Materiały powtórzeniowe – geografia LO

1
Materiały powtórzeniowe – geografia LO
Mapa..........................................................................................................................................................2
Ziemia – planeta........................................................................................................................................3
Pogoda i klimat.........................................................................................................................................6
Wody..........................................................................................................................................................8
Geologia...................................................................................................................................................10
Procesy wewnętrzne .......................................................................................................................................10
Procesy zewnętrzne ........................................................................................................................................13
Geologia historyczna.......................................................................................................................................14
Gleby .......................................................................................................................................................16
Roślinność...............................................................................................................................................17
Demografia..............................................................................................................................................18
Osadnictwo..............................................................................................................................................21
Rolnictwo.................................................................................................................................................23
Przemysł ..................................................................................................................................................26
Usługi.......................................................................................................................................................28
Komunikacja...................................................................................................................................................28
Handel zagraniczny ........................................................................................................................................28
Przemiany gospodarcze i polityczne na świecie.....................................................................................29
Środowisko .............................................................................................................................................31
2
Mapa
Mapa to obraz powierzchni Ziemi przedstawiony na płaszczyźnie, w określonym przez skalę pomniejszeniu, zgodnie z
przyjętym odwzorowaniem kartograficznym, za pomocą znaków umownych.
Podział map:
• (wg wielkości skali) – wielkoskalowe (topograficzne) 1:200 000 i większe, średnioskalowe (przeglądowo
topograficzne) 1:200 000 - 1:1 000 000, małoskalowe (przeglądowe) mniejsze niż 1:1 000 000;
• (wg treści)- ogólnogeograficzne (np.: polityczne, administracyjne, fizyczne) i tematyczne tj. przyrodnicze (np.:
mapa klimatyczna, strefy roślinne) oraz społeczno-gospodarcze (np.: mapy ludnościowe)
Składniki mapy
- skala mapy
- siatka kartograficzna
- treść mapy przedstawiona przy zastosowaniu odpowiednich metod kartograficznych :
informacje przyrodnicze (np. rzeźba terenu, rzeki, jeziora, rozkład lądów i mórz),
społeczno – ekonomiczne (np. miasta, granice, drogi, koleje)
- informacje uzupełniające np: nazwy, wysokości, głębokości.
- legenda (tytuł, wydawnictwo, rok wydania, , autorzy, opis użytych znaków i symboli).
Skala mapy – stosunek odległości na mapie do odpowiadającej jej w terenie. Rodzaje skali to:
1:10.000.000
liczbowa
1 cm - 100 km
mianowana.
0
100
200
300
[km]
liniowa
- polowa
Odwzorowania kartograficzne powstają w wyniku:
a) rzutowania siatki geograficznej na:
- płaszczyznę - powstają siatki płaszczyznowe
- bok stożka - powstają siatki stożkowe
- bok walca - powstają siatki walcowe.
b) obliczeń matematycznych - siatki umowne.
umowna
Metody przedstawiania zjawisk na mapie:
a) metoda sygnaturowa polega na oznaczaniu na mapie rzeczywistości przyrodniczej za pomocą znaków punktowych i
liniowych. Sygnatury mogą mieć formę: figur geometrycznych, obrazków nawiązujących do cech przedstawionych
przedmiotów, liter;
b) metoda powierzchniowa polega na oznaczaniu na mapie obszarów występowania określonego zjawiska przez zakreślenie
konturu odpowiadającego granicom tego obszaru. Kontury te nie mogą nachodzić na siebie tak jak ma to miejsce w
metodzie zasięgów;
c) metoda izarytmiczna polega na zastosowaniu izarytm, czyli linii jednakowych wartości liczbowych wskazujących
natężenie danego zjawiska;
d) metoda kropkowa polega na pokryciu mapy znakami punktowymi, z których każdy przedstawia określoną wartość
liczbową;
e) metoda kartogramu polega na przedstawieniu intensywności danego zjawiska na określonej powierzchni;
f) metoda kartodiagramu - otrzymuje się formę pośrednią między mapą, a wykresem. Wykresy mogą dotyczyć np.
zasobów kopalin, rocznego przebiegu temperatury. Kartodiagramy mogą mieć również charakter wykresów kierunkowych.
3
Ziemia – planeta
Wszechświat – przestrzeń kosmiczna wraz z wypełniającą ją materią
Galaktyka – wielkie zbiorowisko materii (gwiazd, pyłu i gazu międzygwiezdnego oraz innych ciał niebieskich). W jednej
galaktyce może znajdować się setki miliardów gwiazd.
Gwiazda – ciało niebieskie świecące własnym światłem.
Planeta – ciało niebieskie świecące światłem odbitym i krążące wokół gwiazdy. Musi mieć odpowiednią wielkość.
Satelita naturalny - ciało niebieskie świecące światłem odbitym i krążące wokół planety.
Układ geocentryczny – pogląd na budowę wszechświata stworzony przez Ptolemeusza – nieruchoma Ziemia w centrum
wszechświata, Słońce i inne gwiazdy oraz planety krążą wokół Ziemi.
Układ heliocentryczny – pogląd
przyjmowany obecnie a
wprowadzony przez Kopernika –
Słońce w centrum układu
planetarnego.
Układ Słoneczny – system grawitacyjny Słońca i krążących wokół niego ciał niebieskich. Planety Układu Słonecznego (8):
Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun.
Elipsoida obrotowa – bryła oddająca kształt Ziemi (spłaszczona kula przy biegunach). Spłaszczenie wynosi ok. 21 km.
Geoida - bryła określająca kształt Ziemi , powstała po przedłużeniu pod kontynentami powierzchni mórz i oceanów.
Ruch obiegowy Ziemi – ruch Ziemi wokół Słońca. Odbywa się w kierunku przeciwnym niż ruch wskazówek w zegarku.
Pełny obieg trawa ok. 365 dni 6 godzin (365 dni 5 godzin 49 minut). Następstwa to:
• zmiana pór roku,
• zmiany odległości Ziemi od Słońca (średnia odległość zwana jednostką astronomiczną wynosi ok.
150 mln km.);
• zmiany miejsca wschodu i zachodu Słońca,
• zmiana trwania długości dnia i nocy,
• zmiana wysokości Słońca w momencie górowania,
• strefy oświetlenia Ziemi,
• dzień i noc polarna,
• zmiany położenia Słońca na tle gwiazdozbiorów (znaki zodiaku)
Rys. Oświetlenie Ziemi w różnych porach roku.
Obliczanie wysokości Słońca
 w konwencjonalny sposób (z pomocą wzoru)
h= 90º - φ + 23º 27’
h= 90º - φ - 23º 27’
(dla 22 VI)
(dla 22 XII)
Tak jest dla półkuli
północnej.
Dla południowej wiosna
i jesień tak samo,
jedynie lato i zima na
odwrót
4
h= 90º - φ
gdzie:
(dla 21 III, 23 IX)
h – to wysokość górowania Słońca,
φ – szerokość geograficzna miejsca obserwacji

niekonwencjonalny sposób (pozwala poprawnie obliczać każdy przypadek)
φ1
90º- Δ φ
Δh lub Δ φ
0º lub 23º27N
lub 23º27S
90º
Δh lub Δ φ
φ1
90º- Δ φ
Zadanie rozwiązujemy od narysowania równoleżnika (0º lub 23º27N lub 23º27S), tj. tego na którym w danym dniu (21. III,
lub 22. VI lub 23.IX lub 22.XII) Słońce góruje na wysokości 90º. Następnie rysujemy równoleżnik miejsca obserwacji
(może się on znajdować w zależności od jego wartości nad lub pod wcześniej narysowanym równoleżnikiem). Opisujemy
odpowiednio równoleżniki, z jednej strony wartością szerokości geograficznej, z drugiej wysokością Słońca.
Ruch obrotowy Ziemi (wirowy) – ruch Ziemi wokół własnej osi (z zachodu na wschód). Pełny obrót ok. 24 godzin (23h
56 min 4s.). Następstwa:
• pozorna wędrówka Słońca po sklepieniu,
• zjawiska zmian nocy i dnia
• zmiany wysokości Słońca nad horyzontem w
ciągu doby,
• spłaszczenie Ziemi przy biegunach,
• zmiana czasu na Ziemi,
• siła Coriolisa
Czas miejscowy słoneczny – czas ustalany w oparciu o poło9żenie Słońca względem horyzontu. W momencie kulminacji
górnej dla danego miejsca jest godzina 12.00 . W tym samym momencie tylko miejsca położone na tym samym południku
maja ten sam czas miejscowy.
Obliczanie czasu miejscowego
λ1
λ2
Δλ
T – czas
miejscowy
λ – długość
geograficzna
Δ λ – różnica
długości geograf.
Δ T – różnica w
czasie
Zapamiętaj:
360º - 24 h
15º - 1 h
1º - 4 min
1’- 4 s
ΔT
T1
T2
-ΔT
+ΔT
Czas strefowy – czas obowiązujący w danej strefie czasowej. Na Ziemi wyznaczona 24 strefy czasowe, różniące się o pełne
godziny. Rozciągłość jednej strefy wynosi 15º. Czas dla danej strefy ustala się od czasu miejscowego środkowego
południka danej strefy. Środkowymi południkami stref są południk o wielokrotności 15º (np. 0, 15, 30, 45 itd..).
