to Pojezierze Kaszubskie. Współczesna
Gdynia, zwłaszcza tereny nadmorskie, ukształtowana jest przez człowieka w wyniku budowy portu w dwudziestoleciu międzywojennym, zaś jej tereny naturalne
znajdują się w dzielnicach południowych.
Miasto położone jest w strefie klimatu umiarkowanego, przejściowego między oceanicznym a kontynentalnym, modyfikowanego przez bezpośrednie sąsiedztwo Morza Bałtyckiego.
Na terenie gminy Gdynia znajdują się: Trójmiejski Park Krajobrazowy, Rezerwat Kępa Redłowska, Rezerwat Przyrody Kacze Łęgi, Rezerwat Cisowa, Klify,
Miasto-Ogród Kamienna Góra, Zespół dworsko-parkowy Kolibki, Skwer Plymouth,
Park Rady Europy, 61 pomników przyrody, stanowisko dokumentacyjne przyrody
nieożywionej. Parki i ogrody stanowią najstarszą świadomą formę zieleni miejskiej.
Są to w dużej mierze twory sztuczne, zaprojektowane przez człowieka. Zieleń stanowi aktywny filtr biologiczny, ograniczający rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń
na terenie miasta. Szczególna jest rola zieleni przyulicznej w wytłumianiu hałasu.
Łączna powierzchnia terenów zielonych w Gdyni rokrocznie się zwiększa.
16.2. Zarys Strategii zrównoważonego rozwoju gminy Gdynia
W roku 1998 Rada Miasta Gdyni przyjęła Strategię rozwoju, która określiła
cele i priorytety społeczno-gospodarczego rozwoju gminy w długofalowej perspektywie, jak również wyznaczyła zadania służące do ich realizacji.
Głównym i nadrzędnym celem rozwoju Gdyni jest osiągnięcie trwałego,
akceptowanego społecznie i bezpiecznego ekologicznie rozwoju, pozwalającego
1
2
Gdynia dostęp: www.Kraj24.pl [data wejścia: 25.03.2011].
Dostęp: www.wikipedia.pl [data wejścia: 26.03.2011].
– 186 –
dorównać europejskim standardom życia, przy pełnym wykorzystaniu zasobów
przyrodniczych, ludzkich i kapitałowych oraz walorów położenia gminy3.
16.2.1. Priorytety i cele Strategii
Priorytet pierwszy – Przestrzeń obejmuje cele dotyczące rozwoju przestrzeni
miejskiej i krajobrazu gminy, odnosząc się do walorów przyrodniczych, urbanistycznych i architektonicznych, jego pozytywnego wizerunku.
Celami strategicznymi pierwszego priorytetu są:
• Rewitalizacja Śródmieścia Gdyni: rewitalizacja historycznego Centrum Gdyni,
realizacja „Nowej Gdyni”, utworzenie Forum Morskiego, realizacja Parku Centralnego Gdyni.
• Szeroko rozumiany rozwój dzielnic: wspieranie budownictwa, rewitalizacja
blokowisk, rozwijanie w dzielnicach funkcji rekreacyjnych, usługowych
i edukacyjnych.
• Zapewnienie sprawnego i przyjaznego środowisku systemu komunikacyjnego: rozwijanie i modernizacja sieci dróg publicznych, połączenie dzielnic
mieszkaniowych z centrum systemem transportu szynowego, rozbudowa
ścieżek rowerowych, rozwijanie komunikacji trolejbusowej.
• Rewitalizacja i ochrona walorów przyrodniczych i krajobrazowych: organizacja parku botanicznego oraz parku wodnego, zagospodarowanie turystyczne
i rekreacyjne Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego, udział w zagospodarowaniu Zatok Gdańskiej i Puckiej, regulacja cieków wodnych połączona z budową kanalizacji burzowej.
• Efektywne zarządzanie terenami w mieście: uchwalenie miejscowych planów
zagospodarowania przestrzennego, stworzenie systemu informacji o terenach w Gminie.
Drugi priorytet – Gdynianie przedstawia cele związane z podnoszeniem poziomu życia, wiedzy i kwalifikacji mieszkańców gminy.
Celami strategicznymi priorytetu drugiego są:
• Wspieranie aktywności zawodowej: tworzenie placówek oświatowych, doskonalenie i zróżnicowanie praktyk zawodowych, rozwijanie różnego rodzaju
form pośrednictwa pracy.
• Wzmacnianie aktywności obywatelskiej: wzmacnianie poczucia tożsamości
lokalnej, integracja, wspieranie działań wychowawczych, wspieranie rozwoju
samorządu gospodarczego.
• Rozwój usług realizowanych na rzecz mieszkańców: stworzenie wysokich
standardów pracy urzędów, realizacja idei społeczeństwa informacyjnego,
wdrożenie systemu monitoringu warunków życia mieszkańców.
3
Strategia rozwoju Gdyni.
– 187 –
• Poprawa jakości życia gdyńskich rodzin: zwiększenie systemu pomocy społecznej, realizacja budownictwa komunalnego, wdrożenie systemu profilaktyki zdrowotnej, stworzenie szerokiej oferty wsparcia dla ludzi starszych.
• Rozwój kultury: szeroko pojęta popularyzacja dziedzictwa kulturalnego i historycznego.
Trzeci priorytet – Gospodarka przedstawia działania związane z potencjałem
ekonomicznym Gdyni.
Celem strategicznym priorytetu trzeciego są:
• Rozwój przedsiębiorstw gospodarki morskiej: zagospodarowanie terenów
portowych, zapewnienie dostępności komunikacyjnej portu, wspieranie inwestycji usług okołoportowych.
• Tworzenie węzła komunikacyjnego: wykorzystanie potencjału korytarzy
transportowych przebiegających przez Gdynię, realizacja terminali o wysokich parametrach funkcjonalnych i architektonicznych, realizacja działań dotyczących lotniska Babie Doły.
• Zwiększanie efektywności gdyńskiej gospodarki: wspieranie rozwoju szkolnictwa wyższego, wdrożenie monitoringu koniunktury, wdrożenie koncepcji
struktury gospodarczej.
• Rozwój turystyki: zwiększanie liczby linii promowych, rozbudowa zaplecza
konferencyjno-kongresowego, rozwój bazy noclegowej, zwiększenie różnorodności usług turystycznych.
• Rozwój instytucjonalnej współpracy w skali konurbacji: zwiększenie efektywności form współpracy w regionie, zintegrowanie programów rozwojowych, zintegrowanie transportu publicznego, zwiększenie działań dotyczących promocji regionu.
Znaczna część założeń Strategii dotyczących szeroko pojętej ochrony środowiska jest w trakcie realizacji lub już została zrealizowana. Na przestrzeni ostatnich lat odnotowano poprawę stanu sanitarnego miasta, wybrano miejsca nowego
składowiska odpadów komunalnych i wariant systemu gospodarki odpadami,
uzupełniający składowanie odpadów o nowe metody utylizacji. Miasto posiada
właściwy poziom obsługi sanitarnej plaż. W ostatnich latach znacznie zwiększył się
postęp w pracach nad zmniejszeniem emisji zanieczyszczeń grzewczych dzięki
likwidacji kotłowni opalanych olejem płynnym i modernizacji systemów. Oddano
do użytku sieć monitoringu atmosfery, jak również zmniejszono energochłonność
infrastruktury miejskiej. Funkcjonariusze Straży Miejskiej uzyskali uprawnienia
w zakresie dozorowania czystości miasta.
– 188 –
16.2.2. Czynniki wpływające na zrównoważony rozwój Gdyni
Na zrównoważony rozwój gmin zasadniczy wpływ mają czynniki zewnętrzne
i wewnętrzne.
Podstawowym czynnikiem wpływającym na zrównoważony rozwój Gdyni
jest podnoszenie świadomości ekologicznej mieszkańców. Na terenie gminy od lat
prowadzone są różnego rodzaju akcje, konkursy, zajęcia edukacyjne w zakresie
ekologii. Ważnym elementem są informacje udzielane w mediach, lokalnej prasie,
przygotowywanie materiałów edukacyjnych i popularyzatorskich, ulotek, reklam.
Najważniejsze programy to: zbiórka odpadów niebezpiecznych, „wystawki” odpadów wielkogabarytowych, konkurs dla dzieci „Zapraszamy ptaki do Gdyni”, akcja
„Dzień bez samochodu”, coroczny konkurs na najlepszą stronę ekologiczną o tematyce ekologicznej, akcja promocyjna „Posprzątaj po swoim psie”, kampania „Nie
spalaj śmieci”, wakacyjna idea „Czyste plaże”. Systematyczna realizacja tych programów i akcji jest czynnikiem rozwijającym w sposób znaczący świadomość ekologiczną mieszkańców.
Do czynników oddziaływających na ochronę przyrody w Gdyni należą:
ochrona obszarów i obiektów prawnie chronionych, wzmocnienie znaczenia
ochrony przyrody w planowaniu przestrzennym, miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, określenie w planach obszarów wrażliwych na antropopresję. Czynnikami determinującymi zrównoważony rozwój w aspekcie ekologicznym są: ustalanie i wdrażanie podwyższonych standardów dotyczących terenów
zielonych, poprawa spójności kompleksów leśnych, ograniczanie przeznaczenia
gruntów leśnych na cele nieleśne, współpraca samorządów z administracją leśną,
dążenie do przebudowy monokultur leśnych w drzewostany wielogatunkowe,
prowadzenie spisów i rejestrów zwierząt i roślin chronionych, zachowanie śródpolnych zadrzewień, zakrzaczeń, kompleksów leśnych, nieużytków podmokłych,
warunkujących utrzymanie odpowiedniego poziomu wód gruntowych.
Odbudowa i utrzymanie urządzeń melioracyjnych, wdrażanie zasad dobrej
praktyki rolniczej, likwidacja dzikich wysypisk śmieci, kontrola i egzekwowanie
wymogów ochronnych dla brzegu morskiego i pasa technicznego to czynniki
wpływające bezpośrednio na politykę ekologiczną gminy. Wprowadzenie przez
władzę gminy czynników determinujących działania w zakresie ochrony środowiska, takich jak: kontrola realizacji przez mieszkańców obowiązków w zakresie
utrzymania czystości, racjonalizacja gospodarowania wodą podziemną poprzez
dostosowanie przyznawanych pozwoleń wodno–prawnych poborów wód do rzeczywistych potrzeb użytkowników, podniesienie efektywności ochrony wód podziemnych, kontynuacja wprowadzania zamkniętych obiegów wody i wodooszczędnych technologii produkcji w przemyśle, modernizacja sieci wodociągowej
w celu zmniejszenia strat wody w systemach przemysłowych przy korzystaniu
z zasobów wodnych, stosowanie rozwiązań kompromisowych, uwzględniających
– 189 –
zasady zrównoważonego rozwoju, rozbudowa systemu monitoringu i sterowania
sieciami i węzłami cieplnymi, zasadniczo wpłyną na realizację strategii regionu.
Bodźcami stymulującymi zrównoważony rozwój gminy są również: eliminacja paliw stałych w niskosprawnych kotłowniach lokalnych lub indywidualnych,
promowanie oraz popularyzacja najlepszych praktyk w dziedzinie wykorzystania
energii ze źródeł odnawialnych, wspieranie inicjatyw podejmowanych w zakresie
zastępowania paliwa stałego źródłami energii odnawialnej, wprowadzenie do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego zasad ochrony powietrza, monitorowanie jakości powietrza, modernizacja procesów technologicznych w przemyśle,
unowocześnienie zbiorczych i indywidualnych systemów grzewczych.4
Czynnikami stymulującymi wzrost gospodarczy są zawarte w Strategii: możliwość rozwoju międzynarodowych funkcji miasta i wykorzystanie funduszy europejskich, zwiększanie intensywności ruchu transportowego, możliwości zagospodarowania przez zewnętrznych inwestorów rezerw terenowych położonych
w centrum Gminy, możliwość udziału zewnętrznych firm przemysłu technologicznego, metropolizacja Trójmiasta, rozwój funkcji metropolitalnych Gminy.
Głównymi czynnikami determinującymi negatywnie zrównoważony rozwój
Gdyni są: brak polityki morskiej państwa, brak rozwiązań dotyczących przemysłu
stoczniowego, pogłębianie się centralizacji administracji publicznej, mogące ograniczyć skuteczność realizacji zadań samorządu, niekorzystne zmiany demograficzne, krótki pas wybrzeża (7,1 km), zwiększanie się liczby samochodów i wynikające
z tego problemy komunikacyjne, jak również brak koordynacji działań rozwojowych pomiędzy miastami konurbacji.5
16.3. Charakterystyka gminy Puck
Gmina Puck znajduje się w aglomeracji trójmiejskiej, nad brzegami Zatoki
Puckiej. Jest to gmina wiejska, w województwie pomorskim, wchodząca w skład
powiatu puckiego. Administracyjnie do gminy Puck należy 27 sołectw
oraz 16 miejscowości niesołeckich. Siedzibą gminy jest miasto Puck.
Gmina Puck, w znacznej części, leży nad Zatoką Pucką, która jest unikalnym
na wybrzeżu południowego Bałtyku ekosystemem płytkich wód morskich, cechujących się małym zasoleniem, niewielką dynamiką wody, stosunkowo ciepłych
i zasiedlających je rzadkich i zagrożonych wyginięciem zespołów roślinnych i zwierząt. Powyższe aspekty czynią gminę Puck szczególnie atrakcyjną turystycznie.
Powierzchnia gminy Puck wynosi 243,29 km², co stanowi około 40 % powierzchni powiatu puckiego. Leży w sąsiedztwie gmin: Kosakowo, Krokowa, Reda,
Rumia, Wejherowo, Władysławowo.
4
5
Program ochrony środowiska wraz z Planem gospodarki odpadami.
Strategia rozwoju miasta Gdynia, dostęp: www.gdynia.pl [data wejścia: 14.07.2011].
– 190 –
Rozwój gminy Puck w znacznym stopniu warunkuje funkcjonowanie portu,
który jest zarówno przystanią rybacką, jak i niezależną mariną jachtową. Stanowi
bazę dla floty rybackiej i rozwijającej się żeglugi turystycznej, jest także ośrodkiem
sportów wodnych.
Rozwój gospodarczy gminy Puck w dużym stopniu jest zdeterminowany położeniem w pasie przymorskim na obszarze występowania dobrych gleb i licznych
bogactw mineralnych. Mimo że obecnie eksploatuje się jedynie surowce budowlane, to właśnie na ich bazie powstało i funkcjonuje kilka większych zakładów przemysłowych.
Głównym działem gospodarki gminy jest przemysł. Większość zakładów
przemysłowych położonych jest na terenie miasta Puck. Pozostałe, różnego typu
zakłady i małe rodzinne firmy, innych znajdują się na terenach gminy. Przedsiębiorstwa i firmy o większym znaczeniu w skali gminy to: zakłady przetwórstwa
rolno-spożywczego „Dagoma”, piekarnia w Starzynie oraz masarnie w Dażlubiu
i Żelistrzewi, zakłady przetwórstwa rybnego w Leśniewie, Łebczu, Połczynie
i Zdradzie, tartaki w Leśniewie i Piaśnicy, fabryka mebli „Fat-Meble” w Werblini,
cegielnie w Werblini i Starzynie, żwirownia w Mrzezinie, zakłady produkcji elementów budowlanych „Patio” w Błądzikowie i „Uni-Hew” w Mrzezinie.
Na terenie gminy Puck mieszka szacunkowo 23485 osób (dane z 2009 roku),
a gęstość zaludnienia wynosi około 87 mieszkańców/km2.
Gmina Puck posiada bardzo dobrze rozwiniętą sieć placówek szkolnych, zabezpieczającą w pełni potrzeby edukacyjne mieszkańców gminy. Znajdują się tu:
gimnazja, dwa licea ogólnokształcące, dwa licea profilowane, przedszkola publiczne i niepubliczne, 13 szkół podstawowych, trzy technika, dwa licea uzupełniające,
szkoła zawodowa, Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia.
Warunki klimatyczne w gminie Puck są wyraźnie inne od tych w głębi kraju,
ale podobne do tych w innych nadmorskich regionach. Ze względu na bliskość
morza oraz wysoczyzn o stromych zboczach na Wybrzeżu Zatoki Puckiej suma
opadów jest wyższa niż w sąsiednich gminach.
Na terenie gminy Puck występuje wiele bardzo zróżnicowanych terenów zielonych. Na uwagę zasługuje Rezerwat Beka, znajdujący się nad Zatoką Pucką
u ujścia rzeki Redy do Bałtyku, w okolicach pochłoniętej przez morze miejscowości
Beka, jak również Nadmorski Park Krajobrazowy. Dużą atrakcją w skali kraju są
Groty Mechowskie, czyli jaskinia sufozyjna we wsi Mechowo w gminie Puck. Jest to
jedyna tego typu w Polsce i Europie Północnej osobliwość geologiczna udostępniona do zwiedzania. Wśród terenów zielonych, prawnie chronionych, występuje
również Rezerwat przyrody Darżlubskie Buki czy Puckie Błota.
– 191 –
16.4. Zarys Strategii zrównoważonego rozwoju gminy Puck
Zrównoważony rozwój był przedmiotem dyskusji społecznych w trakcie tworzenia Strategii rozwoju Ziemi Puckiej, w wyniku których zidentyfikowano pięć
zasadniczych obszarów problemowych rozwoju regionu. Dla polepszenia życia
mieszkańców na terenie gminy Puck uchwalona została Strategia integracji
i rozwiązywania problemów społecznych do roku 2013, mająca na celu ukierunkowanie działań publicznych i prywatnych instytucji dla poprawy warunków życia
jej mieszkańców w kontekście zrównoważonego rozwoju.
16.4.1. Zasadnicze obszary problemowe oraz cele strategiczne
Pierwszy obszar problemowy – rozwój turystyki. Kluczowym obszarem Strategii jest wspieranie oraz rozwój funkcji turystycznych gminy. Podstawową ideą
przyszłych działań rozwojowych będzie dążenie do wydłużenia sezonu turystycznego oraz podnoszenie jakości regionu jako miejsca zaspokajającego potrzeby
turystów. Niepodlegający wątpliwości pozostaje fakt, że ten proces powinien zachodzić równolegle z działaniami mającymi na celu ochronę środowiska naturalnego gminy oraz jej niepowtarzalnych form geograficznych. Branża turystyczna,
poprzez swój rozwój, powinna stać się dostarczycielem nowych miejsc pracy dla
podlegającego restrukturyzacji sektora rybołówstwa. Należy jednocześnie uskutecznić działania promocyjne regionu jako miejsca wypoczynku, jak również obszaru przedsiębiorczości lokalnej.
Drugi obszar problemowy – wzmocnienie potencjału gospodarczego. Głównym czynnikiem rozwojowym w gminie Puck są inicjatywy gospodarcze mieszkańców prowadzące do zatrudnienia w postaci małych i średnich przedsiębiorstw
oraz rybołówstwo i rolnictwo.
Szeroko rozumiane wspieranie biznesu będzie miało pozytywny skutek
w aspekcie rozwoju turystyki, przede wszystkim wiele nowych lub rozwijających
się inicjatyw gospodarczych znajdować się będzie na terenie gminy Puck. Celem
nadrzędnym w rozwoju regionu jest wspieranie inicjatyw gospodarczych, które
dotyczą bezpośrednio rybołówstwa, dziedziny gospodarki podlegającej restrukturyzacji i modernizacji, co ma w dużej mierze przyczynić się do rozwoju obszarów
wiejskich.
Trzeci obszar problemowy – rozwój infrastruktury społecznej. Bardzo istotne
w skali gminy są wszelkie działania promujące rozwój społeczny. Na terenie gminy
Puck można zaobserwować słabą infrastrukturę społeczną, co bezpośrednio skutkuje niedostatecznym rozwojem gospodarczym, jak również niskim poczuciem
bezpieczeństwa społeczeństwa. Na szeroko rozumianą infrastrukturę społeczną,
ujętą w Strategii, składają się zagadnienia związane z odnową obszarów miejskich
(Puck), wiejskich, rozwojem bazy edukacyjnej, sportowej, modernizacją opieki
zdrowotnej, jak również rozwój bazy informatycznej. Zasadniczym problemem
– 192 –
gminy Puck jest zła kondycja architektoniczna części obszarów. Odnowa obszarów
zdegradowanych i zmarginalizowanych budownictwa socjalnego, komunalnego
jest celem strategicznym.
Głównymi zagadnieniami w sferze infrastruktury społecznej wymagającymi
zmian są wciąż nieodpowiadające standardom i potrzebom obiekty edukacyjne
i sportowe. Wzrost jakości nauczania oraz zwiększenie poziomu kultury fizycznej
nastąpi poprzez poprawę stanu technicznego szkół, jak również terenów i obiektów sportowych.
