Państwa centralne (Niemcy, Austro-Węgry, Bułgaria

Materiały do konkursu „Wielka Wojna 1914-1918”
I wojna światowa (w latach 20. i 30. XX wieku nazywana „wielką wojną”) –
konflikt zbrojny trwający od 28 lipca 1914 do 11 listopada 1918. Był to
największy konflikt zbrojny na kontynencie europejskim od czasu wojen
napoleońskich Mimo ogromu strat i wstrząsu wywołanego nimi wojna ta nie
rozwiązała większości konfliktów, co 21 lat później doprowadziło do
wybuchu II wojny światowej. I wojna światowa była zderzeniem XX-wiecznej
techniki z XIX-wieczną strategią i taktyką. Po raz pierwszy w historii
zastosowano w walce nowoczesną broń chemiczną, samoloty, okręty
podwodne, czołgi i samochody ciężarowe. Wybuch I wojny światowej
wyznaczył symboliczny koniec wieku XIX i koniec hegemonii europejskiej na
świecie. Od tego momentu coraz większą rolę w stosunkach międzynarodowych
zaczęły odgrywać Stany Zjednoczone i Związek Radziecki
W wojnie wzięły udział 2 bloki:
Państwa centralne (Niemcy, Austro-Węgry, Bułgaria, Turcja)
Ententa (Francja, Rosja, Wielka Brytania).
W czasie trwania wojny zmieniała się konfiguracja stron walczących - po
stronie Ententy opowiedziały się: 1914 Serbia, Belgia, Japonia, 1915 Włochy,
1916Rumunia, 1917 USA i Grecja. Szeregi państw centralnych zasiliła w 1915
Bułgaria.
Powstanie tych dwóch bloków państw było konsekwencją narastających od
końca XIX w. sporów, m.in.: zatargu francusko-niemieckiego, rywalizacji w
koloniach
pomiędzy
Francją,
Anglią
a
Niemcami,
problemów
narodowościowych w monarchii austro-węgierskiej oraz rywalizacji
gospodarczej i ekonomicznej poszczególnych krajów.
Pretekstem do wybuchu wojny było zabójstwo austriackiego następcy tronu,
arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie 28 czerwca 1914, po którym
Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii (28 lipca). W odpowiedzi na
mobilizację armii rosyjskiej Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji (1 sierpnia)
i jej sojuszniczce Francji (3 sierpnia). Po ataku niemieckim na neutralną Belgię
(4 sierpnia) do wojny włączyła się Wielka Brytania. 6 sierpnia Austro-Węgry
wypowiedziały wojnę Rosji.
Front zachodni
Głównym obszarem działań w tym konflikcie był front zachodni: armie
niemieckie, realizując tzw. plan Schlieffena, po zaciętych walkach dotarły do
Francji W październiku 1914 sztabowcy niemieccy opracowali plan odcięcia
Francji od Anglii przez zdobycie Flandrii. Bitwa flandryjska (m.in. walki
pod Ypres, 1915) okazała się jednak fiaskiem. Działania militarne zaczęły
przybierać charakter wojny pozycyjnej. Niepowodzeniem zakończyła się
również niemiecka próba zdobycia Verdun (1916). W odpowiedzi alianci
przeprowadzili w czerwcu 1916 ofensywę nad Sommą, podczas której po raz
pierwszy
użyto
czołgów
(Wielka
Brytania).
Wielkie znaczenie dla wyniku wojny miało przystąpienie do niej (6 kwietnia
1917), po stronie Ententy, USA. W kwietniu i maju 1917 sojusznicy
przeprowadzili akcje zaczepne w rejonie Arras. Straty i niepowodzenia
spowodowały wybuch powszechnego niezadowolenia w armii francuskiej,
opanowany przez generała Ph.H. Pétaina. Ostateczna niemiecka próba wygrania
wojny została podjęta w marcu 1918. Po przejęciu inicjatywy przez aliantów
(lipiec 1918) wojska austro-węgierskie znalazły się w rozsypce, a rewolucja
listopadowa w Niemczech 1918 zmusiła dowództwo niemieckie do zaprzestania
działań zbrojnych i podpisanie rozejmu w Compiègne 11 listopada 1918.