Czas urzędowy – czas ustalony urzędowo dla danego kraju lub innej jednostki administracyjnej
Granica zmiany daty – stała – to południk 180º. Jeżeli przekraczamy go z półkuli [E] na [W] to odejmujemy jeden dzień,
odwrotnie dodajemy (patrz rysunek)
5
E
4 lipca
180º
W
3 lipca
Granica zmiany daty – przesuwająca się – wraz z obrotem Ziemi (jest w danym momencie na tym południku na którym
jest godz. 24.00).
PS
Szerokość geograficzna – kąt zawarty między płaszczyzną równika a promieniem ziemskim przechodzącym przez dany
punkt na powierzchni Ziemi. Może być [N] lub [S] od 0 do 90 stopni.
Jest „swego rodzaju” odległością kątową mierzoną od równika na [N] lub [S].
Długość geograficzna – kąt zawarty między półpłaszczyzną południka 0 ° a południka przechodzącego przez dany punkt na
powierzchni Ziemi. Może być [E] lub [W] od 0 do 180 stopni.
Jest „swego rodzaju” odległością kątową mierzoną od południka 0 ° na [E] lub [W].
6
Pogoda i klimat
Atmosfera ziemska, powłoka gazowa otaczająca Ziemię. Nie ma wyraźnie zaznaczonej górnej granicy, stopniowo
przechodzi w przestrzeń międzyplanetarną.
Zbudowana jest ze stosunkowo jednorodnej mieszaniny gazów (powietrza), w przedziale wysokości od powierzchni do
80 km, składającej się z: azotu (N 2 - 78,09%), tlenu (O 2 - 20,95%), argonu (Ar - 0,93%), dwutlenku węgla (CO
20,03%), neonu (Ne - 0,018%), helu (He - 0,0052%), kryptonu (Kr - 0,0014%) i inne (<0,001%, procenty objętościowe).
W warstwie przypowierzchniowej znajduje się zmienna koncentracja pary wodnej.
W atmosferze ziemskiej przemieszczają się masy powietrza i zachodzą zjawiska optyczne i elektryczne. Wraz ze
wzrostem wysokości - zmieniają się jej właściwości fizyczne, chemiczne i rozkład temperatur, co stanowi podstawę jej
podziału, licząc od powierzchni Ziemi, na: troposferę, stratosferę, mezosferę, termosferę, egzosferę. Można wydzielić w
ramach wcześniejszych warstw min. jonosferę, ozonosferę.
Ciśnienie atmosferyczne, ciśnienie panujące w atmosferze Ziemi, zależy od wysokości n.p.m., temperatury powietrza
oraz szerokości geograficznej (w okolicach równikowych niższe). Na poziomie morza w przybliżeniu równe jest
ciśnieniu, jakie wywiera słup rtęci o wysokości 760 mm (1013 hPa).
W dobrym przybliżeniu zmiany ciśnienia atmosferycznego z wysokością n.p.m. opisuje funkcja wykładnicza, ciśnienie
atmosferyczne spada do połowy swojej wartości co każde 6 km, tj. np. na wysokości 12 km stanowi 25% ciśnienia na
poziomie morza.
Stojąc tyłem do wiatru ( na półkuli północnej po lewej stronie mamy ciśnienie niższe, po prawej wyższe.
Rodzaje mas powietrza:
• PA (powietrze arktyczne i antarktyczne) – zimne i stosunkowo suche (można wydzielić PAm - pochodzenia
morskiego i PAk – kontynentalnego);
• PP (powietrze polarne): PPm (polarno-morskie)– wilgotne, ciepłe zimą, chłodniejsze latem, PPk (polarnokontynentalne) – suche, ciepłe latem, chłodne zimą;
• PZ (powietrze zwrotnikowe) PZm (zwrotnikowe morskie) – ciepłe i wilgotne, PZk (zwrotnikowe kontynentalne)
ciepłe i suche;
• PR (powietrze równikowe) – ciepłe i wilgotne.
Front atmosferyczny – powierzchnia zetknięcia się dwóch różnych mas powietrza.
Chmury kłębiaste
Chmury warstwowe
Powietrze ciepłe
Powietrze zimne
Powietrze zimne
Front ciepły
Powietrze ciepłe
Front chłodny
Wiatr , ruch cząsteczek powietrza (o przeważającej składowej poziomej)wywołany różnicą ciśnienia. Wiatry zawsze
wieją z wyżu do niżu. Wiatry stałe - pasat, okresowe – monsun, zmienne – fen.
Monsuny tworzą się na granicy wielkich zbiorników wodnych i wielkich lądów
800 m. n.p.m
300 m. n.p.m
T=7°C
Fen (halny) – wiatr związany z górami
100 m. n.p.m
T= 11°C
Amplituda temperatury, różnica pomiędzy temperaturami najwyższą i najniższą w badanym okresie.
Inwersja temperatury - odwrócenie temperatury.
Temperatura – rozkład:
Obszary o podwyższonej temperaturze:
 strefa międzyzwrotnikowa (bo duży kąt padania promieni słonecznych),
 południowe stoki gór (na półkuli północnej) – podobne uzasadnienie.
 obszary wybrzeży wzdłuż których płynie prąd ciepły.
Obszary o obniżonej temperaturze:
 strefa okołobiegunowa (bo mały kąt padania promieni słonecznych)
 obszary położone wysoko n.p.m. (bo z wysokością w troposferze temperatura spada średnio o 0,6 °C/100m.
 obszary wybrzeży wzdłuż których płynie prąd zimny.
7
Chmury (kłębiaste – cumulus, warstwowe – stratus, pierzaste – cirrus). Pierzaste nie dają opadu. Największy opad dają
tzw. chmury deszczowe – nimbusy (nimbostratus, cumulonimbus).
Opady(deszcz, śnieg, krupa śnieżna, grad). Osady (rosa, szron, szadź, gołoledź).
Obszary o dużym opadzie atmosferycznym (>1000 mm):
 okolice równika (rozgrzane powietrze unosi się do góry – tzw. prądy konwekcyjne, i para wodna zawarta w tej masie
powietrza na większych wysokościach gdzie panują niższe temperatury ulega skropleniu)
 w górach (wymuszany ruch powietrza do góry a efekt jak wyżej)
 blisko zbiorników wodnych zwłaszcza w monsunowej cyrkulacji powietrza (duża wilgotność pochodząca z tych
zbiorników).
Obszary o małym opadzie atmosferycznym (<200 mm):
 obszary zwrotnikowe ( występują tu silne prądy zstępujące suchego powietrza)
 obszary okołobiegunowe (niska temperatura prowadzi do małego parowania)
 wnętrza dużych lądów (zanim dotrze tu wilgotne powietrza, to po drodze wytraci już swą wilgoć)
Pogoda, stan atmosfery w danej chwili dla danego miejsca. Jest bardzo zmienna. Elementy: temperatura powietrza,
wilgotność, zachmurzenie, opad itp... Rodzaje: cyklonalna (niżowa) – wietrzna, z zachmurzeniem, możliwym opadem,
antycyklonalna (wyżowa) – bezwietrzna, bezchmurna lub małe zachmurzenie.
Klimat, cykl stanów pogodowych (najbardziej prawdopodobnych) jakie mogą wystąpić w ciągu roku na danym obszarze.
Określany jest na podstawie wieloletnich obserwacji. Podając nazwę klimatu najczęściej podajemy jakiej strefy dotyczy i
jakiego jest typu np.: klimat umiarkowany morski, zwrotnikowy suchy. Może być też określony jednowyrazowo np.:
śródziemnomorski (tj. podzwrotnikowy morski).
Czynniki klimatotwórcze: położenie geograficzne, wysokość n.p.m., odległość od morza, układ prądów morskich,
rodzaj pokrycia terenu, wzajemny układ form terenu.
Rozpoznawanie klimatów:
Nazwa klimatu
Opis klimatu
Równikowy wilgotny
Ciepło przez cały rok (>20°C). Mała roczna amplituda temperatury. Opad duży (>1000
mm rocznie). W miarę równomiernie rozłożony. W okresie wiosny i jesieni większy.
Podrównikowy (z potrąTemperatura jw. Opad duży (>1000 mm rocznie) nierównomiernie rozłożony (pora
deszczową i suchą)
sucha i deszczowa).
Zwrotnikowy
suchy Ciepło przez cały rok, choć w okresie zimy temperatury spadają poniżej 20 °C. Duża
(pustynny)
dobowa amplituda temperatury. Opad mały (<200 mm w ciągu roku).
Zwrotnikowy monsunowyPodobny do podrównikowego. Ciepło przez cały rok, choć w okresie zimy temperatury
mogą spadać poniżej 20 °C. Opad duży (>1000 mm rocznie) bardzo nierównomiernie
rozłożony. Największy latem, najmniejszy zimą.
Podzwrotnikowy morski Lata gorące (>20 °C), zimy ciepłe, łagodne (5 °C do 10 °C). Opad średni (600 – 1000
(śródziemnomorski)
mm w ciągu roku) nierównomiernie rozłożony w ciągu roku (największy zimą,
najmniejszy latem).