W infrastrukturze społecznej uwagę należy zwrócić na służbę zdrowia oraz
bezpieczeństwo publiczne. W ramach celów strategicznych zwrócono uwagę
na potrzebę zwiększenia nakładów na poprawę jakości usług medycznych, modernizację obiektów ochrony zdrowia, jak również zintegrowanie systemu ratownictwa medycznego oraz zwiększenie poczucia bezpieczeństwa mieszkańców Gminy.
Polityką horyzontalną Wspólnoty Europejskiej realizowaną w priorytecie jest
rozwój społeczeństwa informacyjnego. Działania realizowane w ramach Strategii
zwiększą w sposób zasadniczy dostępność do usług teleinformatycznych w gminie.6 Celem zwiększenia dostępności informatycznej jest wyrównywanie szans
między obszarami miejskimi i wiejskimi. Realizacja tego priorytetu powinna bezpośrednio wpłynąć na zwiększenie bezpieczeństwa socjalnego, społecznego
i zdrowotnego.
Czwarty obszar problemowy – rozwój infrastruktury technicznej. Planowanie
strategiczne w tym obszarze obejmować będzie rozwój infrastruktury komunikacyjnej, zaopatrzenia w wodę, kanalizacji oraz mediów energetycznych. Poprawa
infrastruktury technicznej będzie miała zasadniczy wpływ na dwa wcześniejsze
obszary, to znaczy poprawę jakości turystycznej oraz jakości życia mieszkańców
gminy. Realizacja rozwoju tej infrastruktury wpłynie również na wzrost procesów
inwestycyjnych, czyli także na rozwój średnich i małych przedsiębiorstw. Dzięki
inwestycjom w infrastrukturę techniczną zwiększy się atrakcyjność terenów wiejskich.
Piąty zasadniczy obszar problemowy – wzmocnienie kapitału ludzkiego. Szeroko rozumiany rozwój zasobów ludzkich stanowi nierozłączną część rozwoju
społecznego i gospodarczego. Wspomaganie sprawnego działania rynku pracy,
zwiększenie oferty praktyk zawodowych, staży zostało określone jako cel strategiczny. Celem nadrzędnym tego obszaru problemowego określono działania
wspierające kulturę i dziedzictwo Kaszubów. Tożsamość kulturowa i dziedzictwo
wielopokoleniowe budują nietuzinkowy charakter regionu przywiązanego do tradycji i otwartego na rozwój.
Za główny cel polityki proekologicznej gminy Puck uznano szeroko pojętą poprawę środowiska przyrodniczego. Na jej terenie znajdują się cztery oczyszczanie
ścieków, a zaopatrzenie w wodę mieszkańców w 99% odbywa się z wodociągów
6
Strategia rozwoju Ziemi Puckiej
– 193 –
gminnych. W gminie znajdują się cieki wodne III i IV klasy czystości: Gizdepka, Płutnica, Reda, Zagórska Struga, Kanał Mrzezinio. Zatwierdzono również plan gospodarki
odpadami na terenie gminy i rozwiązywania problemów utylizacji odpadów.
Gmina Puck w swojej Strategii kładzie znaczący nacisk na rozwój energii odnawialnej. Na terenach Ziemi Puckiej znajduje się wodna elektrownia, jak również
6 farm wiatrowych.
16.4.2. Czynniki wpływające na zrównoważony rozwój gminy Puck
Podstawowe działania zmierzające do poprawy stanu środowiska to: zapewnienie trwale dobrego stanu czystości wody Zatoki Puckiej dzięki kompleksowemu
przeciwdziałaniu dopływowi zanieczyszczeń, uzyskiwanie najwyższej i wysokiej
jakości wody pitnej, przeciwdziałanie przenikaniu zanieczyszczeń do wód podziemnych, zmniejszenie emisji zanieczyszczeń z kotłowni i palenisk oraz z innych
źródeł stacjonarnych, ograniczenie uciążliwości motoryzacyjnych zanieczyszczeń
powietrza, ograniczenie uciążliwości akustycznej transportu drogowego i zakładów produkcyjnych, przeciwdziałanie uciążliwości źródeł pól elektromagnetycznych, przeciwdziałanie powstawaniu powodzi i jej skutkom, rozwój i zagospodarowanie terenów zielonych, ustanowienie nowych form przyrody, uwzględnienie
w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego zasad ochrony krajobrazu i różnorodności biologicznej, stosowanie czynnej ochrony rzadkich gatunków roślin i zwierząt, przeciwdziałanie zanikaniu plaż i cofaniu się klifów w głąb
lądu, ograniczenie zużycia energii, budowa i wykorzystanie instalacji korzystających z odnawialnych źródeł energii, podjęcie działań na rzecz energetyki odnawialnej, działania popularyzatorsko-informacyjne, wspieranie nauczycielskich
inicjatyw proekologicznych, opracowanie programów proekologicznych
oraz utworzenie w Pucku Centrum Informacji i Edukacji Ekologicznej.
Znaczącym czynnikiem determinującym rozwój turystyki jest utworzenie sieci turystycznej, w skład której wchodzić będą szlaki wodne, trasy rowerowe, miejsca historyczne, pomniki przyrody, zabytki architektoniczne i archeologiczne, muzea czy skanseny.
Czynnikami rozwijającymi atrakcyjność gminy są produkty turystyczne:
nadmorski, krajoznawczy, kulturowy, wiejski, przyrodniczy.
Czynnikiem warunkującym rozwój i wzmocnienie potencjału gospodarczego
jest budowa systemu doradztwa i informacji dla małych i średnich przedsiębiorstw.
Czynniki warunkujące rozwój strefy gospodarczej to: pomoc w pozyskiwaniu środków pozabudżetowych, szkolenia z zakresu zarządzania i prowadzenia firm, pomoc
w zakładaniu nowych przedsiębiorstw, promowanie postaw przedsiębiorczych.
Bodźcem stymulującym rozwój gospodarczy jest stworzenie Centrum Wspierania
Przedsiębiorczości, które przede wszystkim prowadziłoby promocję gospodarczą
gminy, inicjowałoby współpracę pomiędzy lokalnymi firmami, promowałoby ideę
korporacyjności przedsiębiorstw, udzielałoby pomocy rolnikom i rybakom w zakresie
– 194 –
informacji i doradztwa. Ważnym czynnikiem rozwoju gospodarczego gminy są inwestycje w postaci tworzenia zupełnie nowych miejsc pracy poprzez stymulowanie
rozwoju nowych podmiotów gospodarczych. Zwiększenie udziału nowych technologii
i innowacyjnych rozwiązań to czynnik determinujący rozwijanie strefy gospodarczej.
Promowanie rolnictwa i rybołówstwa poprzez organizację systemu szkoleń,
wspieranie rozwoju przemysłu rolno-spożywczego, wspieranie rozwoju agroturystyki, jak również promocję zdrowej żywności tradycyjnie wytworzonej jest czynnikiem warunkującym rozwój tego sektora gospodarczego. Czynnikiem wspomagającym rozwój Gminy Puck jest realizacja programu zarybiania wód Zatoki Puckiej. Jego zamierzeniem jest utworzenie populacji ryb słodkowodnych oraz umożliwienie rozwoju istniejących skupisk ryb. Głównym celem tego programu jest
odtworzenie flory na dnie Bałtyku, przez co wody Zatoki będą bardziej atrakcyjne
dla szerokiej rzeszy turystów.
Czynnikiem wpływającym na rozwój infrastruktury społecznej jest rewitalizacja terenów zdegradowanych poprzez zmianę ich funkcji – zaadaptowanie na
potrzeby społeczne, edukacyjne, ochrony zdrowia i kulturowe. Czynnikami determinującymi rozwój strefy społecznej są przede wszystkim: prace renowacyjne
zdegradowanych obszarów, poprawa i rewitalizacja dziedzictwa kulturowego
i przyrodniczego, renowacja budynków użyteczności publicznej.
Głównym czynnikiem wpływającym na poprawę jakości usług medycznych
jest realizacja programów diagnostycznych i profilaktycznych w placówkach medycznych wyposażonych w sprzęt najwyższej jakości – zastąpienie wyeksploatowanego sprzętu nowym.
Czynnikiem warunkującym rozwój sfery technicznej jest stworzenie nowoczesnej i bezawaryjnej infrastruktury energetycznej, stymulowanie działań
na rzecz rozwoju infrastruktury ochrony środowiska, promocja i wykorzystanie
alternatywnych źródeł energii, ochrona walorów przyrodniczych poprzez uruchomienie systemu zagospodarowania odpadów komunalnych, budowa i modernizacja infrastruktury ochrony przeciwpowodziowej.
16.5. Czynniki wpływające na zrównoważony rozwój gmin
w aspekcie Polityki Spójności
Głównym celem Polityki Spójności jest wspieranie działań, dzięki którym dochodzi do wyrównania warunków ekonomicznych i społecznych we wszystkich
regionach Unii Europejskiej. Szczególnym celem Zjednoczonej Europy jest zmniejszenie różnic w rozwoju regionów i likwidacja zacofania w najmniej uprzywilejowanych regionach, w tym obszarów wiejskich.
Koncentracja działań w założeniach Polityki Spójności na lata 2007-2013
opiera się na trzech podstawowych celach:
– 195 –
• konwergencji, czyli spójności – Unia Europejska wspiera rozwój infrastruktury oraz potencjału gospodarczego i ludzkiego najbiedniejszych regionów;
• podniesienia konkurencyjności regionów i zatrudnienia – Unia Europejska
wpiera innowacje i badania naukowe, zrównoważony rozwój oraz szkolenia
zawodowe w mniej rozwiniętych regionach;
• europejskiej współpracy terytorialnej – wspieranie, promocja i realizacja
wspólnych projektów o charakterze międzynarodowym na terytorium całej
Unii Europejskiej; Polityka Spójności polega zatem na wspieraniu wzrostu
gospodarczego, społecznego i przestrzennego.7
Cele i priorytety zrównoważonego rozwoju gmin Gdynia i Puck są w pełni
kompatybilne z celami Polityki Spójności. Na szczeblu lokalnym strategie rozwoju
zalecają rozwój – w aspekcie zrównoważonym – społeczny, gospodarczy oraz
przestrzenny. Czynniki wpływające na rozwój omawianych wcześniej gmin
w znacznym stopniu determinowane są przez założenia Polityki Spójności.
Na zrównoważony rozwój gmin i politykę regionalną składają się następujące
działania:
• tworzenie warunków rozwoju gospodarczego;
• utrzymanie i rozbudowywanie infrastruktury społecznej i technicznej;
• wspieranie i prowadzenie działań na rzecz podnoszenia poziomu wykształcenia;
• wspieranie rozwoju kultury oraz ochrona i racjonalne wykorzystanie dziedzictwa kulturowego;
• promocja walorów i możliwości rozwojowych gminy;
• określenie priorytetów współpracy zagranicznej regionu.
***
Strategiczne planowanie rozwoju gmin Gdynia i Puck ukierunkowuje działania
samorządów, władz oraz jednostek decyzyjnych, jak również określa zasady korzystania z wartości środowiskowych opartych na zasadach zrównoważonego rozwoju.
Nadbałtyckie położenie gmin wymaga wprowadzania do strategii czynników
zapewniających ochronę zatoki, warunkujących wykorzystywanie walorów Bałtyku w sposób racjonalny.
Gminy Gdynia i Puck w znacznym stopniu realizują cele programowe Szczytu
Ziemi. Wprowadzone w ubiegłych latach Strategie w pełni determinują działania
obu gmin, ale rozwój gospodarczy i społeczny w obu tych regionach warunkowany
jest kondycją finansową gmin, dlatego w dobie kryzysu nie wszystkie zadania
i założenia Strategii mogą być w pełni realizowane.
Wykazane w pracy czynniki wpływające na zrównoważony rozwój najczęściej
generują pozytywne zmiany w gminach Gdynia i Puck. Szczególnie w gminie Gdynia
można zauważyć, że założenia Strategii są sukcesywnie doskonalone i w sposób
aktywny realizowane. Efekty działań strategicznych i rozwojowych są w obu gminach zauważalne i w znaczny sposób wpływają na jakość życia mieszkańców.
7
Dostęp: www.funduszeeuropejskie.gov.pl; [data wejścia: 29.03.11].
– 196 –
17
Tomasz Bogajewski
Analiza wpływu lokalnych decyzji
na gospodarkę
odpadami komunalnymi
w kontekście historii zbędnej materii
po 1989 roku
W
szystkie realizowane przez człowieka działania wywierają wpływ na środowisko przyrodnicze. Zbędna materia zawsze powstawała w wyniku realizacji procesów życiowych człowieka. W ostatnich latach rozwój cywilizacyjny doprowadził
do znacznego wzrostu masy objętości i odpadów komunalnych. Obecnie jest to problem globalny, którego rozwiązanie wspomaga w XXI wieku Parlament Europejski.
Pozbawione zawartości opakowania produktów spożywczych, jak również użytkowane przez człowieka wszelakie wyroby podlegają zużyciu, przez co stopniowo stają
się odpadami. Od szeregu lat w Polsce są one przede wszystkim deponowane na
legalnych, uporządkowanych składowiskach. Według danych GUS-u, w ostatnich
latach XX wieku ich liczba wzrastała z 662 w 1985 roku do 999 w 2000 roku.
W XXI wieku ich liczba, po początkowym wzroście, zaczyna maleć. Było ich 1016
w 2002 roku, 1025 w 2005 roku, 929 w 2007 roku oraz 803 w 2009 roku.1
1
Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, Warszawa 2004-2010.
– 197 –
W ostatnich latach zbędna materia z dużych obszarów administracyjnych
o znacznej liczbie ludności usuwana była w różny sposób. Pomimo obowiązywania
na obszarze Polski tych samych aktów prawnych (dyrektyw, ustaw) są widoczne
znaczne różnice w prowadzonej gospodarce zbędną materią.
Celem publikacji jest prezentacja gospodarki odpadami komunalnymi stałymi
oraz surowcami wtórnymi na przykładzie dwóch dużych miast Polski – Lublina
oraz Poznania – wraz ze wskazaniem wpływu lokalnych decyzji na szeroko rozumiane czynniki ekonomiczne.
17.1. Gospodarka zbędną materią komunalną stałą w Polsce
po 1989 roku
17.1.1. Gospodarka zbędną materią w Polsce
w latach dziewięćdziesiątych XX wieku
Efektywność ekonomiczna prowadzonej gospodarki odpadami komunalnymi
stałymi wynika z realizowana codziennych działań na danym obszarze administracyjnym. Jednocześnie zawsze sposób usuwana zbędnej materii wpływa na subiektywnie pojmowaną jakość życia mieszkańców danego obszaru. Realizowany sposób wywozu i zagospodarowania odpadów komunalnych na początku ostatniej
dekady XX wieku w Polsce niewiele różnił się od działań wykonywanych w latach
siedemdziesiątych czy osiemdziesiątych XX wieku. Zbędną materię z miast deponowano na oficjalnych składowiskach, a pochodzącą z obszarów wiejskich niejednokrotnie na nielegalnych. W literaturze pojawiły się informacje, że nastąpił nawet
regres w prowadzeniu gospodarki odpadami komunalnymi w pierwszej połowie
lat dziewięćdziesiątych.2 Na polskich ulicach nadal widać było samochody bezpylne z załadunkiem tylnym – przede wszystkim bębnowe oraz z płytą zgniatającą,
przeważnie produkcji WUKO Łódź (zwane „szufladami” w żargonie pracowników
wywożących odpady). Niekiedy w użytkowaniu były pojemniki o pojemności wielu
metrów sześciennych. Jednakże już w latach osiemdziesiątych wykazano, że taki
system wywozu odpadów komunalnych jest zawsze bardzo nieekonomiczny.3
Nieefektywny system dużych pojemników wiąże się z tak znanymi stożkami. Kontenery mają z jednej strony po trzy lub cztery klapy, między którymi pozostaje
pusta przestrzeń.
W tym okresie nawet w dużych miastach nie wszystkie posesje były wyposażone w pojemniki do zbiórki zbędnej materii. Pod względem legalnego i uporząd2 H. Bronakowski, Wybrane elementy rynku dóbr ekologicznych w opinii respondentów
z obszaru zielonych płuc Polski, w: Mechanizmy i uwarunkowania ekorozwoju, red. S. Wrzosek, Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok 1996, s. 95-111.
3 E. Kempa, Gospodarka odpadami miejskimi, Arkady, Warszawa 1983.
– 198 –
kowanego zbierania odpadów znacznie gorsza sytuacja miała miejsce na obszarach
wiejskich oraz rekreacyjnych. Nie wszystkie z nich miały zorganizowaną zbiórkę
odpadów komunalnych stałych. Jeszcze na przełomie wieków szacowano, że tylko
od 50 do 75% zbędnej materii powstającej w gospodarstwach domowych na
wsiach trafiało w odpowiednio zorganizowane miejsca.4
Interesującej informacji dostarczają badania naukowe przeprowadzone
na obszarze Zielonych Płuc Polski. Wynika z nich, że ponad połowa mieszkańców
wyrzucała własną zbędną materię w miejscach do tego nieprzeznaczonych, ale
jednocześnie wielokrotnie takich miejsc do zorganizowanego gromadzenia odpadów nie było.5 W literaturze z tego okresu można znaleźć stwierdzenia, że rolnicy
sami tworzą nieuporządkowane składowiska odpadów komunalnych.6
Znaczący negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze wynikał z realizowanych w dziesiątkach tysięcy gospodarstw domowych działań. W latach dziewięćdziesiątych, poza nielegalnym, szkodliwym dla środowiska przyrodniczego
deponowaniem odpadów w przygodnych miejscach, miał miejsce proces ich termicznej utylizacji we wszelakich dostępnych piecach lub na otwartej przestrzeni.7
Zjawisko to związane było z szeroko rozumianymi zagadnieniami ekonomicznymi.
Pozwalały te działania przede wszystkim na pozbywanie się własnych odpadów,
niekiedy także na pozyskiwanie z nich energii cieplnej wykorzystywanej
do ogrzewania obiektów mieszkalnych. Pozostający po spaleniu popiół, wyrzucano
w obrębie posesji, na nieuporządkowanym składowisku lub na lokalnej drodze.
Według zrealizowanych w tym okresie badań, na wiejskie składowiska odpadów
trafiała masa niepodlegająca spaleniu lub biologicznemu rozkładowi w kompostownikach. Należy podkreślić, że realizowane działania miały znaczenie ekonomiczne, ponieważ w gospodarstwach domowych nie ponoszono kosztów wywozu
zbędnej materii oraz zakupu opału.
Mieszkańcy Polski w tym okresie magazynowali w mieszkaniu pewne zbędne
frakcje – nienoszonej już odzieży czy obuwia – „na kolejne lata”. Potwierdzają ten
fakt różnorodne wieloletnie badania i obserwacje.8 Był to skutek doświadczonych
przez większą część społeczeństwa wieloletnich braków w zaopatrzeniu. Zbierano
zawsze słoiki, które były następnie wykorzystywane do domowych przetworów.
Ważnym elementem funkcjonowania na początku lat dziewięćdziesiątych były
realizowane dotacje dla komunalnych podmiotów gospodarczych zajmujących się
4 M. Walny, Wdrażanie skutecznego systemu gospodarki odpadami komunalnymi na przykładzie gmin Komorniki i Mieleszyn, w: Systemy Gospodarki Odpadami, PZIiTS, Piła-Poznań
2001, s. 251-262.
5 J. Oleńska, Społeczna akceptacja programów ekorozwoju, w: Mechanizmy i uwarunkowania
…, op. cit., s. 165-172.
6 K. Rybakiewicz, Organizacyjne i społeczne aspekty wdrażania recyklingu, w: ibidem, s. 329-340.
7 A. Grochowalski, Dioksyny w spalinach ze spalarni i w żywności, XI Wielkopolskie Forum
Ekologiczne, Poznań 2005, s. 15-30.
8 J. Dominowski, Społeczne uwarunkowania realizacji standardu, „Sprawy Mieszkaniowe”
1992 nr 1-2, s. 73-78.
– 199 –
wywozem zbędnej materii. Na wielu obszarach administracyjnych funkcjonowało
tylko jedno przedsiębiorstwo, a jedynie w nielicznych innych pojawiły się prywatne podmioty gospodarcze.
Istotnym elementem realizowanej gospodarki było załamanie w tym okresie
skupu surowców wtórnych, co między innymi potwierdza fakt importu makulatury z RFN. Na wielu obszarach administracyjnych realizowana selektywna zbiórka
generowała znaczne koszty finansowe. Zachowania wielu mieszkańców, które
należy określić jako „jazdę na gapę”9 (polegały na potraktowaniu pojemników na
surowce wtórne jako darmowych pojemników na odpady komunalne), spowodowały ograniczenie ulicznej zbiórki selektywnej. Miało to ścisły związek z brakiem
gotowości do ponoszenia kosztów wywozu własnych odpadów przez wiele osób.