Front wschodni
Wojna na froncie wschodnim miała charakter manewrowy. Rosyjskie uderzenie
(lato-jesień 1914) w kierunku na Prusy Wschodnie (bitwy pod Tannenbergiem i
nad jeziorami mazurskimi) nie przyniosło oczekiwanych rezultatów, natomiast
atak w kierunku południowo-zachodnim przesunął wojska rosyjskie na
Podkarpacie. W roku następnym połączona ofensywa armii niemieckiej i austrowęgierskiej, rozpoczęta przełomem gorlickim (2 maja 1915 R.), ustanowiła linię
frontu od Zatoki Ryskiej przez Pińsk poTarnopol. W czerwcu 1916 ruszyło
wielkie natarcie rosyjskie (tzw. ofensywa Brusiłowa), które po początkowych
sukcesach zostało powstrzymane. Przegrupowanie armii rosyjskiej,
spowodowane rewolucją lutową i rewolucją październikową, zmusiło Rosję do
podpisania zawieszenia broni w Brześciu Litewskim (listopad 1917), a w
konsekwencji pokoju brzeskiego (3 marca 1918).
Działania morskie
Po wprowadzeniu przez Ententę blokady floty niemieckiej rozpoczęła ona w
lutym 1915 nieograniczoną wojnę podwodną. Jedynym większym starciem flot
nawodnych brytyjskiej i niemieckiej była
cieśniny Skagerrak, tzw. bitwa jutlandzka (1916).
bitwa
na
wysokości
Traktaty pokojowe
8 stycznia 1918 amerykański prezydent Wilson wystąpił z orędziem do
Kongresu, formułującym podstawowe warunki pokoju (Wilsona 14 punktów).
Klęski na frontach spowodowały narastanie kryzysu wewnętrznego w AustroWęgrzech i Niemczech. Wojnę zakończyły traktaty pokojowe: w Wersalu
(wersalski traktat pojowy 1919) 28 czerwca 1919 (z Niemcami), w SaintGermain-en-Laye 10 września 1919 (z Austrią).
Następstwa wojny
W konflikcie zbrojnym udział wzięły 33 państwa, ok. 70 mln żołnierzy (10 mln
poległo, 20 mln zostało rannych). W wyniku I wojny światowej rozpadła się
monarchia austro-węgierska. Niemcy i Austria stały się republikami, powstała
Rosja Radziecka oraz wiele nowych państw (m.in. Polska odzyskała
niepodległość), dokonano nowego podziału kolonii i wytyczono nowe granice w
Azji i Afryce.
Wypis z kroniki pułkowej 1 TKJR
maj 1915
(TKJR-Tyrolskie Pułki Strzelców Cesarskich)
10 maja – Znów jesteśmy pod Przecławiem gdzie 5 X1914 byliśmy idąc na
Tuszymę. Nieprzyjacielskie natarcie zaczyna się na całej linii tego powodu nie
mogliśmy spełnić naszych zadań, musieliśmy odrzucić Rosjan od naszej 8
dywizji, która walczyła na lewym brzegu Wisłoki i umożliwić zdobycie mostu
przez rzekę Wisłokę koło Przecławia, aby dalsze siły mogły do nas dotrzeć. O
3.30 Rano ostrzał pełną mocą nieprzyjacielskich stanowisk przez naszą
artylerię. O 7 rano podniosła się piechota do ataku.
Nieprzyjacielska artyleria z Tuszymy i piechota zmusiły nas w natarciu,
ponownie do okopania się, a mianowicie musieliśmy wytworzyć osłonę
przeciwko nieprzyjacielskiemu ostrzałowi z przodu i z lewa. Nasze działo
przeznaczone do zniszczenia samochodu pancernego zostało zniszczone przez
celny pocisk nieprzyjaciela i teraz to auto wyposażone w karabin maszynowy
dokuczało nam teraz bardziej niż wcześniej.
Artyleria otrzymała znów rozkaz położenia silnego ognia na pozycje
rosyjskiej piechoty. Pod osłona tego ognia podsuwaliśmy naszą piechotę do
pozycji szturmowych tuż przed okopami nieprzyjaciela. Tam okopaliśmy się
ponownie i znów czekaliśmy na rozkazy.
CMENTARZ WOJENNY nr 500 w TUSZYMIE-BIAŁYM BORZE
tekst i fot. Bartłomiej Gazda
Na prawym brzegu Wisłoki, w miejscowości Tuszyma, na granicy z Białym Borem,
znajduje się zbiorowy cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej. Pochowano tu
żołnierzy poległych podczas walk w okolicznych miejscowościach.
Cmentarz o numerze porządkowym 11/500 w Tuszymie - Białym Borze, to
największa nekropolia wojenna z czasów I wojny światowej w powiecie mieleckim.