Podzwrotnikowy
Temperatury jw. (choć mogą być też niższe w zimie). Opad średni (300 – 600 mm w
kontynentalny
ciągu roku) rozłożony jw.
Umiarkowany morski
Temperatura latem (<20 °C), zimą (od 0 °C do +5 °C). Opad średni, równomiernie
rozłożony w ciągu roku.
Umiarkowany
Temperatura latem może być (>20 °C), zimą niska (<-10 °C). Duża roczna amplituda
kontynentalny
temperatury. Opad średni (z dolnych granic), nierównomiernie rozłożony w ciągu roku
(większy latem).
Umiarkowany przejściowyParametry pomiędzy umiarkowanym morskim a umiarkowanym kontynentalnym (jest
to klimat występujący w Polsce).
Subpolarny
°C do
Chłodno przez cały rok. W okresie 2-3 miesięcy nieznacznie powyżej zera (0
+5°C). Opad mały.
Polarny
°C do
Chłodno przez cały rok. W okresie 1-2 miesięcy nieznacznie powyżej zera (0
+1°C). Opad mały.
Na obszarze Polski można wydzielić dwa typy klimatu:
• umiarkowany przejściowy (na przeważającej części kraju) – charakteryzujący się dużą zmiennością,
wynikającą ze ścierania się mas powietrza polarno-kontynentalnego [PPk] ze wschodu i polarno-morskiego
[PPm] z zachodu oraz sporadycznie z południa zwrotnikowego [PZ] i z północy arktycznego [PA];
• górski (na południowych krańcach – w Sudetach i Karpatach) – charakteryzujący się spadkiem temperatury z
wysokością, wzrostem opadów, załamaniami pogody.
Zmiany klimatu mogą wynikać z przebiegu naturalnych procesów jak i mogą być spowodowane działalnością człowieka.
Główne przyczyny to :zmiany natężenia promieniowania słonecznego, zmiany położenia kontynentów, zmiany nachylenia
osi ziemskiej, wzrost zawartości CO 2 i innych zanieczyszczeń w atmosferze, niszczenie lasów, tworzenie obszarów
zurbanizowanych, itp.
Zmiany klimatu prowadzą do tzw. anomalii klimatycznych – cyklony, huragany, burze, susze, powodzie.
8
Wody
Obieg wody w przyrodzie : polega na wymianie wody pomiędzy atmosfera a litosferą, na zasadzie parowania i opadu
atmosferycznego. Obejmuje: opad, parowanie z lądów i mórz oraz żywych organizmów, transpiracja, spływ
powierzchniowy, infiltracja, spływ podziemny.
Typy mórz: otwarte (szeroko połączone z oceanem), wewnętrzne – śródziemne, przybrzeżne, międzywyspowe.
Ruchy wody morskiej: falowanie (wiatr, zjawiska sejsmiczne), prądy morskie (wiatry stałe), pływy (przyciąganie się
wzajemne Ziemi i innych ciał niebieskich).
Rzeki – ciek wodny płynący zgodnie z nachyleniem terenu. Wyróżniamy: stałe, okresowe, epizodyczne.
Dorzecze – obszar z którego dana rzeka wraz ze swoimi dopływami zbiera wody i odprowadza do innej rzeki głównej lub
zbiornika wodnego (np. dorzecze Warty).
Zlewisko – obszar z którego rzeki wraz ze swoimi dopływami zbierają wody i odprowadza do danego morza, oceanu (np.
zlewisko M.Bałtyckiego).
Dział wód – granica pomiędzy dorzeczami, zlewiskami.
System rzeczny – rzeka główna i jej dopływy.
Ujście rzeki – deltowate (gdy nie ma czynnika usuwającego osadzonego przez rzekę materiału), lejkowate ( gdy osadzany
w ujściu rzeki materiał jest usuwany przez prądy przybrzeżne, pływy, lub w strefie brzegowej występują duże głębokości).
Ustrój rzek (reżim) – charakterystyka rzeki odnosząca się do sposobu jej zasilania, stanów wód, przebiegu różnych zjawisk
na rzekach (np. zlodzenia) – prosty (śnieżny, deszczowy, lodowcowy), złożony (np. śnieżno-deszczowy jak w Polsce).
Typ
Największe przepływy
Przykład rzeki
Lodowcowy
1 – latem
Rodan
Śnieżny
1 – wiosną
Wołga
oceaniczny
Przepływ równomiernie rozłożony
Tamiza
Deszczowy międzyzwrotnikowy
1 –2 w porze deszczowej
Nil
Deszczowo - śnieżny
2 wiosną i latem
Wisła
Deszczowo lodowcowy
latem
Indus
Jezioro – woda wypełniająca naturalne zagłębienie terenu, nie mająca bezpośredniego połączenia z morzem.
Rodzaje jezior:
• wg pochodzenia (genezy): tektoniczne (bardzo głębokie – Bajkał, Tanganika), reliktowe (bardzo
duże – M.Kaspijskie), polodowcowe (bardzo jest ich dużo), przybrzeżne, wulkaniczne, krasowe,
starorzecza, osuwiskowe, pochodzenia kosmicznego, deltowe...
• wg zawartości związków organicznych: dystroficzne (w pobliżu torfowisk), eutroficzne (większość
jezior w Polsce), oligotroficzne (przejrzyste np. Morskie Oko),
• wg stopnia zasolenia: słone, słodkie,
• stałe, okresowe.
Wody podziemne – wody zajmujące wolne przestrzenie w obrębie litosfery.
Podział wód podziemnych:
• wg poziomu zalegania:
 zaskórne(płytko) – silne zanieczyszczone
 gruntowe – zalegają od kilku metrów, nadają się do picia
 wgłębne – zalegają od kilku metrów, odizolowane od powierzchni warstwą skał
nieprzepuszczalnych
 głębinowe – znajdują się w całkowitej izolacji. Często zmineralizowane.
• wg stopnia mineralizowania: słodkie, mineralizowane.
Źródło – miejsce naturalnego wypływu na powierzchnie wód podziemnych. Rodzaje np.: dolinne (1) warstwowe (2),
szczelinowe(3).
Wody artezyjskie – wody podziemne znajdujące się pod ciśnieniem hydrostatycznym. Powstają w obrębie synklin i niecek
w których występują na przemian skały nieprzepuszczalne i przepuszczalne (Australia, Afryka, Niz. Mazowiecka).
9
Skaly
nieprzepuszczal
ne
Rys. Niecka artezyjska
Typy lodowców: nizinne (lądolody), górskie (alpejski, piedmontowy, himalajski, norweski)
Lodowiec alpejski
Lodowiec piedmontowy
Lodowiec himalajski
Lodowiec norweski
Warunki powstania lodowca: więcej śniegu pada niż się go topi w ciągu roku (powyżej granicy wiecznego śniegu –
najwyżej przebiega w strefie zwrotnikowej >5000 m. n.p.m.), płaski teren na którym będzie się gromadził śnieg i zamieniał
w lód lodowcowy.
Przebieg granicy wiecznego śniegu
Pole firnowe – miejsce gromadzenia się śniegu, który zamienia się w lód lodowcowy.
10
Geologia
Procesy wewnętrzne
(endogeniczne) – plutonizm, metamorfizm, wulkanizm, trzęsienia ziemi, ruchy fałdowe, ruchy lądotwórcze, tektoniczne
Ziemia posiada budowę sferyczną. Zbudowana jest z następujących warstw: skorupy ziemskiej (sial, sima), płaszcza
ziemskiego – zewnętrznego i wewnętrznego (crofesima, nifesima), jądra ziemskiego– zewnętrznego i wewnętrznego
(nifesima).
Skorupa ziemska – najbardziej zewnętrzna powłoka Ziemi, zbudowana ze skał. Składa się z 2 warstw: granitowej – sial (występuje w obrębie kontynentalnej części Ziemi) i bazaltowej – sima - (występuje w obrębie kontynentalnej i oceanicznej
części Ziemi). Obie warstwy oddziela powierzchnia nieciągłości Conrada. Średnia grubość skorupy wynosi 35 km, max 80
km (w okolicy Himalajów).
Litosfera – sfera ziemska zbudowana ze skał. Sięga do głębokości ok. 100 km. Na litosferę składają się: skorupa ziemska +
warstwa perydotytowa (górny fragment płaszcza ziemskiego) oraz oddzielająca je powierzchnia nieciągłości MOHO.
Astenosfera – fragment plastyczny górnego płaszcza Ziemi, w którym zanurzona jest litosfera.
powierzchnia nieciągłości – powłoki rozgraniczające sfery ziemskie o różnych właściwościach materii. Mają grubość
kilkuset metrów.
Płaszcz ziemski – powłoka Ziemi znajdująca się na głębokości do 2900 km. Składa się z 2 części: płaszcza zewnętrznego i
wewnętrznego (crofesima, nifesima). W płaszczu zachodzi zjawisko krążenia materii, tzw. Prądy konwekcyjne, które są
efektem dążenia do wyrównania różnic temperatury pomiędzy warstwami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Prądy te są
„motorem” napędzającym ruch płyt litosfery (patrz teoria płyt litosfery).