Obsługujące pojemniki do selektywnej zbiórki prywatne podmioty gospodarcze
podejmowały racjonalne działania ekonomiczne polegające na ich usunięciu
z pewnych obszarów (w przypadku miast zazwyczaj peryferyjnych).
Ważnym zagadnieniem są niewątpliwie przepływy zbędnej materii, a dotyczące typowych, powszechnie, legalnie zbieranych surowców wtórnych. Należy podkreślić, że największy wpływ wywierały na nie czynniki ekonomiczne.
Obieg „typowych surowców wtórnych” (zbieranych i przetwarzanych w oficjalnej sferze gospodarczej) jest przedstawiony na kilku przykładach, z których
najprostszym i najmniej skomplikowanym obiegiem materii jest niewątpliwie
złom. Istotnym faktem wydaje się pozbywanie się go od razu na obszarach zurbanizowanych oraz przechowywanie na terenach wiejskich lub rekreacyjnych.
Skupowany przez wyspecjalizowane podmioty złom trafiał do zakładów przetwarzania złomu lub dużych podmiotów gospodarczych zajmujących się obrotem
surowcami wtórnymi. Należy podkreślić, że już w latach dziewięćdziesiątych
w Polsce widoczne było zjawisko znane ekonomią skali, czyli partnerami hut były
jedynie bardzo duże podmioty, dostarczające rocznie powyżej kilkunastu tysięcy
Mg złomu.
W nielicznych przypadkach zbierany z obszaru Polski złom podlegał rozdrobnieniu – strzępieniu, co pozwalało na wydzielenie metali żelaznych, kolorowych
od pozostałych frakcji (ziemi, gruzu, gumy, tworzyw sztucznych). W tym przypadku transportowano do hut wyłącznie złom pozbawiony zanieczyszczeń.
Innym surowcem wtórnym, który pozyskiwany był w odmienny niż złom sposób, jest szkło. Znane jest ono od tysięcy lat, a jednocześnie ma bardzo długi okres
rozkładu, który wynosi około 5000 lat.10 Pozyskana w selektywnej zbiórce stłuczka
szklana była transportowana do zakładów przetwórczych w celu przeprowadzenia
procesu uszlachetniania. Polegał on na eliminacji wszelkich zanieczyszczeń, a jednorodny materiał podlegał przetwarzaniu w hutach szkła opakowaniowego
na nowe opakowania do produktów spożywczych.
9
T. Żylicz, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, PWE, Warszawa 2004.
T. de Oliviera, Recykling initiatives in Brazil, “Iswa Times” 1998 No. 2, p. 20-22.
10
– 200 –
Interesująca jest także analiza obiegu opakowań wykonanych z tworzyw w latach dziewięćdziesiątych. Ich zastosowanie było związane ze zmianą stylu życia,
którego subiektywnie pojmowana szybkość wzrosła. Spowodowała ona masowe
zakupy produktów w opakowaniach z tworzyw sztucznych. Ciekawe były zmiany
dotyczące butelek plastikowych (PET). Na początku dekady importowano pełne,
w kolejnych latach puste, a od 1992 roku instalowano w kraju używane linie
z jednoczesnym importem preform.11
Na niektórych obszarach opakowania z tworzyw sztucznych były zbierane
w specjalnych pojemnikach. Inną formą pozbywania się ich, praktykowaną w wielu
gospodarstwach domowych, było wrzucanie do pojemników na odpady komunalne. W niektórych przypadkach były tworzywa sztuczne wyrzucane na nielegalne
składowiska. Jednakże najbardziej niekorzystną formą dla środowiska przyrodniczego było poddawanie tego typu zbędnej materii procesowi „termicznej utylizacji”. Także w miastach na obszarach peryferyjnych miały miejsce przedstawione
działania, a związane były (poza oszczędnością na zakupie opału) ze zmniejszeniem objętości materii zbieranej w pojemnikach. Zbierane w selektywnej zbiórce
opakowania poddawane były segregacji, a pozostałości po niej trafiały wraz z opakowaniami pozbawionymi wartości handlowej na uporządkowane składowiska
odpadów komunalnych. Czysty (pozbawiony zanieczyszczeń) surowiec posegregowany według kolorów (butelki PET) był belowany i transportowany do zakładów przetwarzających tworzywa sztuczne.
Poza złomem w ostatnim dziesięcioleciu ubiegłego wieku skupowano makulaturę, a jest to papier, który stracił swoje własności użytkowe lub w procesie produkcji ich nie uzyskał. W wielu gospodarstwach domowych był on w 100% wykorzystywany jako opał. Ta sytuacja dotyczyła bardzo często obszarów wiejskich.
W miastach różnej wielkości makulatura wrzucana była do wszelakich pojemników na odpady komunalne. Należy podkreślić, że pozytywnym zjawiskiem
dla ochrony środowiska przyrodniczego było zawsze wybieranie jej z deponowanej materii na wszelkich składowiskach, a także z pojemników na odpady komunalne. Nierzadko zbierano makulaturę pozostawioną przy miejscach gromadzenia
zbędnej materii. Do negatywnych zjawisk należy zaliczyć wybieranie tego surowca
ze specjalistycznych pojemników, które często były uszkadzane.
Zebrana makulatura była sprzedawana w punktach skupu; w większych następowało belowanie i transport makulatury do zakładów papierniczych.
Poza „typowymi surowcami wtórnymi” pozyskiwano także „nietypowe”, które
zawsze przetwarzano w obrębie nieoficjalnej, nieewidencjonowanej strefy gospodarczej. Do tych surowców należy zaliczyć obuwie. W latach dziewięćdziesiątych
zachowania Polaków związane z likwidacją zapasów, wpływem mody oraz innymi
negatywnymi zachowaniami wywierały wpływ na obieg obuwia. Szczególną uwagę
poświęcano w tym okresie damskiemu obuwiu zimowemu. Należy podkreślić,
11 B. Czerniakowski, Podwyższanie barierowości butelek z politereflanu etylenu (PET), „Opakowanie” 2010 nr 6, s. 6-10.
– 201 –
że z każdego typu długich kozaków („do kolan”, „za kolana”, „obcisłych na obcasie”) pozyskiwana była w prosty sposób skóra poprzez przecięcie buta na wysokości kostki. Z niej wykonywane były różnorodne wyroby, które włączano w oficjalny
obieg gospodarczy.
Gospodarstwa domowe pozbywały się na początku lat dziewięćdziesiątych
zbędnej odzieży na kilka sposobów. Należy zwrócić uwagę na fakt zbierania pozostawianej przy pojemnikach na odpady odzieży i jej wywożenie na inne obszary,
gdzie była sprzedawana. Należy podkreślić, że na całym obszarze administracyjnym Polski z odzieży wrzuconej do pojemnika na odpady, pozostawionej przy nim,
wyrzuconej na nielegalnym składowisku odpadów lub zdeponowanej na legalnym
wybierano jeden z „nietypowych surowców wtórnych” – rzeczy elastyczne. Zalicza
się do nich elastyczne każdej grubości rajstopy i pończochy, stroje kąpielowe
i gimnastyczne, legginsy oraz bluzki. Wymienione rzeczy po zebraniu podlegały
przetworzeniu w strefie gospodarczej działającej poza oficjalną ewidencją.
Podsumowując zmiany w zbieraniu i skupowaniu surowców wtórnych, należy
zwrócić uwagę na codzienne negatywne działania realizowane w gospodarstwach
domowych. Palenie ich w domowych piecach, usuwanie na nieuporządkowane
składowiska należy wiązać nie tylko ze zmianami ekonomicznymi, a także edukacyjnymi. W 1990 roku został ze szkół wycofany przedmiot „ochrona środowiska”.
Wszystkie zaprezentowane działania spowodowały ograniczenie pozyskiwanej
masy surowców wtórnych. Jednocześnie w wielu przypadkach gospodarowania
zbędną materią w Polsce nie był realizowany ekorozwój, czyli wzrost gospodarczy
niewpływający negatywnie na środowisko przyrodnicze.12
Niezmiernie ważne zmiany ekonomiczne wystąpiły w przeciągu drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Ściśle związane były one z okresem stabilizacji gospodarczej po okresie gwałtownej transformacji, która miała miejsce po 1989
roku. Należy podkreślić, że lata 1994 – 2000 to okres wzrostu PKB, co potwierdzają między innymi wyniki wieloletnich badań związanych z konsumpcją żywności
w wybranych typach opakowań.13
17.1.2. Pierwsza dekada XXI wieku
W latach 2001 – 2002 nastąpiło osłabienia wzrostu gospodarki i wzrost bezrobocia.14 Znaczne dochody osiągała niewielka grupa społeczeństwa, a jednocześnie wzrosła grupa osób o dochodach najniższych.15 Osoby zamożne wyprowadzaK. Górka, Rozwój gospodarczy ekologicznie zrównoważony?, w: Mechanizmy i uwarunkowania ekorozwoju, red. S. Wrzosek, Białystok 1996, s. 35-41.
13 T. Bogajewski, Opakowania w Poznaniu wczoraj, dziś, jutro, Polski Klub Ekologiczny Okręg
Wielkopolski, Poznań 2008.
14 U. Grzega, Wydatki i konsumpcja gospodarstw domowych w Polsce i ocena ich racjonalności,
Wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice 2005.
15 H. Szulce, Poziomy życia ludności w Polsce jako determinanta i skutek rozwoju ekonomicz12
– 202 –
ły się z miast na ich obrzeża – przedmieścia, a ludność uboga przenosiła się do
centrów miast.16 W Polsce rozpoczęły działalność wielkie, ponadnarodowe koncerny dążące do ujednolicenia modelu konsumenta.17 Ujednolicono wiele opakowań produktów spożywczych, odzieży i obuwia. Od końcowych lat dziewięćdziesiątych, a w szczególności od początku XXI wieku tak zwany „śmietnik” stał się
miejscem pozbywania nadmiaru przez bogatych oraz uzupełnianiem różnych dóbr
przez biednych.18
Wskutek zmian gospodarczych, które miały miejsce na początku lat dziewięćdziesiątych (wprowadzenie gospodarki rynkowej zamiast planowej, w której
wszystko jest własnością państwową)19, nastąpiła na przełomie wieków, a jest
szczególnie widoczna w XXI wieku na niektórych osiedlach zmiana sposobu usuwania odpadów. Zamiast istniejącego w poprzednich dziesięcioleciach sztywnego
grafiku, czyli wywozu zbędnej materii w pojemnikach o wielkiej objętości (przykładowo poniedziałki i piątki) wprowadzono „wywóz na telefon”. Po jego wykonaniu, w miarę możliwości technicznych podmiotu gospodarczego (dostępność specjalistycznego pojazdu z obsługą), tego popołudnia lub w dniu następnym rano
pojawiał się samochód hakowy lub bramowy. Wywoził on kontener wypełniony
odpadami z ustalonego miejsca. Zarządy niektórych osiedli zastosowały rozwiązania ekonomiczne, które pozwoliły na znaczne zmniejszanie kosztów wywozu.
Zamiast jednorazowej opłaty (wielocyfrowej) za kontener wprowadzono dla dozorców premię miesięczną za zmniejszenie liczby wywożonych z osiedla kontenerów z odpadami komunalnymi. Dozorcy, przy wykorzystaniu miotły, łopaty lub w
skrajnym przypadku osobistego wejścia do kontenera, ubijali odpady i likwidowali
tak zwane stożki. Te działania pozwalały na zmniejszenie liczby wywozów odpadów w kontenerach.
Już w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych pojawiły się w Polsce w wielu
miejscach kolorowe pojemniki (wycofane z eksploatacji w innych krajach) o różnej
objętości, które przeważnie nowo powstałe podmioty gospodarcze wykorzystywały do zbierania zbędnej materii. Korzystniejszy długookresowy efekt finansowy
występował w przypadku zakupu większej liczby pojemników używanych (nawet
kolorowych) niż mniejszej liczby nowych. Dla wielu mieszkańców Polski w tym
okresie kolor pojemnika oraz fakt jego wcześniejszego używania nie miał znaczenia. W niektórych przypadkach właściciele posesji przy podpisywaniu umowy
nego, w: Obszary i możliwości wykorzystania marketingu, red. H. Szulce, Zaszyty Naukowe
34, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Poznań 2004, s. 7-18.
16 A. Polko, Miejski rynek mieszkaniowy i efekty sąsiedztwa, Wyd. Akademii Ekonomicznej,
Katowice 2005.
17 H. Manteuffel–Szoege, Wybrane aspekty globalizacji gospodarki żywnościowej z punktu
widzenia ekonomiki środowiska, „Ekonomia i Środowisko” 2002 nr 2, s. 86-96.
18 H. Palska, Bieda i dostatek. O nowych stylach życia w Polsce końca lat dziewięćdziesiątych,
Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2002.
19 W. Samecki, Gospodarowanie za pomocą planowania. Analiza krytyczna, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2000.
– 203 –
o wywóz zbędnej materii musieli ponieść koszty zakupu pojemników do jej gromadzenia.
W przypadku podmiotów międzynarodowych ustawiano nowym klientom
(przy podpisywaniu umów o usuwanie odpadów) po 2000 roku nowe, nieużywane
pojemniki. Duże podmioty gospodarcze nie wymagały ich zakupu przez nowych
klientów, a koszty amortyzacji, czyli odtworzenia pojemnika wliczały w cenę wywozu, która przez to mogła być minimalnie wyższa.
Niezmiernie ważnym zagadnieniem w pierwszej dekadzie XXI wieku był
transport zebranej na obszarze wielkich miast zbędnej materii na oddalone składowiska odpadów komunalnych stałych. Po dokonaniu na terenie bazy podmiotu
gospodarczego przeładunku wielokrotnie odpady komunalne wywożono kilkadziesiąt, a nawet więcej kilometrów. Działania te związane były tylko z jednym
czynnikiem ekonomicznym – kosztami deponowania i transportu. Przy wyższej
cenie deponowania na najbliższym składowisku podmiot gospodarczy uzyskiwał
korzystniejszy, wyższy wynik finansowy z prowadzonej działalności w przypadku
pokrycia kosztów transportu na odległe składowisko. Działania te były realizowane dla dużych polskich miast. Na podstawie wieloletnich badań dla Poznania można stwierdzić, że w latach 1994-2008 jedynie 61,8% usuniętych z obszaru miasta
odpadów zdeponowano na najbliższym, miejskim składowisku (w 2008 roku tylko
29,4%).20
Interesującym zagadnieniem wydaje się analiza zmian w sposobach zbierania
oraz przetwarzania surowców wtórnych. Należy podkreślić, że wprowadzone
zmiany były przede wszystkim skutkiem decyzji ekonomicznych. Nie dotyczyły
one złomu stalowego, którego sposoby pozbywania, zbierania i przetwarzania nie
uległy zmianie. Natomiast w sposób powszechny zaczęto zbierać puszki aluminiowe od napojów. Wybierano je z pojemników na odpady komunalne oraz, jak wykazały badania na obszarze dużych miast, były zbierane także z ulic i obszarów zielonych (przeważnie w porze nocnej). Interesujące fakty wykazały eksploracje wykonane na przełomie wieków w Poznaniu. Najwięcej puszek aluminiowych było zawsze na obszarach nieobjętych dozorem kamer przemysłowych.21
Sposoby zbierania oraz przetwarzania tworzyw sztucznych oraz stłuczki
szklanej nie uległy zmianie, a godny podkreślenia jest fakt ustawienia (znacznie
większej niż na początku ostatniej dekady XX wieku) liczby specjalistycznych pojemników.
Interesującym zagadnieniem jest niewątpliwie wprowadzenie po 2000 roku
na obszarach zurbanizowanych przy posesjach selektywnej zbiórki odzieży i obuwia. Propagowano ją poprzez rozdawanie ulotek z informacjami o zbiórce.
T. Bogajewski, Gospodarka odpadami komunalnymi i surowcami wtórnymi w Poznaniu
w latach 1994 – 2009, Wyższa Szkoła Menedżerska, Legnica 2009.
21 T. Bogajewski, Analiza zmian ilościowych oraz możliwości zbierania puszek aluminiowych
w dużych miastach na przykładzie Poznania, w: Ekologia wyrobów, red. W. Adamczyk, Wyd.
Akademii Ekonomicznej, Kraków 2003, s. 371-380.
20
– 204 –
Jak wykazały badania, mieszkaniec miasta mógł brać udział w kilku czy kilkunastu
zbiórkach rocznie. Należy podkreślić, że zakładając przekazywanie odzieży w dobrym i bardzo dobrym stanie osobom potrzebującym, zbierane rzeczy nie pokrywały wydatków związanych z zbiórką.22
Podsumowując zmiany pierwszej dekady XXI wieku, należy wskazać,
że w wielu gminach pojawiły się pojemniki do selektywnej zbiórki, a większa niż
w poprzednim dziesięcioleciu liczba mieszkańców została objęta zorganizowanym
wywozem odpadów komunalnych stałych.
17.2. Gospodarka zbędną materią w obszarach badawczych
17.2.1. Wpływ aktów prawa miejscowego
na koszty działalności podmiotów gospodarczych
Zgodnie z obowiązującymi w Polsce aktami prawnymi dla obszaru miasta Lublina oraz Poznania zostały wydane akty prawa miejscowego – zarządzenia Prezydenta Miasta. Są one istotnym elementem wpływającym na sposób prowadzenia
gospodarki zbędną materią i warunkują sposób prowadzenia zbierania, wywozu
przetwarzania odpadów komunalnych oraz surowców wtórnych. Każde zapisane
w nich zdanie może spowodować dla podmiotu gospodarczego zajmującego się tą
działalnością na danym obszarze administracyjnym bardzo duże codzienne koszty
działalności albo wielkie oszczędności. W tym drugim przypadku jego właściciel
(właściciele) mogą osiągnąć rocznie wielkie dochody. Należy podkreślić, że każde
zarządzenie wpływa na codzienne warunki życia wszystkich mieszkańców danego
obszaru administracyjnego.23
Przyjęte w prawie lokalnym najważniejsze założenia są w Lublinie niezmienne od wielu lat. Od ich wprowadzenia na początku XXI wieku zawsze warunkiem
prowadzenia efektywnej ekonomicznie działalności w zakresie usuwania zbędnej
materii było zbieranie przez podmiot gospodarczy tak zwanych odpadów mokrych
oraz suchych i poddawanie ich recyklingowi. Wprowadzenie tego systemu spowodowało, że od wielu lat z frakcji suchej pozbawionej surowców wtórnych, których
przetwarzanie jest opłacalne finansowo, wytwarzane jest paliwo alternatywne
do cementowni (cementownia Chełm wykorzystuje je od 2002 roku).24 Dla przedsiębiorców wprowadzony został obowiązek składania comiesięcznych sprawozT. Bogajewski, Ekonomiczno – ekologiczne skutki selektywnej zbiórki odzieży i obuwia,
w: Towaroznawstwo wobec integracji z Unią Europejską, red. J. Żuchowski, PAN, Radom
2004, s. 408-414.
23 T. Bogajewski, Gospodarka odpadami komunalnymi …, op. cit.
24 J. Sawecki, Termiczne przekształcanie odpadów w cementowni Chełm, w: Kompleksowa
gospodarka odpadami. Produkty z odpadów – kompost, paliwa, surowce, Abrys, Lublin 2010,
s. 133-135.
22
– 205 –
dań, w których są zamieszczone informacje o masie surowców i odpadów. Odpowiednio wysoki procentowy udział surowców w całej masie skutkuje znacząco
niższą opłatą za masę deponowaną na składowisku odpadów. W przeciągu kilku
lat z własnych środków finansowych lub kredytów podmioty gospodarcze sfinansowały budowę linii do sortowania masy suchej (surowcowej) oraz mokrej.
Wprowadzony w Lublinie system zbierania zbędnej materii jest realny, elastyczny,
skuteczny oraz weryfikowalny. Należy podkreślić, że przyjęte w Lublinie na początku XXI wieku zasady prowadzenia gospodarki odpadami i surowcami wtórnymi, poza opłatą za przyjęcie jednej Mg do deponowania, nie uległy znaczącym
zmianom. Pierwszym etapem realizacji systemu było oddanie do eksploatacji nowoczesnego składowiska dla miasta Lublina oraz innych gmin, a prace budowlane
rozpoczęto w 1991 roku. Kolejnym było przeprowadzenie badań terenowych
(składu odpadów), a ostatnim elementem jest przestrzeganie poziomu odzysku na
poziomie 7% (2009 rok), liczonego według: 25
S / (S + W)*100% = 7%,
gdzie:
S –
W –
odpady segregowane oraz poddane odzyskowi [Mg],
odpady zdeponowane na składowisku [Mg].