Obiekt został założony na terenie należącym do Gminy Tuszyma. Kwatera ta jest
miejscem wtórnego pochowania poległych żołnierzy różnych narodowości,
pogrzebanych w tym miejscu po akcjach ekshumacyjnych w okolicznych wsiach.
Materiały źródłowe z 1918 r. mówią o pochowanych w Tuszymie 171
żołnierzach, w 16 grobach pojedynczych i 11 masowych. Wśród pochowanych było
114 Austriaków z1Cesarskiego Pułku Strzelców Tyrolskich, 4 Dywizjonu Haubic
Polowych, 18, 56, 71, 80, 82, 88 Pułku Piechoty, 3 Pułku Ułanów oraz 71 Batalionu
Strzelców, a także z nieokreślonego pułku dragonów. Żołnierze niemieccy pochodzili
z 214 i 215 Pułku Rezerwowego Piechoty, liczba poległych tej narodowości jest
nieznana. Pochowanych zostało tu Rosjan 57, których przynależności do jednostek
nie można określić. Pogrzebani zginęli w czasie walk, bądź zmarli na wskutek
poniesionych ran w dniach: 7, 14, 20, 22 października 1914 r. oraz 10 – 13 maja
1915 r.
Dokumentacja źródłowa z 1920 r. wskazuje na dużo większą liczbę
pochowanych na cmentarzu wojennym w Tuszymie, niż podawano dwa lata
wcześniej. Spowodowane było to zapewne kolejnymi akcjami ekshumacyjnymi
w okolicy. Z raportu sporządzonego 23 czerwca 1920 r. wynika, że pogrzebanych
tu zostało 484 poległych. W spisach sporządzanych podczas ekshumacji widnieją
polskie nazwiska, również dwóch kobiet poległych w czasie ostrzału artyleryjskiego.
Według archiwaliów przeniesiono na ten cmentarz poległych z Białego Boru
w liczbie: 73 Austriaków z 80 i 82 Pułku Piechoty, 1 Pułku Cesarskich Strzelców
Tyrolskich oraz 30 Batalionu Roboczego. Z Dębrzyny przeniesiono Węgra z 18
Węgierskiego Pułku Piechoty, poległego we wrześniu 1914 r. Z Dobrynina
przeniesiono po ekshumacji jednego nieznanego Rosjanina. Z Kiełkowa
przewieziono szczątki 6 poległych, zmarłych w dniach 22–23 października 1914 r.,
wśród zabitych 4 Austriaków i jeden Polak z 56 Pułku Piechoty. Z Książnic po
ekshumacji przewieziono 5 żołnierzy austriackich z 8 Pułku Piechoty i nieznanego
pułku dragonów, wśród nich Polaka. Wszyscy zmarli w dniach 16–18 i 22 listopada
1914 r. oraz 15 maja 1915 r. Z Przecławia-Podzamcza przeniesiono kanoniera
zabitego 22 września 1914 r., przynależnego do 5 Pułku Haubic Polowych.
Z cmentarza wojennego nr 10/496 w Przecławiu przeniesiono 25 poległych.
Z Wylowa przewieziono zwłoki Polaka poległego 5 października 1914 r.,
pochodzącego spod Rzeszowa.
W aktach Archiwum Państwowego w Krakowie możemy przeczytać meldunek
na temat tuszymskiej nekropolii z 1917 r.: „Cmentarz wojskowy znajduje się na
końcu wsi, w polach, jest prowizorycznie otoczony drutem. Nagrobki zaopatrzone
mocnymi drewnianymi krzyżami. W miarę możliwości sił roboczych będzie podjęta
całkowita przebudowa cmentarza.” W lutym tego samego roku został wykonany
projekt trwałego urządzenia cmentarza przez znakomitego austriackiego rzeźbiarza
i medaliera Karla Perla, który pełnił funkcję doradcy artystycznego w Oddziale XVI
Inspekcji Grobów Żołnierskich Komendy Przemyśl. W Muzeum Narodowym Ziemi
Przemyskiej znajduje się obraz przedstawiający tuszymski cmentarz w zimowej
scenerii. Jego autorem jest Maxim Soasta, działający również w tej samej, co Perl
Inspekcji. Praca ta była prezentowana na wystawie propagującej pracę Oddziałów
cmentarnych na przełomie października i listopada 1917 r. w Przemyślu.