Stopień geotermiczny – odległość o jaką się należy przemieścić w głąb Ziemi aby temperatura zmieniła się o 1 °C. (średni
wynosi ok. 33 m.).
Minerał – elementarny, naturalny składnik skorupy ziemskiej o określonych właściwościach fizycznych i chemicznych.
Jest podstawowym budulcem skał. Znanych jest ok. 3 000 minerałów, w tym niewiele buduje skały (są to tzw. minerały
skałotwórcze - kwarc, skaleń, mika). Minerały rozpoznaje się m.in. po: twardości, łupliwości, przełamie, połysku, barwie,
przeźroczystości, ciężarze właściwym
Skała – zespół jednorodnych bądź różnorodnych minerałów. Rodzaje:
magmowe
 głębinowe-granit, granodioryt, tonalit sjenit, dioryt, gabro fojalit, perydotyt
 wylewne – ryolit, dacyt, trachit, andezyt, bazalt, fonolit
 żyłowe – aplit, diabaz, lamprofir, pegmatyt
osadowe
 okruchowe – piasek, żwir, ił, piaskowiec, mułowiec, zlepieniec, margiel,less, glina
 pochodzenia organicznego – wapień, kreda, dolomit, węgiel
 pochodzenia chemicznego – sól kamienna, anchydryt, gips, fosforyty, sól potasowa, lateryt,
metamorficzne – przeobrażone
 gnejs, marmur, łupki (różnego rodzaju), kwarcyty, granulity, eklogity, zieleńce, serpentynity,
amfibolity.
Złoże – naturalne nagromadzenie się w danym miejscu surowca, surowców mineralnych.
Plutonizm – proces geologiczny wewnętrzny polegający na przemieszczaniu się i zastyganiu w obrębie litosfery magmy.
Prowadzi do powstania intruzji magmowych a tym samym skał magmowych głębinowych.
Wulkanizm – proces geologiczny wewnętrzny polegający na wydobywaniu się z wnętrza Ziemi na jej powierzchnie
różnych produktów (gazy, popiół, lawa, bomby wulkaniczne ...). Prowadzi m.in. do powstania skal magmowych
wylewnych.
Intruzje magmowe:
1. lakkolit
2. apofiza
3. batolit
4. dajka
5. sill
6. żyła kominowa
7. lopolit
Metamorfizm - proces geologiczny wewnętrzny
prowadzący do zmian istniejących skał pod
wpływem wysokiej temperatury, wysokiego
ciśnienia. Prowadzi do powstania skał
metamorficznych (np. wapień przechodzi w marmur, piaskowiec w kwarcyt, granit w gnejs).
11
Rys. Budowa wulkanu
Rys. Typy wulkanów
Trzęsienia ziemi – proces geologiczny wewnętrzny polegający na drganiu skorupy ziemskiej. Wywołują je wewnętrzne
naprężenia, kolizje i przesuwanie się mas skalnych we wnętrzu Ziemi.
Trzęsienia ziemi występują podobnie jak zjawiska wulkaniczne w obrębie młodych struktur geologicznych, na granicy płyt
litosfery. Obszary na których występują trzęsienia ziemi nazywamy obszarami sejsmicznymi, a tam gdzie trzęsienia nie
występują obszarami asejsmicznymi.
Tektonika płyt – wyjaśnia przyczyny i mechanizmy zmian położenia kontynentów i oceanów oraz zjawisk zachodzących
na granicach płyt. Skorupa ziemska jest silnie popękana i składa się z tzw. płyt (kier ). Płyty te mogą się do siebie zbliżać,
oddalać się lub zachowywać się neutralnie. Motorem powodującym ruch tych płyt są prądy konwekcyjne występujące w
płaszczu ziemskim.
Strefa subdukcji – obszar styku napierających na siebie płyt litosfery na skutek działania prądów konwekcyjnych
zbieżnych (np. rejon Japonii, Himalajów).
Strefa ryftowa – obszar rozpadania, rozłamywania się płyty litosfery na skutek działania prądów konwekcyjnych
rozbieżnych (np. środkowy Atlantyk, Afryka Wsch.).
12
Geosynklina – fragment dna zbiornika gdzie zachodzi sedymentacja osadów, z których w dalszej perspektywie, na skutek
pomieszania się powierzchni geosynkliny (jedna płyta litosfery napiera na druga) i jej pogłębiania mogą powstać góry
fałdowe.
Ruchy izostatyczne – pionowe ruch skorupy ziemskiej zachodzące na skutek zaburzenia równowagi izostatycznej. Mogą
być wywołane przez czynniki zewnętrzne (np. rozwój i zaniki czaszy lodowej).
Ruchy epejrogeniczne – powolne, długotrwałe, pionowe ruchy skorupy prowadzące do transgresji lub regresji morza.
Ruchy fałdowe (orogeniczne)– ruchy polegające na fałdowaniu grubych serii skał osadowych (w obrębie geosynklin) na
skutek naporu jednej płyty litosfery na drugą. Mogą prowadzić do powstania gór fałdowych . (np. fałdowanie kaledońskie,
hercyńskie, alpejskie ).
Synklina – „dół fałdu”.
Antyklina – „góra fałdu”.
Podstawowe struktury geologiczne:
Struktura płytowa
13
Procesy zewnętrzne
(egzogeniczne):wietrzenie, ruchy masowe, erozja, akumulacja, denudacja.
Wietrzenie - proces prowadzący do rozpadu (utraty spoistości) skał. W efekcie dochodzi do zmiany właściwości
fizycznych lub chemicznych skał. Rodzaje wietrzenia:
• fizyczne (bez zmiany składu), na skutek zmian temperatury (gwałtownych i dużych skoków temperatury – na
pustyniach, częstych przeskoków temperatury przez 0 °C – w górach i klimacie peryglacjalnym), na skutek krystalizacji
soli w szczelinach skalnych (na pustyniach), zmian wilgotności w skałach ilastych. Produkty rozpadu: gołoborza,
piargi, rumosz skalny.
• chemiczne (ze zmianą składu), skała wchodzi w reakcje (np. utlenianie -magnetyt przechodzi w hematyt, uwadnianie –
anchydryd przechodzi w gips ). Intensywnie ten rodzaj wietrzenia przebiega w wysokiej temperaturze i dużej
wilgotności. Rodzajem wietrzenia chemicznego jest krasowienie skał (rozpuszczeniu skał np. wapienie, dolomity,
gipsy, pod wpływem wody zawierającej CO 2).
• biologiczne (posiada właściwości wietrzenia fizycznego i biologicznego). Rozpad skały przy udziale organizmów
żywych.
Grawitacyjne ruchy masowe - przemieszczenie się zwietrzeliny skał luźnych i zwięzłych po stoku na skutek siły
grawitacji. Do ruchów dochodzi wówczas gdy zostanie naruszona równowaga stoku tj. gdy wystąpią przyczyny
zmniejszenia się siły trzymającej np. nasycenie zwietrzeliny wodą, obciążenie zwietrzeliny, podcięcie stoku przez wody lub
inny czynnik. Rodzaje ruchów: odpadanie, obrywanie, spełzywanie, cieczenie, lawiny, spłukiwanie, osuwanie, osiadanie;
Erozja – mechaniczne niszczenie skał przez wodę, wiatr, lód lodowcowy. Żłobienie, ścieranie, zdzieranie powierzchni
skalnych. Przykłady erozji:
• morska - fale morskie uderzając o brzeg oddziałują na niego mechanicznie i chemicznie . Wysoki brzeg od strony lądu
jest niszczony. Tworzy się nisza abrazyjna, a od strony morza tworzy się platforma abrazyjna. Tworzą się też
odpowiednie typy wybrzeża wysokiego (fiordowe, dalmatyńskie, riasowe).
• lodowcowa – lodowiec przesuwając się po skalistym podłożu ściera, zdziera je doprowadzając do powstania tzw.
wygładów lodowcowych i rys lodowcowych. Lodowce górskie – cyrków lodowcowych, dolin U – kształtnych.
• wód fluwioglacjalnych (roztopowych) – wody krążące w szczelinach i tunelach lodowca i przed jego czołem drążą
podłoże po którym płyną, przyczyniając się do powstania takich form jak: rynny lodowcowe, pradoliny.
• rzeczna – niesione przez wodę okruchy skalne żłobią koryto rzeki. Rodzaje erozji rzecznej: wgłębna (powstają doliny
rzeczne), boczna (tworzą się meandry), wsteczna (cofanie się progów skalnych i źródeł).
• eoliczna (korazja) – niesiony wiatrem materiał skalny (piasek) uderza o napotkaną przeszkodę w postaci powierzchni
skalnej ścierając ją.
Akumulacja – nagromadzenie się osadów. Przykłady akumulacji:
• morska – prądy przybrzeżne niosące materiał (piaski) akumulują go na załamaniu linii brzegowej. Narasta wówczas
piaszczysty wał w formie półwyspu (mierzeja), który odcina dawną zatokę morską od morza. Inna forma to lido –
piaszczysta, przybrzeżna ławica. Tworzą się też odpowiednie typy wybrzeża niskiego (mierzejowe, lagunowe,
limanowe
• lodowcowa – podczas wytapiania się lodu lodowcowego dochodzi do akumulacji materiału, który był w nim zatopiony.