Wprowadzane w Lublinie rozwiązania spowodowały:
• budowę wszystkich specjalistycznych instalacji na koszt podmiotów gospodarczych;
• ponoszenie przez firmy wszelkich kosztów związanych utrzymaniem i konserwacją instalacji do przetwarzania zbędnej materii;
• dla miasta Lublina całkowity brak kosztów związanych z budową nowych
obiektów dla przetwarzania i zagospodarowania zbędnej materii.
Zupełnie odmienne rozwiązania przyjęte zostały w Poznaniu – zgodnie z zarządzaniem nr 476/2004/P Prezydenta Miasta Poznania z dnia 12 lipca 2004 już
w 2004 roku przedsiębiorca (podmiot gospodarczy) ubiegający się o zezwolenie
na świadczenie usług w zakresie odbierania odpadów od właścicieli nieruchomości
miał posiadać własną linię sortowniczą lub sortownię spełniającą funkcję do segregacji zmieszanych odpadów komunalnych, przesortowania surowców wtórnych, o wydajności porównywalnej z wielkością strumienia odpadów komunalnych pozyskiwanych dziennie w obszarze realizowanej przez siebie działalności.
Wymóg posiadania linii sortowniczej został podtrzymany wielokrotnie (w kolejnych zarządzeniach Prezydenta Miasta), we wrześniu 2004 roku, maju 2005 roku,
M. Stani, M. Rycaj, Wdrażanie nowoczesnego i efektywnego systemu gospodarki odpadami
w Lublinie. Współpraca samorządu z prywatnymi przedsiębiorcami. Prawne, społeczne i ekonomiczne aspekty lubelskiego systemu gospodarki odpadami, w: Kompleksowe zarządzanie
gospodarką odpadami, red. T.Marcinkowski, PZIiTS, Poznań 2009, s. 253-278.
25
– 206 –
marcu 2006 roku, grudniu 2006 roku.26
W kolejnym, wydanym we wrześniu 2007 roku zarządzeniu baza, w której
miała się odbywać segregacja zmieszanych odpadów, miała znajdować się
w Poznaniu lub do 40 km od granic administracyjnych miasta, co potwierdzono
w styczniu 2008 roku.
Dla funkcjonowania poznańskiego systemu gospodarki odpadami szczególnie
ważne było ich sortowanie, które obowiązywało już od 1 lipca 2005 roku. Zgodnie
z danymi Urzędu Miasta w Poznaniu 16 sierpnia 2005 roku żaden podmiot
nie dysponował taką linią, a na początku 2007 roku tylko jeden. W 2007 roku
funkcjonowały cztery miejsca sortowania zmieszanych odpadów komunalnych.
Pracownicy Urzędu Miasta zaakceptowali lokalizacje koło Międzychodu oraz
w Koninie, a w tych miejscach odpady segregowało 15 podmiotów. W 2008 roku
odpady komunalne sortowane były w pięciu miejscach, w tym w Międzychodzie
oraz Koninie. W 2009 roku jedynie sześć podmiotów miało instalacje do segregacji
odpadów komunalnych. Sortowanie zmieszanych odpadów komunalnych wywiezionych z obszaru miasta obowiązywało od 1 lipca 2005 roku do końca 2008 roku.
Jednocześnie w analizowanym okresie liczba podmiotów gospodarczych zajmujących się wywozem zbędnej materii wahała się od 48 do 98.27
Bardzo ważne, ponieważ wywołało niezmiernie wielkie zmiany ekonomiczne,
było kolejne zarządzenie, wydane w styczniu 2009 roku. Jego wprowadzenie zlikwidowało obowiązek sortowania zmieszanych odpadów komunalnych. Miało to
ścisły związek z zamiarem budowy zakładu termicznego przekształcania odpadów,
który został zaprezentowany w uzasadnieniu do zarządzenia.
Wydaje się celowe zaprezentowanie ekonomicznych konsekwencji działań
podmiotów gospodarczych, które zrealizowały zapisy prawa miejscowego. Przede
wszystkim oznaczało to dla nich konieczność znacznych nakładów inwestycyjnych
na sortownie. Dla jednego obiektu pełne koszty (teren, hala, linia technologiczna,
inny sprzęt techniczny) mogły wynieść nawet kilkadziesiąt milionów złotych. Sortowanie każdej tony odpadów wymagało zaangażowania środków finansowych
(między innymi energia elektryczna, pracownicy). Skutkiem tych działań była zawsze wyższa opłata, stawka za odebranie od nieruchomości odpadów komunalnych
stałych. Sytuacja ta w bardzo wielu wypadkach była przyczyną wypowiedzenia
umowy.
Podmiot nieprzestrzegający w Poznaniu rozporządzeń Prezydenta Miasta nie
poniósł kosztów związanych z budową linii sortowniczej ani jej eksploatacji.
Pozwoliły mu te działania na utrzymanie niższych cen. Uwzględniając szeroko
rozumiane zagadnienia ekonomiczne, należy podkreślić, że od 2009 roku, po
upływie kilku lat, pierwsze z podmiotów (przestrzegających prawo miejscowe)
mają niezamortyzowane środki trwałe i nadal ponoszą koszty ich utrzymania oraz
mają mniejszą liczbę klientów. Natomiast drugie, które nie zrealizowały obowiąz26
27
Urząd Miasta w Poznaniu: dostęp: www.poznan.pl [data wejścia: 14.03.2011].
T. Bogajewski, Gospodarka odpadami komunalnymi …, op. cit.
– 207 –
kowych (przez kilka lat) inwestycji oraz związanych z nimi codziennych działań,
mają znacznie większą (niż kilka lat wcześniej) liczbę odbiorców na świadczone
przez siebie usługi wywozu.
Interesującym zagadnieniem związanym z gospodarką odpadami komunalnymi stałymi było zorganizowanie w Poznaniu selektywnej zbiórki surowców
wtórnych. Pierwsza znacząca liczba specjalistycznych pojemników pojawiła się
na obszarze miasta w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Na skutek wandalizmu
zabawowego28 oraz wrzucania odpadów komunalnych ich liczba została bardzo
mocno zredukowana. W XXI wieku, od 2003 roku każdy podmiot gospodarczy
musiał posiadać kolorowe pojemniki do zbierania surowców wtórnych. Pomimo
tej sytuacji, wynikającej z zarządzeń Prezydenta Miasta, w połowie 2000 roku
Urząd Miasta Poznania29 powierzył zorganizowanie tak zwanego miejskiego systemu zbiórki selektywnej ZB Wysypisko Odpadów Komunalnych. Zakupiono ponad
2000 pojemników, z których aż 32% zostało zniszczonych na skutek wandalizmu
zabawowego. W latach 2000 – 2008 koszty jego funkcjonowania wyniosły ponad
4,8 miliona PLN, a zakupy inwestycyjne (pojemniki i specjalistyczny samochód)
pochłonęły ponad 2,1 miliona. Miejski system zbiórki selektywnej został „bardzo
mocno ograniczony” do końca pierwszej dekady XXI wieku.
Wprowadzane w Poznaniu rozwiązania spowodowały:
• budowę kilku linii do sortowania komunalnych odpadów zmieszanych lub
zbieranych na obszarze miasta w specjalistycznych pojemnikach tak zwanych
surowców wtórnych przez podmioty gospodarcze;
• niezmiernie dynamiczne zmiany w liczbie obsługiwanych klientów
przez podmioty gospodarcze, a nastąpiło ich zmniejszenie w firmach spełniających wymogi prawa miejscowego;
• wprowadzenie na szeroką skalę bardzo nieefektywnego ekonomicznie
po 2000 roku tak zwanego miejskiego systemu zbiórki selektywnej (kierowanego przez urzędników), który obecnie już nie funkcjonuje.
17.2.2. Zmiany masy deponowanej zbędnej materii
w obszarach badawczych
Niezmiernie ważnym zagadnieniem związanym z ochroną środowiska przyrodniczego, poza składowaniem odpadów komunalnych, są niezmiernie dynamiczne zmiany w deponowanej masie. W 1991 roku rozpoczęto w Lublinie budowę nowoczesnego składowiska odpadów. Natomiast po 1990 roku nie wszystkie
wytworzone przez mieszkańców miasta Poznania odpady były deponowane na
miejskim składowisku w Suchym Lesie. Biorąc pod uwagę zagadnienia ekonomicz28 P. Zimbardo, F. Ruch, Psychology and life, Publ. Scott Foresman and Company, Glenview 1977.
29 K. Krauze, J. Królikowski, Praktyczna realizacja wymagań ustawy o odpadach i rozporządzeń wykonawczych związanych ze składowaniem odpadów w dużym mieście – Poznań, Techniczne, ekonomiczne i organizacyjne aspekty gospodarki odpadami, Gniezno – Poznań 2003.
– 208 –
ne, podmioty gospodarcze wywoziły zbędną materię z obszaru miasta Poznania
(obecnie nadal realizują te działania) na inne składowiska, gdzie opłata za przyjęcie jednego Mg jest znacznie mniejsza niż w składowisku miejskim. Masę odpadów
komunalnych wywiezionych z obszaru miasta Lublina i Poznania i w sposób legalny zdeponowanych na różnych składowiskach w latach 1995 – 2009 przedstawia
tabela 17.1. W przypadku składowiska w Suchym Lesie (miasto Poznań) dla lat
1995-200530 uwzględniono masę surowców wtórnych, która została wybrana
z deponowanych odpadów przez osoby zwane grzebaczami surowców31 albo „poszukiwaczami skarbów”.32
Informacje dotyczące odpadów zaprezentowane zostały z dokładnością do
50 Mg rocznie (dane GUS-u z lat 1994-2008)33. W celu uzyskania średniej dla liczby
ludności obliczenia wykonano zgodnie z danymi demograficznymi na dzień
30 czerwca danego roku.
Na podstawie zaprezentowanych danych można wyciągnąć następujące interesujące wnioski:
• w badanych miastach miały miejsce dynamiczne zmiany w deponowanej masie zbędnej materii, która wzrastała w obydwu obszarach badawczych w latach 1995-2000 oraz malała w Lublinie w latach 2002-2005, a w Poznaniu
w latach 2005-2007;
• uwzględniając masę deponowaną na jednego mieszkańca, w całym okresie
badawczym mieszkańcy Poznania mieli poziom wyższej konsumpcji i wytwarzania odpadów niż osoby zamieszkujące Lublin:
−
masa w Lublinie wzrastała w latach 1995-2001, malała w latach 2001-2005 oraz ponownie wzrastała w latach 2005-2008,
−
masa w Poznaniu wzrastała w latach 1995-2000, malała 2000-2002
oraz wykazywała duże różnice w latach 2003-2005, a w latach 2006-2007 ulegała zmniejszeniu (w tym okresie należało sortować wszystkie
odpady usunięte z obszaru miasta),
−
w całym analizowanym okresie masa deponowana na mieszkańca
Poznania była wyższa niż na mieszkańca Lublina,
−
przy uwzględnieniu skrajnych lat badawczych, uległa zmniejszeniu różnica pomiędzy masą deponowaną na mieszkańca Poznania, a na mieszkańca Lublina zmalała ona z blisko 40 kg rocznie do około 22 kg w 2008
roku.
30 2007.05.15. Pismo Zakładu Zagospodarowania Odpadów ZZO/GZ/7015-7/2007, maszynopis.
31 E. Kempa, Gospodarka odpadami na przełomie wieku XX i XXI. Hipotezy prognostyczne dla
Polski: „Gospodarka odpadami komunalnymi, Konferencja naukowo – techniczna”, KoszalinKołobrzeg 1992.
32 T. Bogajewski, Wykorzystanie nietypowych surowców wtórnych, „Gospodarka Materiałowa
i Logistyka” 1999 nr 5.
33 Główny Urząd Statystyczny, dostęp: www.stat.gov.pl [data wejścia: 12-03-2011].
– 209 –
Tabela 17.1. Masa odpadów komunalnych stałych wywiezionych z obszaru Lublina
oraz Poznania i zdeponowanych na składowiskach w latach 1995 – 2008
LUBLIN
POZNAŃ
ROK
[MG]
[KG/OS.]
[MG]
[KG/OS.]
1995
95 950
272,5
181 350
311,7
1996
103 850
292,6
196 550
338,4
1997
122 500
343,8
219 000
377,6
1998
122 400
343,6
234 400
404,6
1999
124 250
348,6
258 600
447,8
2000
122 850
345,2
267 100
463,7
2001
119 400
355,6
246 450
429,5
2002
121 500
340,2
219 300
379,0
2003
115 900
323,7
232 450
403,7
2004
112 800
316,9
192 350
335,7
2005
107 400
302,1
209 700
367,9
2006
116 700
329,4
200 100
353,2
2007
120 050
340,3
197 150
349,5
2008
119 850
341,1
203 050
362,9
Źródło: M. Stani, M. Rycaj, Narzędzia prawne wykorzystane do budowy oraz doskonalenia
lubelskiego systemu gospodarki odpadami – analiza wdrożenia, funkcjonowania i efektywności, w: Kompleksowa gospodarka odpadami. Produkty z odpadów – kompost, paliwa, surowce,
Wyd. Abrys, Lublin 2010, s. 13-37; Wysypisko Odpadów Komunalnych m. Poznania z lat
1995-2000, zestawienie danych finansowo-gospodarczych; pisma Urzędu Miasta z lat 2000-2008; J. Rapior, A. Dolecka, M. Józefczyk, E. Norkowska, Aktualny stan gospodarki odpadami
– opracowanie zostało przygotowane dla potrzeb Zespołu ds. Strategii Gospodarki Odpadami
dla Miasta Poznania, Poznań lipiec 2003, maszynopis; Plan gospodarki odpadami dla miasta
Poznania, Załącznik do uchwały Nr XLVII/499/IV/2004 Rady Miasta Poznania z dnia 22
czerwca 2004 roku, maszynopis (2000-2003); pismo Zakładu Zagospodarowania Odpadów
ZZO/GZ/7015-19/06.
Ważnym zagadnieniem badawczym wydaje się ustalenie dynamiki zmian
w stosunku do pierwszego analizowanego roku, jak również w stosunku do poprzedniego roku. Dynamikę zmian dla masy odpadów na jednego mieszkańca prezentuje tabela 17.2.
– 210 –
Tabela 17.2. Dynamika zmian masy odpadów komunalnych stałych wywiezionych
z obszaru Lublina oraz Poznania i zdeponowanych na składowiskach
w latach 1995 – 2008
LUBLIN
POZNAŃ
ROK
W STOSUNKU DO 1995
ROKU [%]
W STOSUNKU
DO POPRZEDNIEGO
ROKU [%]
W STOSUNKU DO 1995
ROKU [%]
W STOSUNKU
DO POPRZEDNIEGO
ROKU [%]
1995
100
100
100
100
1996
107
107
109
109
1997
126
117
121
112
1998
126
100
130
107
1999
128
101
144
111
2000
127
99
149
104
2001
130
103
138
93
2002
125
96
122
88
2003
119
95
130
107
2004
116
98
108
83
2005
111
95
118
110
2006
121
109
113
96
2007
125
103
112
99
2008
125
100
116
104
Źródło: opracowanie własne.
Przedstawione w tabeli 17.2 wyniki pozwalają na wyciągniecie następujących
wniosków dotyczących masy zdeponowanej materii na jednego mieszkańca,
z uwzględnieniem dynamiki w stosunku do 1995 roku oraz poprzedniego roku:
• w Lublinie oraz Poznaniu zawsze masa deponowana była większa niż na początku okresu badawczego;
• w Poznaniu wzrost masy deponowanej na mieszkańca w stosunku do 1995
roku był większy niż w Lublinie i osiągnął blisko 50% w 2000 roku, a największy wzrost dla Lublina wynosi tylko 30 %, co miało miejsce w 2001 roku;
• w stosunku do poprzedniego roku badawczego w Lublinie w latach 1995-1997 oraz latach 2005-2007 wzrastała masa deponowanych na mieszkańca
odpadów;
• w stosunku do poprzedniego roku badawczego w Poznaniu w latach 1995-2000 oraz latach 2007-2008 wzrastała masa deponowanych na mieszkańca
odpadów.
Zaprezentowane w obydwu tabelach dane są interesujące. Na podstawie zaprezentowanych informacji wydaje się konieczne prowadzenie dalszych badań
podstawowych.
– 211 –
17.3. Czynniki ekonomiczne w gospodarce
zbędną materią w XXI wieku
Interesującym zagadnieniem kolejnej dekady XXI wieku wydaje się wprowadzanie aktów prawnych, które umożliwią wprowadzenie tak zwanej gminnej własności odpadów. Na podstawie zaprezentowanych danych dla miasta Lublina
i Poznania można wskazać, że obowiązujące w pierwszej dekadzie XXI wieku akty
prawne umożliwiały stworzenie systemu zbiórki zbędnej materii bez nakładów
finansowych miast.
Należy podkreślić, że wprowadzenie tak zwanego podatku odpadowego może
rozwiązać problem zagospodarowania zbędnej materii, jednak zrealizowane
na wielu obszarach administracyjnych działania oznaczać będą bardzo duże koszty
dla ich mieszkańców.
Ważnym ekonomicznym zagadnieniem jest określanie obecnego wieku jako
okresu globalizacji. Wydaje się celowe w przyszłej gospodarce zbędną materią
uwzględnienie zmian, na które ani radni gmin, powiatów czy posłowie z senatorami nie mają wpływu. W ostatnich latach można obserwować na całym cywilizowanym świecie przejmowanie jednych podmiotów gospodarczych przez inne w wyniku wykupu czy fuzji. Należy podkreślić, że w ostatnich latach zmniejszyła się
w Polsce bardzo mocno liczba małych, niewielkich podmiotów gospodarczych
zajmujących się przetwarzaniem rocznie niewielkich mas surowców wtórnych.34
Efekty tego procesu można obserwować zarówno w bardzo dużych ośrodkach miejskich, jak również w małych rekreacyjnych czy wiejskich gminach.
W pierwszym przypadku wiele podmiotów gospodarczych, które zbierają surowce
wtórne w ulicznej zbiórce lub je skupują, sprzedaje je znacznie większym podmiotom gospodarczym. Wiele podmiotów sprzedaje surowce wtórne za minimalną
kwotę. Przykładem jest jedno z przedsiębiorstw komunalnych (działające w byłym
mieście wojewódzkim), które w 2010 roku ze sprzedaży 20,55 Mg makulatury
uzyskało aż 616 PLN.35 Uzyskana za kilogram surowca stawka była znacznie
mniejsza niż w Poznaniu w punkcie skupu prowadzonym przez bardzo duży podmiot gospodarczy, który przetwarza rocznie kilkadziesiąt tysięcy ton surowców
wtórnych.
Obecnie nie funkcjonuje wiele małych podmiotów przetwarzających surowce
wtórne jak jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Działają wielkie
podmioty, które rocznie przetwarzają od kilkunastu tysięcy Mg do nawet kilkuset
tysięcy Mg. Ten proces gospodarczy spowodował sytuację, w której partnerem
34 T. Bogajewski, Gospodarka odpadami komunalnymi stałymi w Polsce na przełomie XX i XXI
wieku, Polski Klub Ekologiczny, Poznań 2008.
35 W. Stasiak, Aktualne problemy gospodarki odpadami w Miejskim Przedsiębiorstwie Gospodarki Komunalnej w Jeleniej Górze, materiał na VIII Studencką Ogólnopolską Konferencję
Naukową „Szanse i zagrożenia gospodarki odpadami, UE we Wrocławiu, Jelenia Góra 2011,
maszynopis.
– 212 –
handlowym dla takiego podmiotu nie jest właściciel posiadający rocznie dany surowiec w masie kilku, kilkunastu czy nawet kilkuset Mg. Rozmowy handlowe można prowadzić jedynie w przypadku posiadania danego surowca wtórnego od kilkunastu do kilkuset tysięcy Mg rocznie.
Obecnie można już określić, że mała gmina lub nawet związek gmin nie będzie partnerem. Po zakończeniu globalnego procesu konsolidacji firm przetwarzających surowce wtórne zebraną materię do przetwarzania będzie on oddawał nieodpłatnie i ponosił koszty jej transportu we wskazane miejsca. Wydaje się także
możliwe wprowadzenie przez niektóre podmioty dla niewielkich rocznych dostaw
opłaty za dostarczenie surowca wtórnego do przetworzenia. Będzie ona oczywiście niższa niż tak zwana opłata karna za deponowanie na składowisku. W tym
przypadku mieszkańcy danego obszaru zbiorą selektywnie surowce wtórne,
a następnie zapłacą za przyjęcie ich do zagospodarowania.
Oczywiście, gminy lub związki celowe mogą uniknąć takiej sytuacji, ale będą
musiały jednorazowo dostarczać do przetworzenia od kilkuset do tysięcy Mg,
a zagwarantować stosowną, wieloletnią umową rocznie znacznie większą masę
o bardzo ściśle określonych parametrach.