W 1918 r. cmentarz wojenny w Tuszymie miał powierzchnię 700 m2,
ogrodzony był żerdziami. Ziemne mogiły otoczone były kamieniami, zaopatrzone
w prowizoryczne krzyże. Tego samego roku na projekcie Karla Perla wprowadził
poprawki inny znakomity artysta – Artur Grünberger, który zapewne przejął funkcje
doradcy artystycznego w Okręgu XVI. Zmiany dotyczyły głównie bramy wejściowej
na nekropolię. Jednak projekt ten nigdy nie doczekał się realizacji, prawdopodobnie
z powodu braku odpowiednich funduszy. Tuszyma przekazała teren, na którym
zlokalizowany był cmentarz, jako darowiznę. Wtedy według m pouczeń i nakazów
Urzędu Opieki Nad Grobami Wojennymi nekropolia popadała w ruinę.
W czasie II wojny światowej, stacjonujące w gminie oddziały niemieckie
uporządkowały teren zdewastowanego i zaniedbanego obiektu. Wtedy teren
cmentarza powiększono do obecnego rozmiaru poprzez ustawienie drewnianego
ogrodzenia. W tym okresie pochowano tu kilka osób cywilnych, które poległy
w czasie walk o wieś. W latach 80. XX w. cmentarz był już ogrodzony metalowym
płotem z bramą, na której wisiała tabliczka z napisem: „CMENTARZ ŻOŁNIERZY
POLEGŁYCH W 1 WOJNIE ŚWIATOWEJ I 2 WOJNIE ŚWIATOWEJ – OPIEKA SP
TUSZYMA”. Na wzgórku, do którego prowadziła alejka, zamknięta po obu stronach
żywopłotem znajdował się drewniany krzyż w wysokości około 3 m, otoczony
płotkiem z prętów. Przed krzyżem usypane były cztery ziemne mogiły. Na dole, po
lewej stronie alejki stał drugi drewniany krzyż, a po jego prawej stronie betonowy
nagrobek z metalowym krzyżem, poległego w czasie II wojny światowej Józefa
Jaworskiego. Obiekt porastało sporo starych drzew oraz kosodrzewina zasadzona
jeszcze w latach 40. ubiegłego stulecia.
Cmentarz regularnie, co roku, przed 1 listopada jest porządkowany przez
uczniów Szkoły Podstawowej w Tuszymie. W 2009 r. starania tej placówki zostały
docenione przez Radę Ochrony Pamięci, Walk i Męczeństwa, która nadała szkole
złoty medal Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowej. Co roku w Dzień Zaduszny na
cmentarzu wojennym w Tuszymie – Białym Borze, odprawiana jest msza św. za
dusze spoczywających na tej nekropolii, która gromadzi rzesze okolicznej ludności.
W 2004 r. powstał pomysł zagospodarowania przestrzennego cmentarza.
Jego inicjatorami byli Stanisław Helowicz i Wojciech Kaszub, który wykonał projekt
trwałego urządzenia wystroju tej nekropolii, wzorując się na twórczości słowackiego
artysty Dušana Jurkoviča, tworzącego w Krakowskim Oddziale Grobów Wojennych
podczas Wielkiej Wojny.
W 2006 r. teren cmentarza został uporządkowany. Ze środków Rady Ochrony
Pamięci Walk i Męczeństwa oraz osób prywatnych wykonano drewnianą bramę
wejściową, tablicę informacyjną, ustawiono czterometrowy krzyż na wprost wejścia
oraz ustawiono krzyże w wersji katolickiej i prawosławnej. Gmina Przecław
ufundowała kamień na wysypanie alejek, a także ceramiczne tabliczki na krzyże.
Z braku funduszy dalsza realizacja projektu została wstrzymana. Na początku 2010 r.
powstało Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne „Rędziny”, skupiające w swych
szeregach ludzi pragnących dokończenie inwestycji. Jesienią tego samego roku, na
szczycie cmentarnego wzgórka zamontowano pomnik centralny, który ma charakter
potrójnego krzyża. Na węźle łączącym belkę pionową krzyża z jedną z belek
poprzecznych umieszczono głowicę pocisku typu szrapnel, używanego w czasie
I wojny światowej, która została znaleziona na jednym z pól bitewnych pod Gorlicami.
Jesienią 2010 r. zostały okute blachą daszki krzyży oraz utwardzono kamieniem
alejki.
Następnym etapem zmierzającym do sfinalizowania inwestycji było wykonanie
kamiennego cokołu pod pomnikiem głównym, a także obmurowanie skarp tarasów,
na których znajdują się krzyże. Część tych prac została już wykonana. Motywacją do
dalszego działania jest fakt, że cmentarz wojenny nr 500 w Tuszymie-Białym Borze
został zakwalifikowany na listę obiektów, które będą się znajdować na powstającym
Szlaku Frontu Wschodniego I Wojny Światowej.