Podstawowe formy to moreny (czołowa, denna, boczna (lodowiec górski), kemy
• wód fluwioglacjalnych – podobna do działalności rzek. Podczas długiego postoju lodowca z moreny czołowej
wynoszony jest materiał, który osadza się na przedpolu w postaci stożków napływowych tzw. sandrów. Inne formy to
ozy.
• rzeczna – najbardziej widoczna jest w odcinku dolnym, gdy poziom podłużny doliny rzecznej zbliża się do poziomu
erozyjnego rzeki. Podstawowymi formami są: delta, łachy, stożki napływowe na przedgórzu.
• eoliczna – materiał niesiony przez wiatr, po napotkaniu przeszkody ulega akumulacji i w efekcie mogą tworzyć się
wydmy (np.: barchany – dobrze przewiany piasek, wydmy paraboliczne – piasek scementowany wilgocią). Mogą tez
tworzyć się pokrywy lessowe.
Denudacja (obnażanie) – ogół procesów polegających na usuwaniu zwietrzeliny z powierzchni skał. Prowadzi do
odsłaniania głębszych warstw i tym samym obniżania powierzchni terenu.
Cykl geomorfologiczny – opisuje kolejność procesów i przemian jakim podlega rzeźba terenu podczas kolejnych stadiów
rozwoju, od momentu wypiętrzenia do powstania prawie płaskiej powierzchni. W klimacie umiarkowanym jest to cykl
normalny.
14
Geologia historyczna
Metody odtwarzające dzieje Ziemi pozwalają określić:
• wiek bezwzględny zdarzeń (podawany jest w konkretnych latach) – metoda radiometryczna (uranowo-ołowiowa,
węglowa C 14) . Metody te bazują na znajomości czasu połowicznego rozpadu danego pierwiastka promieniotwórczego.
• wiek względny (ustala tylko kolejność zdarzeń) metoda stratygraficzna. Metoda ta wykorzystuje płytowy układ warstw
skalnych:
1
2
3
Najstarsza warstwa – 3, najmłodsza 1, warstwa 2 jest starsza od 1 i młodsza od 3.
warunki środowiska panujące dawnych epokach - metoda paleontologiczna (bazująca na skamieniałościach), metoda
pyłkowa (bazująca na pyłkach roślin występujących w różnych warstwach skalnych).
Skamieniałości – odciski, odlewy skalne organizmów (roślin, zwierząt)żyjących w dawnych okresach geologicznych. Na
podstawie analizy ich budowy możemy określić warunki w jakich żyły.
Skamieniałości przewodnie - odciski, odlewy skalne organizmów, które żyły stosunkowo krótko i tym samym są
charakterystyczne dla danego okresu, oraz występowały dość powszechnie (np. trylobity dla kambru). Są wykorzystywane
do datowania i odtwarzania warunków środowiska.
•
Podział dziejów Ziemi
Era
Kenozoik
(kenos – nowy)
Mezozoik
(mezos – środkowy)
Paleozoik
(palaios – dawny)
Okres
Czas
[mln lat]
Ważne wydarzenia
Skamieniałości
przewodnie
Czwartorzęd
2,6-dziś
Neogen
23-2,6
Paleogen
65-23
Ruchy alpejskie (np.: Karpaty, Alpy,
Himalaje). Rozwój ssaków.
kreda
145-65
Tektoniczny spokój. Dalszy rozłam
Pangei. Pod koniec początek ruchów
alpejskich. 65 mln. lat temu wielka
katastrofa kosmiczna – m.in. giną
dinozaury
gady
Rozłam Pangei, powstają wapienie. amonity,
belemnity
Tektoniczny spokój. Rozwój
gadów.
Klimat ciepły. Tektoniczny spokój.
Rozwój roślin iglastych, gady
morskie, dwunożne dinozaury,
pojawiają się prymitywne ssaki.
Powstaje superkontynent – Pangea.
Rozległe pustynie. Pod koniec
zlodowacenia. Ginie 90%
istniejących gatunków zwierząt.
paprocie,
Lasy z paprociami i widłakami i
skrzypy,
skrzypami – z nich węgiel
kamienny. Ruchy hercyńskie (np.: widłaki
Sudety, Harz, Wogezy). Pierwsze
gady , owady latające.
jura
210-145
trias
250-210
perm
285-250
karbon
360-285
Zlodowacenia plejstoceńskie
rozpoczynają się 1,8 mln lat i kończą
się kilka tys. lat temu. Po ustąpieniu Ssaki – np.
lodowców zaczyna się okres
mamuty,
współczesny - holocen
15
Ery
Proterozoik
prekambrjs
kie
Archaik
dewon
410-360
Łączenie się lądów, powstają
wapienie. Pierwsze lasy, pierwsze ryby
zwierzęta na lądzie, ryby pancerne,.
sylur
440-410
ordowik
500-440
kambr
570-500
Pojawiają się pierwsze rośliny
lądowe z łodygami i liśćmi
(psylofity). Trwa orogeneza
kaledońska (np.: G.Kaledońskie,
g.Skandynawskie). Pierwsze ryby.
Powstaje wielki kontynent –
Gondwana. Rozpoczyna się
orogeneza kaledońska.
Rozpad superkontynentu. Liczne
ciepłe morza.
2500-570
Ruchy górotwórcze, zlodowacenia,
wzrost zawartości tlenu w
atmosferze. Fauna ediakarska.
Pierwszy superkontynent.
4600-2500Powstanie Ziemi, kształtowanie się
skorupy ziemskiej, oceanów,
kontynentów, pierwsze ruch
górotwórcze, początek życia ok. 3,5
mld lat.
psylofity
trylobity,
graptolity
fauna
ediakarska –
ślady pełzania i
grzebania
16
Gleby
Gleba – powierzchniowa warstwa litosfery, powstała w procesie glebotwórczym, stanowiąca podłoże do życia roślin.
Składniki gleby: cząstki minerale, cząstki organiczne, woda, powietrze, mikroorganizmy.
Proces glebotwórczy – proces stopniowej zamiany zwietrzeliny w glebę. Do procesów glebotwórczych zaliczamy m.in.:
 humifikację (rozkład i przebudowa substancji organicznych),
 brunatnienie (chemiczne wietrzenie glinokrzemianów i uwalnianie związków żelaza i glinu bez ich
przemieszczania),
 ługowanie (wymywanie przez wodę różnych substancji),
 bielicowanie (rozpuszczanie i przemieszczanie związków żelaza i glinu i innych substancji w głąb
profilu),
 lateryzacja (całkowity rozkład glinokrzemianów oraz szybki rozkład materii org. – nie tworzy się
próchnica. Gromadzą się tlenki żelaza i pancerz laterytowy - gdy jest sucho lub pokrywy laterytowe – gdy
jest wilgotno.
Czynniki glebotwórcze: klimat, bud. geologiczna, wody, rzeźba, roślinność, zwierzęta.
Żyzność gleby – zdolność gleby do zaspokajania odżywczych potrzeb roślin (sole, składniki pokarmowe, woda). O
żyzności gleby decyduje poziom próchniczny (humusowy).
Bonitacja gleby – stopień przydatności dla rolnictwa i leśnictwa (tzw. klasy gleb I – VI ).
Podział gleb:
Strefowe (wykazują ścisłe związki z klimatem – są charakterystyczne dla danej strefy klimatycznej) np.:
 strefa okołobiegunowa – inicjalne, poligonalne, tundrowe;
 umiarkowana – bielicowe (lasy iglaste), płowe, brunatne (grądy – lasy liściaste), czarnoziemy
(stepy, skały lessowe);
 podzwrotnikowa – kasztanowe;
 zwrotnikowa – szaroziemy (pustynna);
 podrównikowa i równikowa – gleby laterytowe (czerwonoziemy, żółtoziemy).
Astrefowe (zależne od warunków lokalnych) np.:
 mady – w dolinach rzek, deltach (związane z lasami łęgowymi);
 rędziny – na wapieniach;
 czarne ziemie – na obszarach pobagiennych;
 bagienne – na obszarach podmokłych;
 górskie.
Przykładowe profile glebowe:
rędzina
czarnoziem
brunatna
mady
bielica
17
Roślinność
Fitogeografia- geografia roślin.
Zoografia – geografia zwierząt.
Ekologia – część biogeografii dot. Przystosowania się organizmów do przyrodniczego środowiska.
Endemit – jednostka organizmów, której zasięg nie wykracza poza określony obszar.
Relikt – pozostałość , roślin lub zwierząt, np. gatunek który niegdyś był charakterystyczny dla danego obszaru i zachował
się nielicznie mimo, iż nastąpiła zmiana uwarunkowań środowiskowych.
Formacja roślinna – zbiorowisko roślinne wyróżnione na podstawie składu postaci życiowych.
Zespół roślinności - zbiorowisko roślinne wyróżnione na podstawie składu gatunkowego.
Las - formacja roślinna, można w niej wyróżnić warstwy: drzewostan, podszyt, runo.