Ważnym zagadnieniem są możliwe już dziś do wskazania dodatkowe koszty
związane z wprowadzeniem w Polsce tak zwanej gminnej własności zbędnej materii. Pierwszym z nich są przedstawione możliwe do wprowadzenia przez wielkie
ponadnarodowe podmioty opłaty dodatkowe za przyjęcie surowców do dalszego
przetwarzania. Kolejne będą wiązać się z likwidacją ekonomii skali.36 Działające
w przyszłości podmioty komunalne należące do gmin samodzielnie będą dokonywać zakupów specjalistycznych pojemników czy taboru. Cena jednostkowa będzie
się bardzo znacząco różnić od osiąganej obecnie przy zakupie rocznym tysięcy, czy
nawet dziesiątków tysięcy pojemników, czy kilkudziesięciu, kilkuset specjalistycznych pojazdów.
Poza możliwą do wprowadzenia opłatą za surowce wtórne wyższymi kosztami inwestycyjnymi gminna własność oznaczać będzie konieczność budowy oraz
utrzymywania gminnych instalacji do przetwarzania i zagospodarowania zbędnej
materii. Już kilka lat temu zwrócono uwagę na fakt, że w Polsce władze samorządowe łatwiej pozyskują poważne środki finansowe na budowę wspomnianej infrastruktury technicznej niż zbędną materię konieczną do ich sprawnego funkcjonowania – zdarza się, że masa odpadów jest mniejsza niż całkowite możliwości przetwarzania technicznej instalacji w danej jednostce czasu.37 W przypadku niedociążenia wynikające z nieefektywnej pracy instalacji koszty zawsze pokrywają okoliczni mieszkańcy.
Z. Korzeń, Ekologistyka, Biblioteka Logistyka, Poznań 2001.
M. Kundegórski, M. Chrzanowski, Stacje przeładunkowe w systemach transportu odpadów
komunalnych. Techniczne, ekonomiczne i organizacyjne aspekty gospodarki odpadami, PZIiTS,
Gniezno – Poznań 2003.
36
37
– 213 –
Przy podsumowaniu zagadnienia należy wspomnieć o zaprezentowanej już
kilka lat temu (2006 rok) kompletnej analizie związanej z wprowadzeniem gminnej własności odpadów komunalnych. Poza korzyściami zostały w niej zaprezentowane także zagrożenia (monopol, nadużycia przy wyborze, zmniejszenie liczby
podmiotów gospodarczych, wyższe ceny, zmniejszenie motywacji do segregacji).38
***
Gospodarka zbędną materią w Polsce po 1990 roku uległa bardzo wielu
zmianom. Na szczególną uwagę zasługują wywołane szeroko rozumianymi czynnikami ekonomicznymi. Dla analizowanych obszarów można wyciągnąć następujące
wnioski:
1.
W Lublinie przyjęty został bardzo realny, elastyczny, skuteczny oraz łatwo
weryfikowalny system zbierania oraz usuwania zbędnej z obszaru miasta materii. Wszystkie koszty inwestycyjne zostały poniesione przez podmioty gospodarcze, które w codziennej działalności zawsze dążą do osiągnięcia dodatniego wyniku finansowego oraz zwiększania liczby klientów.
2.
W Poznaniu obowiązywały przez wiele lat akty prawa miejscowego, których
wynikiem miała być budowa i eksploatacja przez prywatne firmy specjalistycznych instalacji do segregowania zmieszanych odpadów komunalnych.
Koszty ich budowy oraz działalności poniosły niektóre podmioty gospodarcze, a w ich wyniku utraciły wielu klientów. Pozostałe podmioty miały niższą
cenę i obecnie mają więcej obsługiwanych punktów niż w 2004 roku.
Wydaje się konieczne podkreślenie ekonomicznych skutków wprowadzenia
w Polsce tak zwanej gminnej własności odpadów komunalnych. W najbliższych
latach mogą pojawić się oraz ulec zintensyfikowaniu następujące procesy:
• znaczne zwiększenie (w stosunku do 2011 roku) ponoszonych przez mieszkańców opłat za usuwanie zbędnej materii;
• wprowadzenie opłat za przyjęcie do przetwarzania surowców wtórnych
przez podmioty gospodarcze;
• likwidacja ekonomii skali dla zakupów specjalistycznych pojemników, taboru,
czy nawet rozwiązań technologicznych w zakresie zagospodarowania zbędnej materii.
Gospodarka zbędną materią w Polsce wydaje się ważnym zagadnieniem badawczym, które winno być rozpatrywane w ramach ekonomii zrównoważonego
rozwoju oraz towaroznawstwa. Obecnie można już rozważać badania podstawowe
nad wprowadzeniem innych zasad finansowych dla zupełnie innego systemu zbierania odpadów komunalnych oraz surowców wtórnych. Wydaje się celowe wprowadzanie rozwiązania łączącego zalety wolnego rynku z ponoszeniem kosztów
funkcjonowania systemu przez wszystkich mieszkańców. Mogłaby być nim ponoszona przez każde mieszkanie stała miesięczna opłata za odpady, a w ramach niej
38 P. Małecki, Uwarunkowania i doświadczenia w funkcjonowaniu opłaty „śmieciowej”, „Ekonomia i Środowisko” 2006 nr 2, s. 85-93.
– 214 –
pojemnik na odpady suche, możliwość oddawania we wskazanych miejscach frakcji ulegającej biologicznemu rozkładowi i „nietypowych surowców wtórnych”.
Jednocześnie wydaje się celowe wprowadzenie dla każdego mieszkania (wspólnoty mieszkaniowej) opłaty za każdy kilogram odpadów mokrych.
Nie można, zakładać, że wprowadzane w Polsce w 2011 roku akty prawne
w gospodarce odpadami oraz surowcami wtórnymi są ostateczne. Wydaje się konieczne intensywne poszukiwanie rozwiązań wprowadzających zrównoważony
rozwój przy wykorzystaniu obecnej i przyszłej wiedzy z towaroznawstwa.
– 215 –
18
Stanisław Ejdys
Zrównoważony transport miejski
odpowiedzią na potrzeby
komunikacyjne użytkowników miasta
J
ednym z najpoważniejszych problemów transportowych świata są uciążliwości mieszkańców dużych metropolii z codziennym dojazdem do szkoły, pracy, teatru, kina, na zakupy. Nadmierny ruch utrudnia poruszanie się po mieście. Nie da się
budować i modernizować ulic w nieskończoność, gdyż i tak nie zapewnią wymaganej przepustowości. Jedynym wyjściem z sytuacji jest dobrej jakości transport
miejski. Pozwala on dowieźć ludzi do miejsca przeznaczenia, a jednocześnie jest
mniej uciążliwy i bardziej przyjazny miastu od motoryzacji indywidualnej. Zanieczyszczenia i hałas związane z transportem miejskim są wielokrotnie niższe niż
te powodowane przez samochody osobowe.
Zrównoważony transport miejski ma obecnie kluczowe znaczenie dla prawidłowego rozwoju gospodarczego miasta oraz jakości życia jego mieszkańców.
W rozwoju tym można zaobserwować współzależności: wewnętrzne – występujące w ramach systemu transportowego miasta oraz zewnętrzne – występujące między zrównoważonym transportem a innymi działami gospodarki i w efekcie całą
gospodarką miejską.1 Transport miejski prowadzi do aktywizacji miasta.
1W. Grzywacz, K. Wojewódzka-Król, W. Rydzykowski, Transport, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, s. 50.
– 217 –
Istniejący system transportu zbiorowego w Olsztynie nie spełnia oczekiwania
samorządu lokalnego i pasażerów, ponieważ nie zapewnia właściwej obsługi
w warunkach gwałtownego wzrostu motoryzacji indywidualnej. Konsekwencje
takiego stanu rzeczy są odczuwalne dla wszystkich użytkowników miasta i środowiska naturalnego. Stają się one powodem hamowania lub spowolnienia rozwoju
gospodarczego, wycofywania kapitału, braku nowych inwestycji, wzrostu kosztów
i obniżenia poziomu jakości oferowanych usług przewozowych. Są to problemy
wywołujące implikacje społeczne i ekonomiczne, a także ekologiczne.
Istnieje konieczność pilnego podjęcia takich działań, w wyniku których udałoby się zmienić trend prowadzący do spadku popytu na usługi przewozowe
transportem miejskim, a także odwrócić negatywną tendencję prowadzącą
do wzrostu zatłoczenia na ulicach (kongestii), zagrożenia bezpieczeństwa oraz
nadmiernych emisji zanieczyszczeń. Konieczne są więc rozwój i modernizacja systemu transportu miejskiego w zakresie odpowiednim do istniejących i planowanych potrzeb przewozowych.
Celem niniejszego opracowania jest próba udowodnienia tezy, że tylko zrównoważony transport miejski zaspokoi potrzeby komunikacyjne użytkowników
obszarów zurbanizowanych.
18.1. Idea zrównoważonego rozwoju
i jej sektorowe konkretyzacje
Ogólny zarys koncepcji zrównoważonego rozwoju stanowi podstawę założeń
przyjmowanych planów i podejmowanych działań sektorowych. Konkretyzacja
koncepcji zrównoważonego rozwoju musi być dokonana również w odniesieniu
do transportu miejskiego, istnieją bowiem pewne trudności z rozróżnieniem pojęć:
zrównoważony transport i zrównoważony rozwój transportu. W literaturze na
temat zrównoważonego rozwoju występuje bardzo wiele definicji zrównoważonego transportu. Najbardziej znana i popularna jest definicja Ala: tylko taki transport
można uznać za zrównoważony, który z pokolenia na pokolenie może w pełni funkcjonować przy przemieszczaniu osób i ładunków bez zawłaszczania: materiałów,
energii i innych zasobów środowiska, należnych każdemu następnemu pokoleniu2.
Natomiast przyjęta przez Europejską Konferencję Ministrów Transportu w 2004
i 2005 roku przez Centrum Zrównoważonego Transportu definicja zrównoważonego transportu określa go jako taki, który3:
Powyższa definicja została sformułowana przez przedstawiciela Holandii – Ala na konferencji OECD w Berlinie w 1991 roku.
3 T. Borys, Raport z realizacji ekspertyzy. Analiza istniejących danych statystycznych pod
kątem ich użyteczności dla określenia poziomu zrównoważonego rozwoju transportu wraz
z propozycją ich rozszerzenia, dostęp: www.mi.gov.pl [data wejścia: 26.03.2009].
2
– 218 –
• umożliwia spełnienie podstawowej potrzeby dostępu do niego przez jednostki i społeczeństwa w sposób bezpieczny i spójny z potrzebami zdrowia ludzkiego i ekosystemów oraz odpowiada wymogom wartości kapitałowych
w obrębie danego pokolenia i w skali międzypokoleniowej;
• jest przystępny cenowo, skutecznie funkcjonuje, oferuje wybór środków
transportu oraz wspiera prężnie rozwijającą się gospodarkę;
• ogranicza emisje i odpady z uwzględnieniem możliwości planety do ich absorpcji, minimalizuje zużycie zasobów nieodnawialnych, ogranicza konsumpcję zasobów odnawialnych do poziomu zrównoważenia, przetwarza i wtórnie
wykorzystuje ich komponenty oraz minimalizuje wykorzystanie gruntów,
a także ogranicza natężenie hałasu.
Zgodnie z powyższą definicją system zrównoważonego transportu uwzględnia kryterium dostępności do usług transportowych zgodny z wymogiem bezpieczeństwa zdrowotnego i ekologicznego, z uwzględnieniem zasady sprawiedliwości
międzypokoleniowej, kryterium efektywności ekonomicznej oraz kryterium ograniczania wpływu na środowisko i wykorzystanie przestrzeni. Przedstawiona definicja jest uznawana za najbardziej wszechstronną i jednoznaczną, dodatkowo jest
preferowana przez wielu ekspertów z dziedziny transportu.
Koncepcja zrównoważonego rozwoju transportu znalazła swoje odbicie
w wielu dokumentach strategicznych europejskich i światowych4. Pomimo wielu
lat dyskusji zrównoważony transport wciąż pozostaje bardziej koncepcją dyskusyjną niż wytyczną realnego działania5. W głównej mierze dlatego, że u jej podstaw
leży w większej mierze myślenie życzeniowe niż praktyczne. Należy zatem podkreślić, że dopóki nie zostaną celowo stworzone warunki realizacji tej idei, tak długo
pozostanie ona tylko w sferze koncepcji.
Kluczowe dokumenty Unii Europejskiej dotyczące transportu i jego zrównoważonego rozwoju przedstawiono na rysunku 18.1.
Do urzeczywistnienia koncepcji zrównoważonego transportu konieczne jest
zaangażowanie się zarówno społeczeństwa, jak i władz samorządowych. Potrzebna jest też deklaracja woli działania w zgodzie z prawami natury. Społeczeństwo
musi posiadać poczucie współodpowiedzialności za środowisko naturalne, a także
uczestniczyć w działaniach na rzecz jego ulepszenia i ochrony.
4 W artykule 5 Konstytucji RP zapisano Rzeczpospolita Polska [...] zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”.
5 B.M. Dobrzańska, Planowanie strategiczne zrównoważonego rozwoju obszarów przyrodniczo cennych, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2007, s. 137.
– 219 –
Rysunek 18.1. Dokumenty programowe Unii Europejskiej
dotyczące polityki transportowej
1957
•
Traktat Rzymski
1992
•
Zielona Księga – oddziaływanie transportu na środowisko – Strategia Wspólnoty
dotycząca zrównoważonego przemieszczania
1995
•
Biała Księga – przyszły rozwój wspólnej polityki transportowej
– Globalne podejście do stworzenia wspólnego systemu zrównoważonego
i przemieszczania (mobility)
1998
•
Biała Księga – sprawiedliwa odpłatność za korzystanie z infrastruktury
– Założenia do wspólnego systemu opłat za infrastrukturę transportu w UE
2001
•
Biała Księga – Europejska Polityka Transportowa do roku 2010: czas na decyzje
2006
•
Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego zatytułowany
“Utrzymać Europę w ruchu” – zrównoważona mobilność dla kontynentu.
Przegląd średniookresowy Białej Księgi Komisji Europejskiej dotyczący
transportu z 2001 r.
2008
•
Pakiet Ekologicznego Transportu przyjęty 8 lipca 2008 r.
2009
• Komunikat Komisji – zrównoważona przyszłość transportu w kierunku zintegrowanego
zaawansowanego technologicznie i przyjaznego użytkownikowi systemu
Źródło: A. Koźlak, B. Pawłowska, Nowe trendy w europejskiej polityce transportowej, w: Ekonomia, red. J. Sokołowski, M. Sosnowski, A. Żabiński, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 113, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław 2010, s. 474.
Koncepcja zrównoważonego rozwoju transportu znalazła również zastosowanie w miejskim transporcie zbiorowym. Problematyce tej poświęcono wiele
dokumentów, publikacji i konferencji. Władze wprowadzające zrównoważony
rozwój miejski muszą spełnić następujące wymagania6:
T. Kopta, Integracja transportu zbiorowego z rowerowym jednym z czynników zrównoważonego transportu, „Transport Miejski i Regionalny” 2007 nr 6, s. 8.
6
– 220 –
• zintegrować zagospodarowanie terenu i planowanie transportu miejskiego
w taki sposób, aby zmniejszyć zapotrzebowanie na komunikację indywidualną i umożliwić rozwój alternatywnych form transportu;
• tak kształtować przestrzeń, aby ułatwić dostępność infrastruktury dla komunikacji zbiorowej;
• szeroko promować codzienne mniej szkodliwe i bezpieczne korzystanie
z komunikacji zbiorowej;
• ograniczać użytkowanie samochodów indywidualnych przepisami ruchu
drogowego poprzez tworzenie przestrzeni wolnych od motoryzacji indywidualnej, a także ograniczanie prędkości;
• rozwijać transport miejski dający priorytet komunikacji zbiorowej;
• ułatwiać na wszystkich szczeblach transfer bezpiecznych dla środowiska
technologii związanych z transportem miejskim, w tym: kontynuować techniczne usprawnienia pojazdów i paliw;
• zaktywizować działania – w ramach zbierania, analizowania i wymiany informacji – dotyczące wpływu transportu na środowisko, ze szczególnym
uwzględnieniem monitorowania emisji zanieczyszczeń i tworzenia baz danych;
• kreować dogodne warunki środowiskowe, sposoby osadnictwa, infrastrukturę transportu zbiorowego o dobrych standardach obsługi.
Transport miejski musi odgrywać dominującą rolę w zaspokajaniu codziennych potrzeb komunikacyjnych użytkowników miasta. Natomiast w zachowaniach
komunikacyjnych mieszkańców powinny zajść rewolucyjne zmiany, a wówczas
rola motoryzacji indywidualnej sprowadzi się głównie do realizacji podróży rzadkich lub podróży do miejsc rozproszonych. Niestety, zrównoważony transport
miejski to nadal przyszłość, gdyż zbyt wiele potrzeb komunikacyjnych zaspokajanych jest za pomocą indywidualnego transportu samochodowego. O prawdziwym
zrównoważonym transporcie miejskim będzie można mówić wtedy, gdy większość
społeczeństwa zrezygnuje z samochodów na rzecz transportu publicznego, komunikacji pieszej bądź rowerowej. Należy jednak pamiętać, że tylko zrównoważony
transport miejski, jako jedyny, ma możliwość sprawdzenia się w naszych nowoczesnych miastach.
Koncepcja zrównoważonego transportu w obecnych warunkach społecznych
i ekonomicznych jest ideą trudną do realizacji, istnieją bowiem minimalne szanse,
aby przejście od wartości ekologicznych deklarowanych do konkretnych działań
nastąpiło w krótkim czasie. Pozytywny stosunek społeczeństwa do problematyki
ochrony środowiska przegrywa bowiem niejednokrotnie w konfrontacji z ekonomicznymi uwarunkowaniami funkcjonowania.
– 221 –
18.2. Potrzeby komunikacyjne użytkowników miasta
Potrzeby, będące jednym z podstawowych pojęć teorii zachowań konsumentów, stanowią punkt wyjścia wszelkich ludzkich działań7. Można je zdefiniować
jako stan braku czegoś, dostrzeganie różnic pomiędzy istniejącym stanem rzeczy
a stanem pożądanym (oczekiwanym, preferowanym)8. Dostrzeganie tej różnicy
skłaniać może konsumentów do podejmowania takich działań, które poprzez zaspokojenie potrzeby doprowadzą do zmniejszenia bądź wyeliminowania tej różnicy. Potrzeby są zatem postrzegane jako podstawowe źródło popytu na dobra
i usługi. Nie każda jednak potrzeba, poparta nawet możliwościami finansowymi
konsumenta, musi przekształcić się w popyt. Można bowiem odczuwać potrzebę
i dysponować realnym funduszem nabywczym, ale nie podjąć decyzji o realizacji
potrzeby ze względu na subiektywne preferencje i warunki, w jakich podejmuje się
decyzje9.
Spotykana w literaturze klasyfikacja potrzeb jest bardzo różnorodna i niejednolita. Każdy z autorów zajmujących się tą problematyką podaje swoją listę potrzeb. Najbardziej znaną klasyfikację potrzeb przedstawił amerykański psycholog
A. H. Maslow. Według niego, potrzeby człowieka tworzą logiczną hierarchię –
od potrzeb niższego rzędu do potrzeb wyższego rzędu10. Ustalił on, że człowiek
posiada różnego rodzaju potrzeby, jednak nie wszystkie z nich są w jednakowym
stopniu motywatorami jego działań. To, które z nich dominują nad innymi, zależy
nie tylko od stopnia zaspokojenia potrzeb niższego rzędu, ale również od niektórych trwałych orientacji człowieka. Należy przy tym dodać, że potrzeby były i są
zmienne w czasie i przestrzeni, ponieważ są uwarunkowane poziomem rozwoju
społeczno-gospodarczego, w tym poziomem świadomości społecznej, wiedzy, nauki i techniki, a także hierarchią uznawanych wartości człowieka11.
Przedstawiona interpretacja potrzeb umożliwia przyjęcie stwierdzenia,
że zapotrzebowanie człowieka na transport jest trwałe i nieograniczone i jednakowo istotne w jego ekonomicznej, politycznej, religijnej, oświatowej i kulturalnej
działalności. Mimo wielostronnego oddziaływania transportu na społeczeństwo
i zachodzące w nim procesy można wskazać zasadniczą prawidłowość przewijającą się przez wszystkie formy działalności transportowej. Jest nią realizacja zawsze
tego samego celu, jakim jest przemieszczanie w czasie i przestrzeni osób
i dóbr różnymi środkami transportu12. Konieczność przemieszczania wynika przeRynkowe zachowania konsumentów, red. E. Kieżel, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice
2000, s. 23.