Formacje roślinności – przykłady:
Nazwa strefy klimatycznej
Nazwa formacji
Równikowa
Wilgotne lasy równikowe
Sawanna
Zwrotnikowa
Pustynie i półpustynie
Podzwrotnikowa
Roślinność twardolistna –
makia
Stepy
Umiarkowana
Lasy liściaste
Lasy iglaste
Okołobiegunowa
Tundra
Lodowa pustyni
Opis formacji
Lasy wiecznie zielone - puszcze. Panuje tam przez cały rok wysoka
temperatura i padają obfite deszcze. Roślinność jest bardzo bujna i
rośnie bardzo szybko.
Na 1 ha lasu tropikalnego występuje około 200 gatunków drzew,
podczas gdy w lesie umiarkowanym rośnie 25 gatunków drzew.
Cechą lasu jest piętrowy układ roślinności. Zwarta powierzchnia
koron drzew sięga do 50 m, tworząc zielony baldachim. Najwyższe
drzewa wznoszą się na 80m. Pod nimi rosną krzewy i pnącza, a na
zacienionym dnie można spotkać tylko drobne glony i delikatne
grzyby. Mogą tam przeżyć tylko rośliny cieniolubne.
Drzewa lasów oplątane są lianami, występuje tam duża ilość
epifitów.
Forma trawiasta z pojedynczymi drzewami (akacje, baobaby). W
dolinach rzek występują lasy galeriowe.
Obszar pozbawiony zwartej roślinności. Występują tzw. sukulenty,
suchorośla
Silnie przekształcona przez człowieka – mirt, pistacja, rozmaryn,
lawenda. Krzaczaste zarośla.
Roślinność trawiasta. Rośliny cebulkowe (np.: tulipany)
Lasy zrzucające liście na zimę. Ubogie gatunkowo – dąb, buk, grab,
wiąz, jesion, klon, lipa,olcha. Bogate runo i podszyt.
Świerk jodła,sosna, limba, modrzew. Domieszka brzozy. Runo i
podszyt słabo rozwinięte.
Niska roślinność – krzewinki, trawy, turzyce, mchy i porosty.
Występują karłowate drzewa: brzoza karłowata, wierzba lapońska
Brak roślinności. Na obszarach nie pokrytych lodem glony, porosty,
mszaki.
18
Demografia
Demografia – jest nauką zajmującą się stanem liczbowym ludności, przyrostem naturalnym, migracjami oraz strukturą
wieku, płci a także strukturą zawodową, narodowościową i wyznaniową. Zajmuje się też opisem zmian liczby ludności, jej
struktury i rozmieszczenia na Ziemi, zarówno w ujęciu historycznym jak i prognostycznym.
Rozmieszczenie ludności na Ziemi – jest nierównomierne. Zadecydowało o tym zróżnicowanie środowiska (klimat, wody,
rzeźba, gleby, budowa geologiczna). Można wydzielić 3 globalne skupiska ludności (Europa, wschodnie wybrzeże
Ameryki północnej, południowa i południowo-wschodnia część Azji) oraz szereg lokalnych skupisk.
Ekumena – tereny stale zamieszkane i zagospodarowane przez człowieka.
Subekumena - tereny zamieszkałe okresowo z nieznacznym zaludnieniemi niewielkim zagospodarowaniem przez
człowieka.
Anekumena – tereny niezamieszkane i niezagospodarowane przez człowieka.
Czynniki warunkujące rozmieszczenie ludności:
• przyrodnicze (klimat, rzeźba terenu, dostęp do wody, gleby, surowce mineralne)’
• pozaprzyrodnicze (historyczne, gospodarcze, polityczne, społeczne).
Rasy - najczęściej wyróżnia się 3: biała (europeidalna), żółta (mongoloidalna), czarna. Dokładniej:
Europejska (biała)- zam. Europę, Amerykę, Australię, obszary Azji i Afryki Pół.
Afrykańska (czarna)-obszary poło. na poł. od Sahary. Cechy: ciemna skóra, wełniste włosy, wysunięta do przodu przednia
część czaszki, spłaszczony szeroki nos, grube usta
Mongoloidalna (żółta) - Azja i Madagaskar, pół. wybrzeże Ameryki Pół. Są to Eskimosi, Ewenki, Jakuci. Cechy:
ciemniejszy od Europejczyków odcień skóry, fałda mongolska, czarne, proste, włosy, wydatne kości policzkowe
Indyjska (biała)- Indie i Sri Lanka. Zbliżona do europejskiej, różni się tylko ciemniejszą barwą skóry, oczu i ciemnymi,
prostymi włosami.
Australijska (czarna)- Australia i Tasmania. Czarna odmiana człowieka, różni się od afrykańskiej falistymi włosami i
wydatnymi łukami brwiowymi.
Amerykańska (żółta)- Indianie. Występują tu te same cechy co u Mongołów.
Melanezyjska (czarna) - Melanezja i Nowa Gwinea. Zbliżona do afrykańskiej, różni się tylko cechami krwi.
Polinezyjska - wyspy Oceanu Spokojnego Cechy: jasno brązowy kolor skóry, czarne, proste lub faliste włosy
Mulaci = biały = czarny
Metysi = biały = żółty
Zambosi = żółty = czarny
Zróżnicowanie religijne
Chrześcijaństwo (33%): rzym-kat, protestantyzm: wszystkie ewangelickie kościoły i wyznania chrześcijańskie, tj.:
luteranizm, kalwinizm, anglikanizm oraz inne odłamy religijne powstałe podczas reformacji. Z czasem wyłoniły się dalsze
ugrupowania religijne: purytanie, kwakrzy, metodyści, adwentyści, opozycyjne wobec kościołów macierzystych.
Wyznawcy protestantyzmu w 1960 - 210 mil. Z czego 1/3 stanowią luteranie w Niemczech, Szwajcarii i innych krajach
Europy Zach. i Ameryki Pół., oraz w Kanadzie i USA.
Prawosławie: kościół wschodni, bizantyjski, który oderwał się od kościoła zachodniego, rzymskiego w 1054r. W wyniku
między innymi długotrwałych sporów doktrynalnych. W ramach prawosławia istnieją niezależne od siebie administracyjnie
i hierarchicznie wspólnoty chrześcijańskie, których zasięg terytorialny na ogół pokrywa się z granicami państw. Wyznawcy:
Rosja, byłe republiki ZSRR, w republikach dawnej Jugosławii, Grecji, Rumuni i Bułgarii, również na Bliskim Wschodzie,
w Ameryce Pół., Polsce. Obserwuje się odrodzenie życia religijnego w Rosji, na Ukrainie i Białorusi, dużą aktywność
cerkwi prawosławnej.
Hinduizm 13-14%): głównie w Indiach, religia politeistyczna. Opiera się na metafizycznych, etycznych i społecznych
poglądach spisanych w staro indyjskich księgach dotyczących min. wieszczów, miejsc pielgrzymek, obrzędów. Hindusi
wierzą w reinkarnację
Judaizm (0,3%): (gł. w Izraelu i USA) wyznawana przez Żydów, religia monoteistyczna. Nie ma dogmatów. . Zasady są
zapisane w torze, księdze świętej, według religii została ona wręczona Mojżeszowi przez Boga na górze Synaj. Wywodzi
się z wierzeń koczowniczych plemion izraelskich - w siły przyrody. Główne nakazy to: przestrzeganie siódmego dnia
tygodnia i sabatu, obrzezanie, przepisów żywieniowych i postów. Odłamy wywodzące się z judaizmu: judaizm
ortodoksyjny, konserwatywny, liberalny i reformowalny.
Buddyzm (5-6%): najpierw Indie, później tereny Wschodniej i Środkowej Azji (w tym: Birma, Indochiny, Sri Lanka,
Archipelag Malajski, Tybet, Korea i Japonia). Najbardziej rozpo. na świecie. Nie uznaje wyższości jednego społeczeństwa
nad drugim, wymaga wyrzekania się przyjemności, czystości serca, toleruje inne poglądy i kulty, nakazuje życzliwość dla
wszystkiego co żyje, a przede wszystkim dla cierpiących.
Islam (17-18%): Najbardziej rozp. na świecie (kraje arabskie, Indie, Indonezja, Turcja, kraje Afryki). Religia ta powstała w
Arabii, a jej twórcą był Mahomet uznany za proroka. Głosi m. in. jedność Boga, równość wiernych, zasady i etyka opierają
się na Koranie i obowiązujących tradycjach.
Konfucjonizm i taoizm: w Chinach
Grupy językowe:
1.Języki oficjalne
2.Języki o mniejszym zasięgu
3.Języki sztuczne
4.Języki martwe
19
Wzór na liczbę ludności w danym roku, dla danego obszaru:
L t = L (t-1) + (U-Z) t + (I – E) t
L t – liczba ludności w roku [t], U – liczba urodzeń, Z – liczba zgonów, I – imigracja (liczba osób przyjeżdżających), E –
emigracja (liczba osób wyjeżdżających), t – dany rok, t-1 – rok poprzedni
Przyrost naturalny – różnica pomiędzy liczbą urodzeń a liczbą zgonów
Eksplozja demograficzna – duży (gwałtowny) przyrost ludności będący efektem dużej liczby urodzeń. Stopa przyrostu
naturalne wynosi ok.3%. Obecnie zjawisko to jest charakterystyczne dla grupy krajów Trzeciego Świata .Eksplozję
demograficzną spowodowało wiele czynników społecznych, ekonomicznych, politycznych i religijnych. Należą do nich:
a)poprawa warunków życia (więcej żywności, lepsze warunki higieniczne)
-rozwój nauki, a zwłaszcza nauk medycznych, który pozwolił opanować wiele chorób epidemicznych ( dżumę, cholerę,
malarię, ospę).
-wyższy poziom zabezpieczeń społecznych w wielu krajach rozwijających się
-zwiększenie długości życia ludzi np. na początku naszego stulecia średnia długość życia wynosiła 55 lat, a obecnie wynosi
on ponad 80 lat.
-ograniczenie wojen lokalnych (zmniejszenie śmiertelności)
Szybki wzrost liczby ludności wywołuje szereg niekorzystnych zjawisk. Do najważniejszych z nich należą:
-zjawisko głodu – 14% cierpi na głód, Afryka, na południe od Sahary.
-zmiany w naturalnym środowisku: wycinanie lasów. Powiększenie się obszarów pustynnych, degradacja gleb,
zanieczyszczenia wód, powietrza.
-żywiołowa urbanizacja w krajach rozwijających się
-nienadążanie rozwoju infrastruktury społecznej za tempem przyrostu naturalnego
Na wzrost przyrostu naturalnego ludności wpływa rozwój medycyny, higieny życia ludzi, nowe technologie w produkcji
środków farmaceutycznych i nowe techniki operacji chirurgicznych.
Wyżem demograficznym - wysoki wzrost udziału młodej grupy wiekowej w ogólnej liczbie ludności, spowodowany
zwiększeniem przyrostu naturalnego.
Przyczyny ujemnego przyrostu naturalnego:
-starzenia się społeczeństwa
-opóźnianie wieku zawierania małżeństw
-większa częstotliwość zapadania na choroby cywilizacyjne
-warunki ekonomiczne
-konsumpcyjny charakter życia
-brak mieszkań
-bezrobocie.
Depopulacja – wyludnianie.
Teoria nożyc demograficznych. Dynamikę przyrostu naturalnego kształtuje zarówno liczba urodzeń, jak i liczba zgonów.
W rozwoju ludności można wyróżnić V faz transformacji demograficznych, które obrazują poziom i zmiany stopy urodzeń i
zgonów oraz charakter przyrostu naturalnego. Poszczególne fazy odnoszą się do krajów o następujących cechach:
I faza – w których stopa urodzeń i stopa zgonów utrzymuję się na bardzo wysokim poziomie
II faza – w których stopa urodzeń pozostaje wysoka, ale stopa zgonów szybko się zmniejsza
III faza – stopa urodzeń wyraźnie spada, a stopa zgonów stabilizuję się na bardzo niskim poziomie
IV faza – w których postępuje proces starzenia się społeczeństwa, stopa urodzeń zmniejsza się nadal, z kolei liczba zgonów
wykazuje tendencje wzrostowe
V faza – stopa urodzeń stabilizuje się na poziomie zbliżonym do podwyższonej stopy zgonów. Natomiast w okresie, w
którym stopa zgonów ulega zwiększeniu, zastępuje proces starzenia się społeczeństwa i przyrost naturalny staje się ujemny.
Struktura demograficzna – podział całej populacji wg grup wiekowych, płci, stanu cywilnego, wykonywanych zawodów,
wykształcenia, miejsca zamieszkania.
Współczynnik feminizacji – liczba kobiet na 100 lub 1000 mężczyzn.
20
Współczynnik maskulinizacji - liczba mężczyzn na 100 lub 1000 kobiet.
Piramida wieku – wykres słupkowy ukazujący strukturę biologiczną danego społeczeństwa (wiek i płeć)
Piramida młodego
społeczeństwa
Piramida starego
społeczeństwa
Migracja ludności – przemieszczenie się ludności. Mogą być migracje wewnętrzne i zewnętrzne. Stałe i okresowe.
Dobrowolne, przymusowe. Z uwagi na przyczyny: zarobkowe, polityczne, religijne, zdrowotne itp.
Emigracja – wyjazdy.
Imigracja - przyjazdy
Saldo migracji = imigracja – emigracja.
Ludność aktywna zawodowo – to taka, która wykonuje pracę zawodową. Zróżnicowany jest udział ludności aktywnej
zawodowo w % ogółu ludności, w poszczególnych krajach.
Ludność bierna zawodowo – to taka, która posiada inne źródła utrzymania, w tym niezarobkowe. Do niej należą: dzieci,
młodzież, renciści, emeryci. Kraje o niskim PKB odznaczają się wysokim odsetkiem osób w wieku produkcyjnym, a
mniejszą liczbą zatrudnionych, przy bardzo dużym wskaźniku pracujących w rolnictwie, a bardzo małym w przemyśle.
Kraje w swoim rozwoju przechodzą różne etapy: przedindustrialny, industrialny, poindustrialny.
Na pierwszym etapie głównym źródłem zatrudnienia ludności jest rolnictwo.
Na drugim coraz większą rolę w zatrudnieniu zaczyna odgrywać przemysł i związane z nim działy gospodarki.
Trzeci etap charakteryzuje się zahamowaniem tempa rozwoju zatrudnienia w przemyśle, a dynamicznym rozwojem
zatrudnienia w usługach: nauce, technice, oświacie, bankowości, ubezpieczeniach, sądownictwie i innych.
Sektory gospodarki:
I – rolnictwo, leśnictwo, rybactwo, rybołówstwo (wysokie zatrudnienie w krajach biednych).
II – przemysł wydobywczy, przetwórczy i budownictwo
III –usługi transport, handel, gospodarkę komunalna, oświatę, służbę zdrowia, kulturę, bankowość, turystykę (wysokie
zatrudnienie w krajach bogatych)..
Przyczyny ograniczające możliwość znalezienia pracy:
-niskie kwalifikacje zawodowe
-przekroczenie wieku 40-45 lat
-mała mobilność zawodowa i przestrzenna
-bierność osobista
-brak bodźców materialnych i pozamaterialnych do podjęcia pracy
21
Osadnictwo
Urbanizacja - zespół przemian ekonomicznych, społ., kulturowych i przestrzennych., prowadzących do rozwoju miast i
obszaru stref podmiejskich, a także wzrostu liczby ludności miejskiej świata, kraju czy danego regionu; proces zmian w
sieci osadniczej polegający na zwiększeniu się roli miast w stosunku do osiedli niemiejskich, poprzez rozbudowę miast,
zakładanie nowych, przekształcanie wsi w miasto.
 Urbanizacja formalna: oznacza posiadanie przez jednostkę osadniczą praw miejskich
 Ur. demograficzna: polega na migracji ludności ze wsi do miast.
 Ur. ekonomiczna: odznacza się wzrostem odsetka ludności zawodowo czynnej i zatrudnionej w zawodach poza
rolniczych, zwłaszcza w przemyśle i usługach.
 Ur. społ.: uwidacznia się w upowszechnianiu miejskiego stylu życia ludności wiejskiej.
 Ur. przestrzenna: przejawia się w powiększaniu powierzchni miast istniejących lub budowaniu nowych, albo
nadawaniu osiedlom praw miejskich. Proces ten prowadzi do kształtowania się wielko przestrzennych układów
miast zwanych aglomeracjami i różnych ich form.
Stopień zurbanizowania mierzymy odsetkiem ludności miejskiej.
Kontynenty najbardziej zurbanizowane: Am. Pół.-74%, Europa i Am. Poł.- ok.75, Oceania-72.
Kontynenty najmniej zurbanizowane.: Azja-37, Afryka-40 (w tym: Bangladesz-24,4%, Indie-25,7%, Chiny-28,1%,
Indonezja-31,4%, Nigeria-35,2).
Kraje najbardziej zurbanizowane Belgia-96.6,Wie.Bryt.-91.5,Argentyna-86.2,Zw.Austral. -85, Nowa Zelandia-85, Brazylia76.2, (Polska - 62%).
Miasto: jest to jednostka osadnicza, która:
• posiada określoną liczbę mieszkańców (według kryteriów ONZ);
• posiada prawa miejskie(według kryteriów obowiązujących w Polsce)
Funkcje miast: obronne, religijne, administracyjne, handlowe, transportowe, naukowe, usługowe i uzdrowiskowe.
Cechy miasta: zwarty i wysoki charakter zabudowy, a większość ludności tej jednostki związana jest z zawodami
pozarolniczymi.
Największe miasta: Tokio-26,8mil, Sau Paulo 16,4mil, NY-16,3mil, Meksyk-15,6mil, Bombaj i Szanghaj -15,1mil, Los
Angeles i Pekin -12,4mil, Kalkuta i Seul-11,7mil.
Aglomeracja miejska [A]- zespół jednostek osadniczych, ukształtowanych i zdominowanych przez jedno miasto, np.:
aglomeracja Łodzi, Warszawy i Londynu
Konurbacja [B]- forma aglomeracji, która tworzy zespół równorzędnych miast pod względem pełnienia funkcji społ. gosp., np.: miasta GOP, zagłębia Ruhry, Zagłębia Donieckiego.