8 L. Garbarski, Zachowanie nabywców, PWE, Warszawa 1998, s. 44.
9 O. Wyszomirski, Funkcjonowanie rynku komunikacji miejskiej, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998, s. 25.
10 A. H. Maslow, Motywacja i osobowość, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1990, s. 72-124.
11 W. Grzywacz, J. Burnewicz, Ekonomika transportu, WKiŁ, Warszawa 1989, s. 143.
12 F. Krzykała, Socjologia transportu w zarysie, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Poznań 2004,
s. 26.
7
– 222 –
de wszystkim z produkcyjnej i społecznej działalności człowieka. Brak czasowej
i przestrzennej zgodności między elementami niezbędnymi do dowolnej działalności człowieka powoduje pojawienie się potrzeby zmiany miejsca w przestrzeni,
czyli potrzeby przemieszczania. Potrzeby transportowe mają zatem charakter
wtórny w stosunku do potrzeb społeczno-gospodarczych. Oznacza to, że aby zaistniała potrzeba transportowa, musi najpierw zaistnieć jakaś inna potrzeba pierwotna, której zaspokojenie wymaga pokonania pewnej odległości13. W tym świetle
potrzebę transportową można określić jako zgłaszaną przez gospodarkę i społeczeństwo potencjalną, wyodrębnioną ofertę przemieszczania osób i ładunków
w danym okresie na określoną odległość14. Wspomniane oferty przemieszczania są
adresowane do różnych gałęzi, systemów i form przemieszczania w obrębie zróżnicowanych struktur transportowych. W znacznej części są realizowane przez
oferentów transportu – przedsiębiorstwa transportowe lub w ramach transportu
indywidualnego. Stanowią w swej istocie spełnienie pożądanych przez gospodarkę
i społeczeństwo oczekiwań i zadań kierowanych do tej sfery produkcji.
Przy rozważaniach nad potrzebami przemieszczania warto zwrócić uwagę
na to, że pojęcie „potrzeba transportowa” jest często utożsamiane z pojęciem „potrzeba przewozowa”, nawet w literaturze o tematyce transportowej. Nie jest to
merytorycznie poprawne, ponieważ są to pojęcia rozdzielne i wynikają z pojęć
„proces transportowy”15 i „proces przewozowy”16. Potrzeba transportowa jest
pojęciem szerszym i, oprócz zapotrzebowania na przewóz, obejmuje szereg innych
czynności związanych z procesem przewozowym, który jest częścią składową procesu transportowego.
Uwzględniając przedstawione przesłanki, należy podkreślić, że potrzebę
transportową generuje zawsze jakaś inna potrzeba o charakterze pierwotnym.
Zasada ta dotyczy również zrównoważonego systemu transportowego miasta,
który obsługuje niemal wszystkie dziedziny działalności miejskiej. Społeczności
miejskie, organizując się w osadę zorganizowaną wewnętrznie, generują różne
13 A. Koźlak, Ekonomika transportu. Teoria i praktyka gospodarcza, Wyd. Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk 2007, s. 91.
14 D. Rucińska, Potrzeby transportowe, w: Transport, red. W. Rydzykowski, K. WojewódzkaKról, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 26-27.
15 Proces transportowy to następujące kolejno i powiązane z sobą czynności niezbędne do
zrealizowania potrzeby transportowej. Obejmuje on proces przewozowy oraz czynności
warunkujące dokonanie przewozu, a także czynności organizacyjne. Zdaniem E. Gołembskiej, proces transportowy to ciąg następujących kolejno i równolegle dokonań, wzajemnie
skoordynowanych, w wyniku których towar zostaje dostarczony do odbiorcy w jak najsprawniejszy sposób. E. Gołembska, Logistyka w gospodarce światowej, Wyd. C. H. Beck, Warszawa
2009, s. 82.
16 Proces przewozowy obejmuje tę część procesu transportowego, w którą zaangażowany
jest tabor. Obejmuje wszystkie operacje i czynniki związane z przemieszczaniem, traktowanym jako jedno zadanie. Swoistą cechą procesu przewozowego jest to, że jest on realizowany prawie w całości poza jednostką go organizującą. Zobacz: E. Mendyk, Ekonomika transportu, Wyższa Szkoła Logistyki, Poznań 2009, s. 188-190.
– 223 –
rodzaje potrzeb, na które składają się między innymi potrzeby komunikacyjne,
pracy, wytwarzania, produkowania, nauki i rozwoju, rekreacji, opieki zdrowotnej,
pomocy społecznej, bezpieczeństwa i informacji oraz potrzeby kulturalne17. Wśród
wyróżnionych potrzeb szczególne miejsce zajmuje potrzeba komunikacyjna18,
którą zdefiniować można jako chęć, potrzebę czy też żądanie jednostki lub określonej zbiorowości dotyczące realizacji procesu przemieszczania z jednego miejsca
na drugie19. Tak sformułowana definicja pozwala zaliczyć potrzebę komunikacyjną
realizowaną wewnątrz obszarów zurbanizowanych do grupy potrzeb wywołanych
mechanizmem celów wtórnych. Mechanizm ten polega na tym, że działanie zaspokajające potrzebę samo staje się potrzebą samoistną20. Z podobnym sposobem
definiowania tego pojęcia można spotkać się w pracach O. Wyszomirskiego21.
Wychodząc z prezentowanej wyżej definicji, trzeba dodać, że suma potrzeb
indywidualnych określa całokształt potrzeb komunikacyjnych użytkowników danego miasta, co z kolei generuje potencjalny popyt na przewozy, na które odpowiedzią jest funkcjonujący na jego obszarze sprawny system transportu zbiorowego22. Zrównoważony system transportu zbiorowego powinien być dostosowany do
charakteru i zróżnicowania, a także rozmiaru potrzeb komunikacyjnych w danym
mieście. Niemniej jednak należy pamiętać, że aby sprostać tym wyzwaniom, konieczny jest zrównoważony rozwój systemu transportu zbiorowego w zakresie
odpowiednim do istniejących i planowanych potrzeb przewozowych, który wymaga znacznych nakładów finansowych oraz czasu.
Zaspokajanie zbiorowych potrzeb komunikacyjnych użytkowników transportu miejskiego jest zadaniem własnym gminy23. Oznacza to, że powinna ona interesować się dostępnością usług zbiorowego transportu miejskiego. Realizacja
tego zadania przebiega w różny sposób w zależności od gminy. Często wymaga
również współdziałania z innymi gminami oraz pozostałymi szczeblami samorządu terytorialnego w Polsce, które odpowiadają w zróżnicowanym stopniu także za
transport międzygminny24. Nie ulega wątpliwości, że miejskie władze publiczne
powinny uznać za swe kluczowe zadanie stworzenie zintegrowanego systemu
B. Tundys, Logistyka miejska, koncepcje, systemy, rozwiązania, Difin, Warszawa 2008,
s. 121.
18 W literaturze przedmiotu potrzeba komunikacyjna określana jest również jako potrzeba
przewozowa. Zobacz: O. Wyszomirski, Funkcjonowanie komunikacji…, op. cit., s. 24.
19 Z. Pawlicka, Przewozy pasażerskie, WKiŁ, Warszawa 1978, s. 14.
20 M. Daszkowska, J. Senyszyn, Elementy teorii konsumpcji, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego,
Gdańsk 1994, s. 9-14.
21 O. Wyszomirski, Funkcjonowanie rynku…, op. cit., s. 24.
22 B. Grad, E. Ferensztajn-Galardos, R. Krajewska, Uwarunkowania przepływu osób w miastach jako element logistyki miejskiej, „Transport Miejski i Regionalny” 2009 nr 12, s. 15-21.
23 Ustawa z dnia 2 października 1996 r. o samorządzie gminnym, Dz. U. 1996 nr 13, poz. 74 z
późn. zm., art. 7 ust. 1 pkt 7.
24 G. Dydkowski, R. Tomanek, Charakterystyka transportu zbiorowego w małych i średnich
miastach w Polsce, w: Małe miasta a rozwój lokalny i regionalny, red. K. Heffner, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice 2005, s. 210.
17
– 224 –
transportu zbiorowego, który ma służyć mieszkańcom i być realną konkurencją dla
motoryzacji indywidualnej. Takie działanie jest jednocześnie zgodne z polityką
transportową Unii Europejskiej, która zakłada zrównoważony rozwój transportu25.
Potrzeby komunikacyjne jako przedmiot konsumpcji wynikają z istoty potrzeb ludzkich – z naturalnej potrzeby ruchu i komunikacyjnej ruchliwości26.
Nie zawsze jednak znajdują odzwierciedlenie w postaci popytu ujawnionego na
rynku, ponieważ nie mają poparcia w sile nabywczej pieniądza. Dlatego też stanowią popyt potencjalny, który przekształci się w popyt efektywny jedynie wtedy,
gdy stworzone zostaną odpowiednie do tego warunki w postaci atrakcyjnej oferty
przewozowej ze strony miejskiego transportu zbiorowego. Składają się na nią: oferta
taryfowa, rozkład jazdy, tabor, bezpieczeństwo i informacja. Poza tym oferta przewozowa powinna uwzględniać wszystkie preferencje potencjalnych pasażerów, aby
byli skłonni ją rozważyć27. Jednocześnie należy mieć świadomość, że nawet najlepiej
przygotowana oferta nie gwarantuje pozyskania wszystkich grup społecznych. Część
społeczeństwa nie jest bowiem zainteresowana korzystaniem z usług miejskiego
transportu zbiorowego przy zaspokajaniu potrzeb przewozowych.
Zazwyczaj potrzeby komunikacyjne użytkowników miasta są znacznie większe niż popyt na usługi przewozowe transportem zbiorowym. Popyt potencjalny
jest natomiast większy od popytu efektywnego, ponieważ w każdym mieście występują grupy nabywców, które nie dysponują siłą nabywczą do zaspokojenia swoich potrzeb przemieszczania. Jednocześnie popyt efektywny jest zazwyczaj większy niż zrealizowane przewozy28. Wynika to z faktu, że większość potrzeb komunikacyjnych jest realizowana indywidualnymi środkami transportu. W krajach Unii
Europejskiej motoryzacją indywidualną realizuje się około 80% przewozów29.
Ostatecznie wielkość przewozów na rynku komunikacji miejskiej jest mniejsza
niż efektywny popyt.
25 W rekomendowanej strategii zrównoważonego rozwoju zakłada się, że zapewnienie
sprawności funkcjonowania transportu miejskiego przy rosnącym poziomie motoryzacji
powinno nastąpić przez wzmocnienie roli i zwiększenie zasięgu transportu zbiorowego, aby
uczynić go konkurencyjnym w stosunku do transportu indywidualnego i substytucyjnym
wobec niego w śródmiejskich strefach ograniczonego ruchu. Działania te powinny zatrzymać, a nawet odwrócić tendencję przesiadania się pasażerów ze środków komunikacji zbiorowej do samochodu. Zobacz: W kierunku zrównoważonego transportu miejskiego. Dokument Komitetu Unii Europejskiej w Międzynarodowej Unii Transportu Publicznego (UITP),
„Transport Miejski i Regionalny” 2005 nr 2, s. 15-17.
26 C. Bywalec, L. Rudnicki, Konsumpcja, PWE, Warszawa 2002, s. 17; J. M. Thomson: Nowoczesna ekonomika transportu, WKiŁ, Warszawa 1978, s. 17.
27 K. Hebel, Potrzeby przewozowe jako determinanty popytu na usługi transportu miejskiego.
„Przegląd Komunikacyjny” 2007 nr 12, s. 26-30.
28 T. Dyr, Czynniki rozwoju rynku regionalnych przewozów pasażerskich. Wyd. Politechniki
Radomskiej, Radom 2009, s. 143-144.
29 A. Koźlak, Ekonomika transportu…, op. cit., s. 92.
– 225 –
18.3. Wyniki badań – omówienie i interpretacja
Wyniki obserwacji pozwalają sądzić, że olsztyński system transportu zbiorowego nie spełnia zasad zrównoważonego rozwoju i odbiega od standardów przyjętych w miastach Unii Europejskiej. Jego niedoskonałości wynikają z przyczyn materialnych i funkcjonalnych. Pierwsze z nich wiążą się z postępującą degradacją
infrastruktury transportowej oraz brakiem nowoczesnych technik i technologii
przewozowych, drugie zaś – ze słabością oddziaływania miasta na rozwój i funkcjonowanie transportu miejskiego oraz niewydolnym systemem administracji.
Ponadto całe zarządzanie komunikacją miejską skupione jest w rękach jednej firmy – należącej do miasta spółki – Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne
(MPK) Olsztyn. Miasto w ten sposób deleguje swoje uprawnienia dotyczące zarządzania transportem publicznym w mieście na komunalnego przewoźnika. Rodzi to
wiele zagrożeń, ponieważ MPK, będąc osobnym bytem – spółką z ograniczoną
odpowiedzialnością, dba przede wszystkim o własną rentowność, a nie o zaspokajanie potrzeb pasażerów. Dodatkowo transport publiczny na obszarze Olsztyna
i w gminach ościennych funkcjonuje w sposób zdezintegrowany w sensie funkcjonalnym i taryfowym. Ofertę podstawowego operatora uzupełniają przewoźnicy
prywatni. Ich rozkłady jazdy nie są w pełni skoordynowane z rozkładami jazdy
głównego przewoźnika. Poszczególni przewoźnicy stosują ponadto specyficzne
dla siebie taryfy i bilety. Na niekorzyść przemawia również układ linii komunikacyjnych, który nie jest dostosowany do potrzeb i preferencji użytkowników komunikacji miejskiej. Powoduje to, że oferta przewozowa nie optymalizuje wykorzystania zdolności przewozowej i nie pozwala na uzyskanie efektu synergii.
Przedstawione wyżej niedoskonałości ukazują duże niezgodności między
rozwojem lokalnego systemu transportu zbiorowego a zasadami zrównoważonego
rozwoju. Dotyczy to również polityki miasta, która przemawia na niekorzyść
zrównoważonego systemu transportu zbiorowego. Przykładem niech posłuży fakt
usytuowania wielkiego generatora ruchu, jakim jest Centrum Handlowe „Alfa”
z parkingiem w centrum miasta, który powoduje dodatkowe obciążenie ruchem
arterii doprowadzających ruch samochodowy do ogromnie przeciążonego centrum
miasta. Należy zauważyć, że na jednego pasażera samochodu osobowego przypada
16-krotnie większa powierzchnia drogi niż na jednego pasażera autobusu
i 20-krotnie większa niż na jednego pasażera tramwaju. Z jednego pasa jezdni
o szerokości 3,5 metra może w przeciętnych warunkach miejskich skorzystać
w ciągu godziny: 3 tys. pasażerów samochodów osobowych, od 9 do 10 tys. pasażerów autobusu, 18 tys. pasażerów tramwaju i aż 40-50 tys. przemieszczających
się metrem30. Stąd też biorą się korki, a co gorsza, tego problemu nie da się rozwiązać poprzez rozbudowę infrastruktury drogowej. Aby sprostać temu ogromnemu
zapotrzebowaniu na infrastrukturę transportową, potrzebne są ogromne środki
30
M. Szymczak, Logistyka miejska, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Poznań 2008, s. 147.
– 226 –
finansowe, a efekty i tak byłyby odwrotne od zamierzonych. Doświadczenia innych
krajów dowodzą, że nie da się nadążyć z rozbudową sieci dróg miejskich, tak aby
zapewnić wszędzie i zawsze znośne warunki podróżowania. Korki są po prostu
wrodzoną wadą motoryzacji wszędzie tam, gdzie popyt na powierzchnię dróg
przerasta podaż. Tego problemu nie udało się rozwiązać nawet takim miastom, jak
Houston czy Los Angeles, gdzie aż dwie trzecie centralnej powierzchni miasta
przeznaczono dla samochodu, a mimo to problem korków nie został rozwiązany.
Powielanie tych wzorców to po prostu powtarzanie błędów innych, w dodatku
bardzo kosztowne. W latach 2000-2010 wskaźnik motoryzacji indywidualnej
wzrósł w Olsztynie o około 53% i wynosi obecnie 401 pojazdów na 1000 mieszkańców31. Prognozy są jeszcze bardziej dramatyczne. Czy należy zatem lokować
centra handlowe i parkingi w centrum miasta, tak aby jeszcze spotęgować problemy i kompletnie zakorkować ulice doprowadzające ruch do centrum miasta?
Nie podlega też dyskusji stwierdzenie, że wzrostowi liczby pojazdów poruszających się na określonym terenie towarzyszą procesy spill-over, przenoszące się
na inne formy transportu. Przy dużym natężeniu ruchu samochodowego znacznie
maleje liczba rowerzystów korzystających z tego samego ciągu komunikacyjnego.
Powodem jest wzrost poziomu hałasu/spalin i dyskomfort towarzyszący takiej
podróży albo subiektywne odczucia dotyczące bezpieczeństwa podróży.
Niestety, zatłoczenie motoryzacyjne i pogarszający się stan techniczny dróg
miejskich powodują również utrudnienia w ruchu środków komunikacji zbiorowej, a zwłaszcza autobusów, spada prędkość komunikacyjna, zmniejsza się regularność kursowania, a rośnie liczba wypadków i koszty eksploatacji są coraz wyższe. Obecnie średnia prędkość eksploatacyjna dla autobusów komunikacji miejskiej w Olsztynie wynosi 13,8 km/h. W takiej sytuacji wzrasta natężenie hałasu
i emisji spalin, które wywierają negatywny wpływ na warunki przestrzenne, otoczenie przyrodnicze i kulturowe. W efekcie długofalowym następuje degradacja
przestrzeni publicznej i środowiska naturalnego, a także spada jakość życia użytkowników miasta.
Ten trudny do zahamowania proces degradacji komunikacji miejskiej nosi
znamiona spirali upadku – zmniejszająca się liczba podróżujących autobusami
prowadzi do wzrostu kosztów biletów i mniejszej częstotliwości kursowania,
co pociąga za sobą dalszy spadek liczby przewożonych pasażerów. Na ten problem
nakłada się jeszcze negatywna opinia pasażerów. Pogorszające się warunki podróżowania powodują ucieczkę pasażerów do motoryzacji indywidualnej – pozostają
jedynie pasażerowie, których na to nie stać, oraz kłopotliwi użytkownicy komunikacji miejskiej. Liczba pasażerów przewiezionych komunikacją miejską w Olsztynie zmniejszyła się w latach 2000-2010 roku o ponad 27% (rysunek 18.2). Największy spadek odnotowano w 2005 roku, gdzie liczba osób przewiezionych komunikacją miejską zmalała w stosunku do roku poprzedniego o około 6%.
31
GUS, Bank Danych Lokalnych, dostęp: www.stat.gov.pl [data wejścia: 15.04.2011].
– 227 –
Rysunek 18.2. Wielkość przewozów miejskim transportem zbiorowym w Olsztynie
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych udostępnionych przez MPK w Olsztynie.
Przedstawione na rysunku 18.2 wyniki badań wskazują na nieskuteczność
realizowanej polityki transportowej. Może to być również wynikiem niedostosowania oferty przewozowej do potrzeb i preferencji użytkowników transportu
miejskiego.
Potrzeby komunikacyjne, powstające wewnątrz obszarów zurbanizowanych,
i podróże z nich wynikające charakteryzują się określonymi specyficznymi właściwościami, którymi są32:
• koncentracja na określonej przestrzeni obszaru zurbanizowanego – determinująca niewielką średnią odległość podróży;
• powszechność występowania, która wyraża się średnią liczbą podróży realizowanych przez każdego mieszkańca;
• nierównomierność występowania w czasie i przestrzeni – dobowa i godzinowa, kierunkowa i odcinkowa oraz masowość występowania.
Wymienione cechy charakteryzują istotę usługi miejskiego transportu zbiorowego. Mają określone znaczenie w kreowaniu specyfiki potrzeby transportowej
w mieście, a także stwarzają wymagania w zakresie organizacji ich zaspokajania
w ramach transportu miejskiego. W konsekwencji przyczynić się to może do
zwiększenia sprzedaży usług i poprawy pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa
na rynku.
Przeprowadzone studia literaturowe oraz badania empiryczne pozwoliły
na identyfikację zasadniczych czynników determinujących postępowanie pasażerów na rynku komunikacji miejskiej. Są nimi: potrzeby i preferencje pasażerów,
ceny usług, uwarunkowania demograficzne, uwarunkowania społeczno-kulturowe,
dochody gospodarstw domowych, percepcja usług transportowych. Wymienione
czynniki mają wpływ nie tylko na postępowanie poszczególnych pasażerów, ale
32
O. Wyszomirski, Funkcjonowanie rynku…, op. cit., s. 27.
– 228 –
determinują również rozwój rynku komunikacji miejskiej. Dlatego też ich badanie
powinno stanowić przedmiot zainteresowania zarówno przedsiębiorstw transportowych, jak i podmiotów sfery regulacyjnej.
***
Szybki rozwój motoryzacji indywidualnej, jaki nastąpił w Polsce od początku
lat dziewięćdziesiątych XX wieku, spowodował powolny paraliż komunikacyjny
zarówno w aglomeracjach, jak i pozostałych miastach. Zjawisko to skorelowane
było z wycofaniem się państwa z opieki nad transportem lokalnym oraz ze stosunkowo małym zaangażowaniem samorządów w rozwiązywaniu tego nowego problemu. W większości odpowiedzią na te kwestie było podwyższanie cen biletów
komunikacji miejskiej, ograniczanie środków finansowych na wymianę taboru
i utrzymanie infrastruktury drogowej. Wzrost motoryzacji indywidualnej i rosnące
zatłoczenie dróg spowodowały spadek wielkości przewożonych pasażerów komunikacją zbiorową oraz pogorszenie się jakości oferowanych usług.
Przedstawione rozważania nie wyczerpują zakresu tej problematyki. Wskazują jedynie na wielowymiarowość i wieloaspektowość rozpatrywanego zagadnienia. Mogą stanowić zaledwie przyczynek do głębszych badań w tym zakresie.
– 229 –
BIBLIOGRAFIA
Druki zwarte i ciągłe
Adamiak J., Kołosowska B., Voss G., Regionalny program operacyjny województwa kujawsko–
-pomorskiego na lata 2007-2013 w świetle zasad zrównoważonego rozwoju, w: Implementacyjne aspekty wdrażania zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski,
Wyd. WSE, Białystok 2011.
Adamska H., Zmiany uwarunkowań środowiskowych zrównoważonego rozwoju obszarów
wiejskich województwa dolnośląskiego, w: Środowiskowe uwarunkowania zrównoważonego rozwoju, red. K. Michałowski, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Allardt E., Having, Loving, Being: An Alternative to the Swedish Model of Welfare Research, in:
The Quality of Life, eds. M. A. Nussbaum, A. Sen, Oxford University Press, Oxford
1993.
Baran E., Grzebyk B., Rozwój zrównoważony obszarów wiejskich Podkarpacia – stan i perspektywy 2011 (tekst przygotowany do druku).
Baran E., Transfer wiedzy warunkiem rozwoju zrównoważonego obszarów problemowych
Podkarpacia, w: Środowiskowe uwarunkowania zrównoważonego rozwoju, red.
K. Michałowski, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Becla A., Czaja S., Zielińska A., Ecological information management in the context of sustainable development. Choisen issues, Wyd. I-BIS, Wrocław-Jelenia Góra 2010.
Becla A., Wady i zalety metody KAM (Knowledge Assessment Methodology) służącej do identyfikacji poziomu zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy, „Prace Naukowe
Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2010 nr 139, seria: Ekonomia nr 10.
– 231 –
Bednarski A., Pułapy i pułapki globalizacji, TNOiK, Toruń 1998.
Bernaciak A., Gaczek W. M., Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Poznań 2002.
Bocian A. F., Globalizacja a zrównoważony rozwój, w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Bogajewski T., Analiza zmian ilościowych oraz możliwości zbierania puszek aluminiowych
w dużych miastach na przykładzie Poznania, w: Ekologia wyrobów, red. W. Adamczyk, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Kraków 2003.
Bogajewski T., Ekonomiczno-ekologiczne skutki selektywnej zbiórki odzieży i obuwia,
w: Towaroznawstwo wobec integracji z Unią Europejską, red. J. Żuchowski, PAN,
Radom 2004.
Bogajewski T., Gospodarka odpadami komunalnymi i surowcami wtórnymi w Poznaniu
w latach 1994 – 2009, Wyższa Szkoła Menedżerska, Legnica 2009.
Bogajewski T., Gospodarka odpadami komunalnymi stałymi w Polsce na przełomie XX i XXI
wieku, Polski Klub Ekologiczny, Poznań 2008.
Bogajewski T., Opakowania w Poznaniu wczoraj, dziś, jutro, Polski Klub Ekologiczny Okręg
Wielkopolski, Poznań 2008.
Bogajewski T., Wykorzystanie nietypowych surowców wtórnych, „Gospodarka Materiałowa
i Logistyka” 1999 nr 5.
Borys T., Interdyscyplinarność ekonomii zrównoważonego rozwoju, w: Teoretyczne aspekty
ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Borys T., Rogala P., Jakość życia na poziomie lokalnym – ujęcie wskaźnikowe, Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) w Polsce, Warszawa 2008.
Brdulak J., Uwarunkowania oraz mechanizmy funkcjonowania i rozwoju organizacji opartej
na wiedzy, w: Przedsiębiorstwo w warunkach zrównoważonej gospodarki opartej
na wiedzy, red. B. Powichrowska, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Brol J., Zarządzanie rozwojem lokalnym – studium przypadku, Wyd. Akademii Ekonomicznej,
Wrocław 1998.
Bronakowski H., Wybrane elementy rynku dóbr ekologicznych w opinii respondentów z obszaru Zielonych Płuc Polski, w: Mechanizmy i uwarunkowania ekorozwoju, red. S. Wrzosek, Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok 1996.
Burachar-Dziubińska M., Zrównoważony biznes – dlaczego tak trudno o sukces? w: Przedsiębiorstwo w warunkach zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Powichrowska, Wyd. WSE, Białystok 2011.
– 232 –
Burchard-Dziubińska M., Zarządzanie ekologiczne w przedsiębiorstwie przemysłowym,
w: Ekologizacja zarządzania firmą – zielone zarządzanie, red. S. Czaja, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2000.
Bywalec C., Rudnicki L., Konsumpcja, PWE, Warszawa 2002
Cejrowski W., Gringo wśród dzikich plemion, Wyd. Bernardinum, Pelpin 2006.
Ciak J., Polityka budżetowa Polski w kontekście przyszłego członkostwa w Unii Gospodarczo-Walutowej, „Bank i Kredyt” 2003 nr 8.
Cichy L., Badanie wykorzystania kolektorów słonecznych jako element wdrażania zrównoważonego rozwoju, w: Implementacyjne aspekty wdrażania zrównoważonego rozwoju,
red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Czaja S., Fiedor B., Ekonomia środowiska i ekologiczna jako filary ekonomii zrównoważonego
rozwoju, w: Ekonomia zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2010.
Czaja S., Fiedor B., Ekonomia środowiskowa a ekonomia ekologiczna – dylemat edukacyjny,
w: Edukacja dla zrównoważonego rozwoju, t. 2, Edukacja dla ładu ekonomicznego,
red. B. Poskrobko, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok-Wrocław 2010.
Czaja S., Nowe kategorie ekonomiczne w teorii zrównoważonego rozwoju, w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Czaja S., Paradygmat ekonomii głównego nurtu i ekonomii zrównoważonego rozwoju,
w: Ekonomia zrównoważonego rozwoju w świetle kanonów nauki, red. B. Poskrobko,
Wyd. WSE, Białystok 2011.
Czaja S., Spory wokół pojęcia społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy –
problemy identyfikacji i pomiaru, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we
Wrocławiu” 2010 nr 139, seria: Ekonomia nr 10.
Czerna-Grygiel J., Podstawowe uwarunkowania równoważenia innowacyjnej gospodarki
opartej na wiedzy, w: Przedsiębiorstwo w warunkach zrównoważonej gospodarki
opartej na wiedzy, red. B. Powichrowska, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Czerniakowski B., Podwyższanie barierowości butelek z politereflanu etylenu (PET), „Opakowanie” 2010 nr 6.
Czerny M., Globalizacja a rozwój. Wybrane zagadnienia geografii społeczno-gospodarczej,
Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005.
Daszkowska M., Senyszyn J., Elementy teorii konsumpcji, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego,
Gdańsk 1994.
de Oliviera T., Recykling initiatives in Brazil, “Iswa Times” 1998 No. 2.
– 233 –
Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, red. J. Czapiński, T. Panek, Rada
Monitoringu Społecznego, Warszawa 2009.
Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju – Polska 2025, Rada Ministrów, Warszawa 2000.
Dmowski S., Rudnicki S., Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna,
Wyd. Prawnicze sp. z o.o., Warszawa 1998.
Dobrzańska B. M., Planowanie strategiczne zrównoważonego rozwoju obszarów przyrodniczo
cennych, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2007.
Dominowski J., Społeczne uwarunkowania realizacji standardu, „Sprawy Mieszkaniowe”
1992 nr 1-2.
Dydkowski G., Tomanek R., Charakterystyka transportu zbiorowego w małych i średnich
miastach w Polsce, w: Małe miasta a rozwój lokalny i regionalny, red. K. Heffner,
Wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice 2005.
Dyr T., Czynniki rozwoju rynku regionalnych przewozów pasażerskich. Wyd. Politechniki
Radomskiej, Radom 2009.
Ejdys J., Zarządzanie środowiskowe w przedsiębiorstwie – koszty i korzyści, Sterowanie ekorozwojem, t. 2, Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok 1998.
Ekologiczne zarządzanie firmą. Wybrane elementy, w: Ekologizacja zarządzania firmą
– zielone zarządzanie, red. S. Czaja, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław
2000.
Famielec J., Rola ekonomii instytucjonalnej w kształtowaniu polityki zrównoważonego rozwoju, w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskorbko,
Wyd. WSE, Białystok 2011.
Florczak W., Rozwój zrównoważony a długookresowy wzrost gospodarczy. Alternatywa
czy koniunkcja?, w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red.
B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Fromm E., Mieć czy być, Wyd. Klub Otrycki, Warszawa 1989.
Galbraith J. K., The New Industrial State, Boston 1967.
Garbarski L., Zachowanie nabywców, PWE, Warszawa 1998.
Gierczycka J., Zrównoważony rozwój we wspólnych politykach Unii Europejskiej, w: Implementacyjne aspekty zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE, Białystok
2011.
Giordano K., Planowanie zrównoważonego rozwoju gminy w praktyce, Wyd. KUL, Lublin 2006.
Goleman D., Inteligencja ekologiczna, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2009.
– 234 –
Golinowska M., Kutkowska B., Bereka T., Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej a zrównoważony rozwój rolnictwa na przykładzie Dolnego Śląska, w: Implementacyjne
aspekty wdrażania zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Gołembska E., Logistyka w gospodarce światowej, Wyd. C. H. Beck, Warszawa 2009.
Gorzelak G., Strategiczne kierunki rozwoju Polski Wschodniej, w: Ekspertyzy do Strategii
Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Polski Wschodniej do 2020 roku, Ministerstwo
Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007.
Górka K., Rozwój gospodarczy ekologicznie zrównoważony?, w: Mechanizmy i uwarunkowania ekorozwoju, red. S. Wrzosek, Białystok 1996.
Grad B., Ferensztajn-Galardos E., Krajewska R., Uwarunkowania przepływu osób w miastach
jako element logistyki miejskiej, „Transport Miejski i Regionalny” 2009 nr 12.
Grochowalski A., Dioksyny w spalinach ze spalarni i w żywności, XI Wielkopolskie Forum
Ekologiczne, Poznań 2005.
Grudowski P., Jakość, środowisko i bhp w systemach zarządzania, Wyd. AJG, Bydgoszcz 2003.
Grudowski P., Pochyluk R., Szymański J., Metodyka wdrażania i doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego w małych i średnich przedsiębiorstwach. Integracja systemów zarządzania środowiskowego wg norm ISO serii 14000 oraz wytycznych EMAS i
systemu zarządzania jakością wg norm serii 9000. Sprawozdanie końcowe z projektu badawczego KBN nr: 1 H02D 031 14, Gdańsk 2001.
Grzega U., Wydatki i konsumpcja gospodarstw domowych w Polsce i ocena ich racjonalności,
Wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice 2005.
Grzywacz W., J. Burnewicz, Ekonomika transportu, WKiŁ, Warszawa 1989.
Grzywacz W., Wojewódzka-Król K., Rydzykowski W., Transport, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003.
Hałaburda D. A., Zwrotne źródła finansowania zrównoważonego rozwoju gmin, w: Środowiskowe uwarunkowania zrównoważonego rozwoju, red. K. Michałowski, Wyd. WSE,
Białystok 2011.
Handy Ch., Głód ducha, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 1999.
Hebel K., Potrzeby przewozowe jako determinanty popytu na usługi transportu miejskiego.
„Przegląd Komunikacyjny” 2007 nr 12.
Heffner K., Malik K., Paradygmat sustainable development we współczesnej polityce regionalnej, w: Implementacyjne aspekty zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski,
Wyd. WSE, Białystok 2011.
– 235 –
Herbst I., Wzmocnienie potencjału gospodarczego małych miast i miasteczek. Rewitalizacja
miast i miasteczek, notatka przygotowana na kierownictwo MGPiPS, Warszawa
marzec 2004.
Hodgson G. M., In the Shadow of Darwin and Marx, Edward Elgar, Cheltenham 2006.
Informacja o stanie infrastruktury technicznej wsi – raport roczny 2009 roku, MRiRW, Warszawa 2010.
Jakubowski M., Dobra publiczne i dobra wspólne, w: Teoria wyboru publicznego. Wstęp
do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania sfery publicznej, red. J. Wilkin,
Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2005.
Januszewska I., Broniewicz E.. Mazur A., Rudnicki R., Uwarunkowania wdrażania wzorców
zrównoważonej produkcji w małych i średnich przedsiębiorstwach, w: Przedsiębiorstwo w warunkach zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Powichrowska, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Jeżowski P., Kategoria rozwoju zrównoważonego w naukach ekonomicznych, w: Ekonomiczne
problemy ochrony środowiska i rozwoju zrównoważonego w XXI wieku, red. P. Jeżowski, SGH, Warszawa 2007.
Katner W. J., Sprzedaż, w: Prawo zobowiązań – część szczegółowa, red. J. Rajski, Wyd. C.H.
Beck, Instytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa 2001.
Kempa E., Gospodarka odpadami miejskimi, Arkady, Warszawa 1983.
Kempa E., Gospodarka odpadami na przełomie wieku XX i XXI. Hipotezy prognostyczne
dla Polski, „Gospodarka odpadami komunalnymi”, Konferencja naukowo – techniczna, Koszalin-Kołobrzeg 1992.
Kiełczewski D., Homo oeconomicus i homo sustinens jako wyzwania ekonomii zrównoważonego rozwoju, w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red.
B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Kiełczewski D., Konsumpcja a perspektywy trwałego i zrównoważonego rozwoju, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2004.
Kierunki rozwoju obszarów wiejskich. Założenia do strategii zrównoważonego rozwoju wsi
i rolnictwa, MRiRW, Warszawa 2010.
Kirchgessner G., Homo oeconomicus, Mohr Siebeck, Tubingen 1991.
Kłosiewicz-Górecka U., Słomińska B., Samorząd terytorialny a rozwój nowoczesnego handlu,
Wyd. Difin, Warszawa 2001.
Kociszewska-Panaszek M., Wdrażanie systemu zarządzania środowiskowego w wybranych
przedsiębiorstwach polskich, w: Implementacyjne i aplikacyjne aspekty zrównoważonego rozwoju, red. E. Sidorczuk-Pietraszko, Wyd. WSE, Białystok 2009.
– 236 –
Kołakowski L., Co jest w życiu ważne, „Niezbędnik Inteligenta”, dodatek tygodnika „Polityka”
2004 nr 38.
Kołodko G., Globalizacja a perspektywy rozwoju krajów posocjalistycznych, TNOiK, Toruń 2001.
Koneczna R., Ekoinnowacje w wybranych sektorach przemysłu w Polsce, w: Przedsiębiorstwo
w warunkach zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Powichrowska,
Wyd. WSE, Białystok 2011.
Kopta T., Integracja transportu zbiorowego z rowerowym jednym z czynników zrównoważonego transportu, „Transport Miejski i Regionalny” 2007 nr 6.
Korzeń Z., Ekologistyka, Biblioteka Logistyka, Poznań 2001.
Kostecka J., Partycypacja społeczna i segregacja odpadów niebezpiecznych w gospodarstwach
domowych, „Ekonomia i Środowisko” 2011 nr 1.
Kośmicki E., Globalne zagrożenia bioróżnorodności a problem światowego kierowania,
w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd.
WSE, Białystok 2011.
Kotler P., Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Wyd. Gebethner i S-ka, Warszawa 1994.
Koźlak A., Ekonomika transportu. Teoria i praktyka gospodarcza, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007.
Koźlak A., B. Pawłowska, Nowe trendy w europejskiej polityce transportowej, w: Ekonomia, red. J. Sokołowski, M. Sosnowski, A. Żabiński, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu nr 113, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław 2010.
Kramer M., Strebel H., Buzek L., Międzynarodowe zarządzanie środowiskiem, t. 3, Operacyjne
zarządzanie środowiskiem w aspekcie międzynarodowym i interdyscyplinarnym,
Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2005.
Krauze K., Królikowski J., Praktyczna realizacja wymagań ustawy o odpadach i rozporządzeń
wykonawczych związanych ze składowaniem odpadów w dużym mieście – Poznań.
Techniczne, ekonomiczne i organizacyjne aspekty gospodarki odpadami, Gniezno –
Poznań 2003.
Kruk H., Rozwój zrównoważony w świetle strategii rozwoju regionów w Polsce, w: Implementacyjne aspekty wdrażania zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd.
WSE, Białystok 2011.
Krzykała F., Socjologia transportu w zarysie, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Poznań 2004.
Krzysztofek K., Szczepański M., Zrozumieć rozwój: od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2005.
– 237 –
Kubiak-Wójcicka K., Muszyńska J., Udział odnawialnych źródeł energii w produkcji energii
elektrycznej na przykładzie województwa wielkopolskiego, w: Implementacyjne
aspekty wdrażania zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Kuhn Th. S., Dwa bieguny, tradycja i nowatorstwo w badaniach naukowych, PWN, Warszawa 1985.
Kundegórski M., Chrzanowski M., Stacje przeładunkowe w systemach transportu odpadów
komunalnych. Techniczne, ekonomiczne i organizacyjne aspekty gospodarki odpadami, PZIiTS, Gniezno – Poznań 2003.
Landreth H., Colander D. C., Historia myśli ekonominczej, Wyd. PWN, Warszawa 1998.
Leszczyńska A., Etyczne aspekty zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw, w: Przedsiębiorstwo w warunkach zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Powichrowska, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Liedloff J., W głębi kontinuum, Wyd. Mamania, Warszawa 2010.
Lulewicz-Sas A., Ekoinnowacje drogą do zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw, w: Przedsiębiorstwo w warunkach zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Powichrowska, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Ładysz J., Planowanie przestrzenne jako instrument rozwoju zrównoważonego, w: Środowiskowe uwarunkowania zrównoważonego rozwoju, red. K. Michałowski, Wyd. WSE,
Białystok 2011.
Łuszczyk M., Usytuowanie człowieka we współczesnym rozwoju społeczno-gospodarczym,
w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd.
WSE, Białystok 2011.
Małecki P., Uwarunkowania i doświadczenia w funkcjonowaniu opłaty „śmieciowej”, „Ekonomia i Środowisko” 2006 nr 2.
Manteuffel-Szoege H., Wybrane aspekty globalizacji gospodarki żywnościowej z punktu
widzenia ekonomiki środowiska, „Ekonomia i Środowisko” 2002 nr 2.
Markowski T., Teoretyczne podstawy rozwoju lokalnego i regionalnego, w: Gospodarka regionalna i lokalna, Wyd. PWN, Warszawa 2008.
Martin R., ISO 14001 Guidance Manual, NCEDR, University of Tennessee, Knoxville 1998.
Maslow A. H., Motywacja i osobowość, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1990.
Matuszak-Flejszman A., System zarządzania środowiskowego – aktualna sytuacja w Polsce,
„Problemy Ocen Środowiskowych” 2000 nr 1(8).
Mendyk E., Ekonomika transportu, Wyższa Szkoła Logistyki, Poznań 2009.
– 238 –
Mierzejewska L., Rozwój zrównoważony miasta. Zagadnienia poznawcze i praktyczne, Wyd.
Naukowe UAM, Poznań 2009.
Motowidlak U., Polityka transportowa a rozwój zrównoważony, w: Implementacyjne aspekty
wdrażania zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE, Białystok
2011.
Musiał W., Ekonomiczne i społeczne problemy rozwoju obszarów wiejskich Karpat Polskich,
IRWiR PAN, Warszawa 2008.
Nagórny W., Rozwój zrównoważony w polityce przemysłowej Unii Europejskiej, w: Implementacyjne aspekty zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE, Białystok
2011.
Nowa ekonomia instytucjonalna: aspekty teoretyczne i praktyczne, red. S. Rudolf, Wyd.
WSEiA, Kielce 2005.
Oleńska J., Społeczna akceptacja programów ekorozwoju, w: Mechanizmy i uwarunkowania
ekorozwoju, red. S. Wrzosek, Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok 1996.
Ostromęcki A., Zając D., Sytuacja demograficzna a gospodarka karpackiego regionu górskiego,
w: Czynniki kształtujące konkurencyjność regionu górskiego (na przykładzie polskich
Karpat), Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów 2010.
Palska H., Bieda i dostatek. O nowych stylach życia w Polsce końca lat dziewięćdziesiątych,
Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2002.
Pawlicka Z., Przewozy pasażerskie, WKiŁ, Warszawa 1978.
Pawłowska B., Sektor transportu wobec wyzwań XXI wieku – diagnoza i obszary działań
w kierunku zrównoważonego rozwoju, w: Implementacyjne aspekty wdrażania
zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Pawłowski A., Uwarunkowania bezpieczeństwa energetycznego Polski a rozwój zrównoważony, w: Implementacyjne aspekty wdrażania zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Piątek Z., Ekofilozofia, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010.
Pieńkowski D., Koncepcja sprawiedliwości w ekonomii zrównoważonego rozwoju, w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE,
Białystok 2011.
Piotrowska K., Prace badawczo-rozwojowe w sprawozdaniu z działalności zarządu a zrównoważony rozwój, w: Implementacyjne aspekty wdrażania zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Piper L., Ryding S. O., Henricson C., Continual improvement with ISO 14001, IOS Press 2004.
Pismo Zakładu Zagospodarowania Odpadów ZZO/GZ/7015-7/2007, maszynopis.
– 239 –
Pochyluk R., Grudowski P., Szymański J., Zasady wdrażania systemu zarządzania środowiskowego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001, Eko-Konsult, Gdańsk 1998.
Polko A., Miejski rynek mieszkaniowy i efekty sąsiedztwa, Wyd. Akademii Ekonomicznej,
Katowice 2005.
Pondel H., Środowisko naturalne w działalności gmin wiejskich województwa wielkopolskiego,
w: Środowiskowe uwarunkowania zrównoważonego rozwoju, red. K. Michałowski,
Wyd. WSE, Białystok 2011.
Poskrobko B., Metodologiczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, w: Ekonomia
zrównoważonego rozwoju w świetle kanonów nauki, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE,
Białystok 2011.
Poskrobko B., Oleńska J., Regionalne i lokalne strategie rozwoju ocen trwałego i zrównoważonego rozwoju, w: Ekonomia a rozwój zrównoważony, red. F. Piontek, t. 2, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2001.
Poskrobko B., Poskrobko T., Skiba K., Ochrona biosfery, PWE, Warszawa 2007.
Poskrobko B., System zarządzania ochroną środowiska w przedsiębiorstwie, „Ekonomia
i Środowisko” 1999 nr 1-2.
Poskrobko B., Zarządzanie środowiskiem, PWE, Warszawa 1998.
Poskrobko K., Dobra publiczne jako kategoria ekonomii zrównoważonego rozwoju, w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE,
Białystok 2011.
Powichrowska B., Ukształtowanie wiedzy w przedsiębiorstwie, w: Przedsiębiorstwo w warunkach zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy, red. B. Powichrowska, Wyd.
WSE, Białystok 2011.
Prandecki K., Założenia zrównoważonej polityki energetycznej Unii Europejskiej, w: Implementacyjne aspekty wdrażania zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd.
WSE, Białystok 2011.
Prawo konstytucyjne, red. Z. Witkowski, J. Galster, B. Gronowska, W. Szyszkowski, A. BiećKacała, A. Cieszyński, TNOiK, Toruń 2001.
Proekologiczne zarządzanie przedsiębiorstwem, red. G. Kobyłko, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2007.
Przybyłowski A., Inwestycje transportowe w Polsce w kontekście strategii zrównoważonego
rozwoju transportu Unii Europejskiej, w: Implementacyjne aspekty wdrażania zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Repetski A., Doświadczenia z wdrażania SZŚ, w: „Problemy Ocen Środowiskowych” 1998
nr 2-3(2).
– 240 –
Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, Warszawa 2004-2010.
Rogall H., Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Teoria i praktyka, Zysk i S-Ka, Poznań 2010.
Rogall H., Nachhaltige Ókonomie statt tradicionele Ókonomie, w: Teoretyczne aspekty zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Rucińska D., Potrzeby transportowe, w: Transport, red. W. Rydzykowski, K. WojewódzkaKról, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2009.
Rusak H., Lokalna gospodarka energetyczna – stan obecny i oczekiwania w świetle zasad
zrównoważonego rozwoju, w: Implementacyjne aspekty wdrażania zrównoważonego
rozwoju, red. D. Kiełczewski, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Rybakiewicz K., Organizacyjne i społeczne aspekty wdrażania recyklingu, w: Mechanizmy
i uwarunkowania ekorozwoju, red. S. Wrzosek, Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok 1996.
Rynkowe zachowania konsumentów, red. E. Kieżel, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Katowice
2000.
Samecki W., Gospodarowanie za pomocą planowania. Analiza krytyczna, Wyd. Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław 2000.
Sander J., Zrównoważony rozwój szansą dla ludzkości, Wyd. Uniwersytetu Kardynała Stefana
Wyszyńskiego, Warszawa 2008.
Sawecki J., Termiczne przekształcanie odpadów w cementowni Chełm, w: Kompleksowa gospodarka odpadami. Produkty z odpadów – kompost, paliwa, surowce, Abrys, Lublin 2010.
Serres M., Kontrakt z naturą, „Literatura na Świecie” 1992 nr 7.
Skrzypek E., Rola gospodarki opartej na wiedzy w warunkach zrównoważonego rozwoju,
w: Przedsiębiorstwo w warunkach zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy,
red. B. Powichrowska, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Skynner R., Cleese J., Żyć w tym świecie i przetrwać, Jacek Santorski &Co Agencja Wydawnicza, Warszawa 2005.
Sobol A., Polityka zamówień publicznych w świetle teorii zrównoważonego rozwoju, w: Implementacyjne aspekty wdrażania zrównoważonego rozwoju, red. D. Kiełczewski,
Wyd. WSE, Białystok 2011.
Solarz M., Problem wykluczenia finansowego w aspekcie zrównoważonego rozwoju, w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd. WSE,
Białystok 2011.
Soros G., Nowy paradygmat rynków finansowych, MT Biznes Sp. z o.o., Warszawa 2008.
Stani M., Rycaj M., Wdrażanie nowoczesnego i efektywnego systemu gospodarki odpadami
w Lublinie. Współpraca samorządu z prywatnymi przedsiębiorcami. Prawne, spo-
– 241 –
łeczne i ekonomiczne aspekty lubelskiego systemu gospodarki odpadami, w: Kompleksowe zarządzanie gospodarką odpadami, red. T.Marcinkowski, PZIiTS, Poznań
2009.
Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa 2000.
Stasiak W., Aktualne problemy gospodarki odpadami w Miejskim Przedsiębiorstwie Gospodarki Komunalnej w Jeleniej Górze, materiał na VIII Studencką Ogólnopolską Konferencję Naukową „Szanse i zagrożenia gospodarki odpadami”, UE we Wrocławiu, Jelenia
Góra 2011, maszynopis.
Stiglitz J. E., Ekonomia sektora publicznego, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2010.
Stiglitz J. E., Globalizacja, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2004.
Stone D., Policy paradox: The art of political decision ma king, W. W. Norton & Company, New
York-London 2001.
Strange T., Bayley A., Sustainable Development. Liking economy, society, environment, OECD
2008.
Sztando A., Progospodarczy obszar polityki ekologicznej władz lokalnych, w: Transformacja
polskiej gospodarki, ocena kierunków i dynamiki zmian strukturalnych, red. H. Ćwikliński, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2005.
Szukalski S., Nowe trendy w organizacji badań i prowadzenia działalności gospodarczej,
w: Teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego rozwoju, red. B. Poskrobko, Wyd.
WSE, Białystok 2011.
Szulce H., Poziomy życia ludności w Polsce jako determinanta i skutek rozwoju ekonomicznego, w: Obszary i możliwości wykorzystania marketingu, red. H. Szulce, Zaszyty Naukowe 34, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Poznań 2004.
Szymański J., Pochyluk R., Jaka jest skuteczność Systemów Zarządzania Środowiskowego,
„Problemy Ocen Środowiskowych” 2001 nr 2(13).
Szymański W., Kryzys globalny. Pierwsze przybliżenie, Difin, Warszawa 2009.
Szymczak M., Logistyka miejska, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Poznań 2008.
Taylor J. B., Zrozumieć kryzys finansowy. Przyczyny. Skutki. Interpretacje, Wyd. Naukowe
PWN, Warszawa 2010.
The Evolution of Economic Institutions, ed. G.M. Hodgson, Edward Elgar, Cheltenham 2007.
Thomson J. M., Nowoczesna ekonomika transportu, WKiŁ, Warszawa 1978.
Tundys B., Logistyka miejska, koncepcje, systemy, rozwiązania, Difin, Warszawa 2008.
– 242 –
W kierunku zrównoważonego transportu miejskiego. Dokument Komitetu Unii Europejskiej
w Międzynarodowej Unii Transportu Publicznego (UITP), „Transport Miejski i Regionalny” 2005 nr 2.
Walny M., Wdrażanie skutecznego systemu gospodarki odpadami komunalnymi na przykładzie gmin Komorniki i Mieleszyn, w: Systemy Gospodarki Odpadami, PZIiTS, PiłaPoznań 2001.
Wenk M.S., The European Unions Eco-Management and Audit Scheme (EMAS), Springer, Dordrecht 2005.
Whitelaw K., ISO 14001 Environmental System Handbook, Second edition, Elsevier 2004.
Wiktorowski K., Wieś zachodniopomorska wczoraj i dziś. Próba oceny tożsamości regionu,
w: Środowiskowe uwarunkowania zrównoważonego rozwoju, red. K. Michałowski,
Wyd. WSE, Białystok 2011.
Wysokińska Z., Witkowska J., Integracja Europejska. Europeizacja polityki ekonomiczno-społecznej w Unii Europejskiej i umiędzynarodowienie rynków Nowych Krajów
Członkowskich Europy Środkowej i Wschodniej, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa
2010.
Wyszomirski O., Funkcjonowanie rynku komunikacji miejskiej, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego,
Gdańsk 1998.
Zabel H., Industriesymbiosen im Verhaltenkontext, in: Kleislauforientere Unternehmenkooperationen, Munchen-Oldenburg 1998.
Zenkova A., Lialiakova W., System zarządzania jakością życia mieszkańców obwodu grodzieńskiego, w: Implementacyjne aspekty wdrażania zrównoważonego rozwoju, red.
D. Kiełczewski, Wyd. WSE, Białystok 2011.
Zimbardo P., Ruch F., Psychology and life, Publ. Scott Foresman and Company, Glenview 1977.
Żylicz T., Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, PWE, Warszawa 2004.
Żylicz T., Trwałość rozwoju po kryzysie. Referat na konferencję „Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju”, Białystok 2011.
Źródła prawa europejskiego
Communication from the Commission to the Council and the EP, 2007 Environment Policy
Review, EC COM 2008 409 final.
Convergence Report 2010, European Economy 3/2010, European Commissions, Luxembourg 2010. EC COM(2010) 238.
– 243 –
Directive 2004/35/EC of the EP and the Council of 21 April 2004 on environment al liability
with regard to the prevention and remedying of environment al damage, OJ EU L
143/56 of 30.4.2004.
Directive 2008/1/EC of the EP and the Council of 15 January 2008 concerning integrated
pollution prevention and control, OJ EU L 24/8 of 29.1.2008.
Dyrektywa 2003/30/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 8 maja 2003 roku wspierająca
użycie w transporcie biopaliw lub innych paliw odnawialnych.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z 23 kwietnia 2009 roku promująca stosowanie energii ze źródeł odnawialnych.
Dyrektywa2002/91 WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 16 grudnia 2002 r. w sprawie
charakterystyki energetycznej budynków Dz. U. L1 z 4.1.2003.
Komunikat Komisji Efektywność energetyczna: realizacja celu 20 procent, KE COM (2008)
772 final.
Komunikat Komisji Europejskiej do Rady i Parlamentu Europejskiego. Uruchomienie publicznych i prywatnych środków finansowych w celu zapewnienia powszechnego
dostępu do przyjaznych środowisku i bezpiecznych usług energetycznych po przystępnych cenach: Globalny Fundusz Efektywności Energetycznej oraz Energii Odnawialnej, KE COM 2006, 583 final. z 6.10.2006.
Komunikat Komisji w sprawie inwestowania w rozwój technologii niskoemisyjnych (plan
EPSTE) COM 2009 (0519).
Odnowiona Strategia Unii Europejskiej dotycząca zrównoważonego rozwoju, Bruksela 26
czerwca 2006 r.
Regulation (EC) No 614/2007 of the European Parliament and of the Council of 23 May
2007 concerning the Financial Instrument for the Environment LIFE+, OJ EU L
149/1 z 9.6.2007.
Załącznik A Protokołu z Kioto, Dz. U. nr 203 z 2005 r., poz. 1684.
Zrównoważona Europa dla lepszego świata. Strategia Zrównoważonego Rozwoju Unii Europejskiej, UE COM (2001) 264 final. z 15.05.2001.
Źródła prawa polskiego:
Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju – Polska 2025, Rada Ministrów, Warszawa 2000.
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dz. U. z 1997, nr 78, poz. 483
z późn. zm.
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków
technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, Dz. U. z
2002r., nr 75, poz. 690 z późn. zm.
– 244 –
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 listopada 2008 r. w sprawie warunków
technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, Dz. U. nr 75,
poz. 690 z późn. zm.
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 listopada 2008 r. w sprawie metodologii
obliczania charakterystyki energetycznej budynku stanowiącej samodzielną całość
techniczno-użytkową oraz sposobu sporządzania i wzorów świadectw ich charakterystyki energetycznej, Dz. U. z 2008, nr 201, poz. 1240.
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. – o ochronie przyrody, Dz. U. 2004 nr 92, poz. 880.
Ustawa z dnia 2 października 1996 r. o samorządzie gminnym, Dz. U. 1996 nr 13, poz. 74
z późn. zm.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska Dz. U. nr 62, poz. 627.
Ustawa z dnia 18 marca 2008 r. o zasadach uznawania kwalifikacji zawodowych nabytych w
państwach członkowskich Unii Europejskiej, Dz. U. nr 63, poz. 394 z późn. zm.
Ustawa z dnia 19 września 2007 r. o zmianie ustawy – Prawo budowlane, Dz. U. z 2007,
nr 191, poz. 1373.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz. U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o zmianie ustawy – Prawo budowlane oraz ustawy o gospodarce nieruchomościami, Dz. U. nr 161, poz. 1279.
Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane, Dz. U. nr 243, poz. 1623 z późn. zm.
Dokumenty elektroniczne
Będą większe unijne sankcje za łamanie dyscypliny budżetowej?, www.wnp.pl.
Bołtromiuk A., Świadomość ekologiczna Polaków – zrównoważony rozwój – raport z badań
2009, www.ine-isd.org.pl.
Borys T., Raport z realizacji ekspertyzy. Analiza istniejących danych statystycznych pod kątem
ich użyteczności dla określenia poziomu zrównoważonego rozwoju transportu wraz z
propozycją ich rozszerzenia, www.mi.gov.pl.
Gdynia, www.Kraj24.pl.
Polska oczekuje nowej propozycji KE w sprawie OFE, www.wnp.pl.
Strange T., Bayley A., Sustainable Development. Liking economy, society, environment, OECD,
www.oecd-ilibrary.org.
Strategia rozwoju miasta Gdynia, www.gdynia.pl.
UE zaostrza dyscyplinę finansową, www.wnp.pl.
– 245 –
Spis tabel
3.1.
Zasady Global Compact ...................................................................................................................... 44
4.1.
Rodzaje wskaźników pomiaru jakości życia ............................................................................. 59
4.2.
Ranking szczęścia ................................................................................................................................. 60
4.3.
Znaczenie obiektywnych czynników dla dobrostanu psychicznego .............................. 62
4.4.
Wskaźniki zrównoważonego społeczeństwa ........................................................................... 63
4.5.
Państwa o najwyższych wskaźnikach konsumpcji ................................................................ 65
4.6.
Porównanie wyników rankingu szczęścia oraz rankingu SSI ........................................... 66
13.1.
Normy ISO serii 14000.....................................................................................................................149
14.1.
Struktura wybranych nakładów na środki trwałe służące ochronie środowiska
według kierunków inwestowania w latach 2004-2008 na 1 mieszkańca
w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich
województwa zachodniopomorskiego .....................................................................................167
15.1.
Charakterystyka obszarów prawnie chronionych w badanych gminach
na tle województwa podkarpackiego w latach 2000-2008..............................................174
15.2.
Charakterystyka cech demograficznych w badanych gminach
w latach 2000-2008 ..........................................................................................................................176
15.3.
Sieć wodociągowa i kanalizacyjna w badanych gminach
na tle województwa podkarpackiego w latach 2000-2008 [km/100 km2] ...............178
15.4.
Odsetek ludności korzystającej z urządzeń infrastruktury
w badanych gminach na tle województwa podkarpackiego w 2008 roku ................179
15.5.
Kierunki działań podejmowanych w gminie w latach 2000-2007
na rzecz przyszłego rozwoju .........................................................................................................181
– 247 –
15.6.
Działania podejmowane przez samorządy lokalne na rzecz promocji
walorów gminy w latach 2000-2007 [% wskazań] .............................................................182
17.1.
Masa odpadów komunalnych stałych wywiezionych z obszaru Lublina
oraz Poznania i zdeponowanych na składowiskach w latach 1995 – 2008 ..............209
17.2.
Dynamika zmian masy odpadów komunalnych stałych wywiezionych
z obszaru Lublina oraz Poznania i zdeponowanych na składowiskach
w latach 1995-2008 ..........................................................................................................................211
Spis rysunków
1.1.
................................................................................................................................................... 23
3.1.
Relacje między danymi, informacjami i wiedzą oraz mądrością .................................... 42
3.2.
Etapy realizacji funkcji zarządzania informacją ..................................................................... 42
3.3.
System prawa ochrony środowiska ............................................................................................ 47
3.4.
Kierunki i sposoby realizacji lokalnych inicjatyw proekologicznych............................. 52
13.1.
Doskonalenie systemu zarządzania środowiskowego .......................................................151
14.1.
Układ lokalny .......................................................................................................................................160
14.2.
Struktura odpowiedzi na pytanie dotyczące inwestycji
w zakresie ochrony środowiska zrealizowanych w latach 1999-2008 [%] ..............165
14.3.
Deklaracje respondentów dotyczące innowacyjności inwestycji
w zakresie ochrony środowiska [%] ..........................................................................................166
14.4.
Rozkład odpowiedzi na pytanie o stopień pilności problemów związanych
z ochroną środowiska (1–najniższy, 5–najwyższy).............................................................166
14.5.
Sposoby realizacji zasad zrównoważonego rozwoju
w aspekcie środowiskowym [%] .................................................................................................168
15.1.
Udział poszczególnych form ochrony przyrody w powierzchni ogólnej
badanych gmin w latach 2000-2008 ..........................................................................................175
18.1.
Dokumenty programowe Unii Europejskiej dotyczące
polityki transportowej .....................................................................................................................220
18.2.
Wielkość przewozów miejskim transportem zbiorowym w Olsztynie .......................228
– 249 –
Autorzy
Bazan-Bulanda Anna, dr
Politechnika Częstochowska
Bogajewski Tomasz, dr
Polski Klub Ekologiczny, Poznań
Borys Tadeusz, prof. dr hab.
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Brzuska Eugeniusz, dr
Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości
i Zarządzania w Łodzi
Ciak Jolanta, dr
Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu
Czaja Stanisław, dr hab., prof.
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu,
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
w Głogowie
Ejdys Stanisław, mgr
Uniwersytet w Białymstoku
Grzebyk Bogumiła, dr
Uniwersytet Rzeszowski
Jaros Barbara, mgr
Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych
w Katowicach
Kałaska Agnieszka, dr
Akademia Morska w Gdyni
Katoła Anna, mgr
Akademia Morska w Gdyni
Kiełczewski Dariusz, dr hab., prof.
Uniwersytet w Białymstoku
Kocieszewska-Panaszek Małgorzata, dr
Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości
i Zarządzania w Łodzi
Kryk Barbara, dr hab., prof.
Uniwersytet Szczeciński
Lorek Elżbieta, prof. dr hab.
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach
Miłaszewski Rafał, prof. dr hab.
Politechnika Białostocka
Poskrobko Bazyli, prof. dr hab.
Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku,
Uniwersytet w Białymstoku
Przybyłowski Piotr, prof. dr hab.
Akademia Morska w Gdyni
Sasinowski Henryk, prof. dr hab.
Politechnika Białostocka