A
B
Megalopolis - zespół miejski, ogromny obszar zurbanizowany, powstały w wyniku łączenia się szeregu aglomeracji lub
konurbacji tworząc jedno wielkie supermiasto np. na wschodnim wybrzeżu USA pas od Bostonu do Waszyngtonu. Typowy
dla USA, Japonii.
Wieś – jednostka osadnicza nie posiadająca praw miejskich. Zazwyczaj występuje tu zabudowa niska, nierzadko
rozproszona, a większość mieszkańców trudni się pracą na roli. Coraz częściej w krajach bogatych wieś zatraca powoli
rolniczy charakter. W Polsce do podstawowych typów układów wiejskich należy zaliczyć: wielodrożnice, ulicówki,
rzędówki, widlice, owalnice.
Deglomeracja – rozpraszanie osadnictwa przez przenoszenie miejsc pracy oraz osiedli mieszkaniowych (najczęściej
ekskluzywnych) poza obręb miasta. Prowadzi do rozwoju stref podmiejskich.
Strefy podmiejskie - mają charakter wiejsko-miejski, na ich obszarach przeplatają się tradycyjne formy użytkowania ziemi,
z nowoczesnym, intensywnym, towarowym rolnictwem szklarniowym, warzywniczym, sadowniczym i chowem zwierząt
gospodarskich. Ich mieszkańcy zatrudnieni są głównie w zawodach pozarolniczych, dojeżdżają do pracy poza miejscem
zamieszkania i prowadzą miejski.
Cechy urbanizacji w krajach bogatych – rozwój przestrzenny miast, rozwój stref podmiejskich, ludność z centrum
przemieszcza się do stref podmiejskich, tworzą się zespoły miejskie. Wysoki stopień zurbanizowania.
Cechy urbanizacji w krajach biednych – duże migracje ludności z zewnątrz, rozwój slumsów, występują pojedyncze
miasta kolosy. Niski stopień zurbanizowania.
22
Typy osadnictwa wiejskiego:
wielodrożnica
widlica
łańcuchówka
okolnica
Afryka Środ.
Kanada, USA
Ameryka Pd.
Kraje arabskie
ulicówka
owalnica
wieś samotnicza
Europa Zach.
Australia
Negatywne skutki urbanizacji:
• miasto, które pobiera wodę odbiera ją terenom sąsiednim
• ścieki, które zatruwają naturalne zbiorniki wodne
• produkcja śmieci i ich składowanie i utylizacja
• duże problemy komunikacyjne (korki komunikacyjne)
• zanieczyszczenie powietrza u ludzi zwiększa się zapalenie oskrzeli i rak płuc oraz inne
choroby
• zjawiska patologiczne: samobójstwa i morderstwa oraz narkomania i alkoholizm
Pozytywne skutki:
• oszczędniejsze gospodarowanie gruntem
• niższe koszty uzbrojenia terenu
• zwiększona dostępność do: szkolnictwa, kultury, oświaty, usług medycznych
• lepiej funkcjonujący rynek pracy
• szybsza i sprawna komunikacja
23
Rolnictwo
Rolnictwo wraz leśnictwem i rybołówstwem zaliczane jest do tzw. I sektora gospodarki.
Warunki mające wpływ na rolnictwo:
przyrodnicze
pozaprzyrodnicze
ukształtowanie terenu i ekspozycja stoków
stosunki własności
klimat
wielkość gospodarstw
rodzaj gleby
zaplecze techniczne
stosunki wodne
stopień wyedukowania rolników
Optymalne warunki: obszary o klimacie umiarkowanym morskim lub podzwrotnikowym morskim, nisko położone, o
dobrych glebach (czarnoziemy, gleby brunatne, mady).
Czynniki wpływające na rozwój rybactwa i rybołówstwa: dostęp do morza, wielkość i jakość wód śródlądowych,
wielkość i jakość floty rybackiej, rozpoznanie łowisk, kwalifikacje kadry łowiącej, poziom infrastruktury związanej z
magazynowaniem i przetwarzaniem ryb.
Optymalne regiony do połowów: tam gdzie mieszają się ze sobą różne wody – słodka ze słoną (przy ujściach rzek), ciepłe i
zimne (prądy morskie).
Użytki rolne stanowią na świecie 35,7% obszaru zamieszkiwanego przez człowieka, grunty orne - 10,6%, użytki zielone
– 25,1%.
Plon – masa roślin zebrana z jednostki powierzchni pola (q/ha).
Zbiór – całkowita masa roślin zebrana z danego obszaru np. woj., gospodarstwa.
Typy gospodarki rolnej:
 Gospodarka intensywna – duże nakłady kapitału, chemizacja, nowe techniki uprawy, mechanizacja prac (lub
duży nakład pracy żywej) – w efekcie wysoka wydajność (np. Holandia, Japonia).
 Gospodarka rolna ekstensywna – małe nakłady pracy, małe nakłady finansowe na jednostkę powierzchni – mała
wydajność (Rosja, centralne stany USA).


Gospodarka towarowa – wytwarza produkty wyłącznie na sprzedaż (na rynek).
Gospodarka konsumpcyjna - wytwarza produkty na własne potrzeby.
Kierunki produkcji: roślinny, hodowlany, mieszany.
Akwakultura – hodowla organizmów bez gleby, w basenach wodnych. Bardzo rozpowszechniona w Japonii.
Monokultura – uprawa tych samych roślin.
Cechy rolnictwa:
krajów biednych
krajów bogatych
niska towarowość
wysoka towarowość
niska mechanizacja
wysoka mechanizacja
niska chemizacja
wysoka chemizacja
niska produktywność na 1 rolnika
wysoka produktywność na 1 rolnika
wysokie zatrudnienie
niskie zatrudnienie
niski poziom kultury rolnej (stosowanie tradycyjnych
wysoki poziom kultury rolnej (stosowanie nowoczesnych
sposobów gospodarowania)
sposobów gospodarowania – wprowadzanie nowych
słabe wykształcenie rolników
odmian, modyfikacje genetyczne, automatyka w
hodowli)
dobre wykształcenie rolników
Głód utajony – spożywanie dziennie mniej niż 70 g białka zwierzęcego i mniej niż 2700 kcal.
Głód jawny - spożywanie dziennie mniej niż 2300 kcal. i mniej niż 50 g białka zwierzęcego.
„Zielona rewolucja” – nagły wzrost plonów i zbiorów (pszenica, ryż) w krajach tropikalnych i subtropikalnych po 1960 r.
Była to akcja ONZ i Fundacji Rockefellera mająca na celu przekazanie krajom biednym wysokowydajnych odmian zbóż w
celu zażegnania zjawiska głodu.
24
Uprawy:
 zboża – pszenica - duże wymagania (USA, Chiny, Indie, Rosja), żyto – małe wymagania (Rosja, Polska, Niemcy,
Białoruś), jęczmień – średnie wymagania (Rosja, Ukraina, Kanada, Niemcy), owies – małe wymagania, związany z
hodowlą koni (Rosja, Kanada, USA, Niemcy), Kukurydza – bardzo wydajne zboże o znacznych wymaganiach (USA,
Chiny, Brazylia, Meksyk), ryż – dużo ciepła i wilgoci (Chiny, Indie, Indonezja, Bangladesz), proso – jest podstawą
wyżywiania w wielu krajach Afryki, dużo ciepła i mało wody (Indie, Chiny Nigeria, Niger), sorgo – (USA, Indie,
Chiny, Nigeria)
 rośliny korzeniowe (bulwiaste) – ziemniaki (Rosja, Polska, Chiny, Ukraina), maniok (Brazylia, Nigeria, Zair,
Tajlandia), batat (Chiny –85%, Wietnam, Indonezja, Uganda),
 rośliny oleiste – rzepak (Chiny, Kanada, Indie, Niemcy), orzeszki ziemne (Chiny, Indie, USA, Nigeria), palma olejowa
(kraje Afryki Śr.), palma kokosowa (kraje równikowe), oliwki (kraje śródziemnomorskie), soja (USA, Brazylia, Chiny,
Argentyna), słonecznik (Argentyna, Rosja, Ukraina, Francja),
 rośliny włókniste – len (Chiny, Rosja, Francja, Ukraina), Juta (Indie, Bangladesz), bawełna (Chiny, USA, Indie,
Pakistan), konopie (Indie, Chiny, Rosja, Korea Pn),
 rośliny cukrodajne – trzcina cukrowa (Brazylia, Indie, Chiny, Kuba), buraki cukrowe (Ukraina, Niemcy, Francja,
Rosja)
 używki – kawa (Brazylia, Kolumbia, Indonezja, Etiopia), herbata (Indie, Chiny, Sri Lanka, Kenia), kakao (Wybrz.
Kości Słoniowej, Brazylia, Ghana, Indonezja), chmiel (USA, Chiny, Niemcy), winorośl (Włochy, Francja, USA,
Hiszpania), tytoń (Chiny, USA, Brazylia, Indie).
25
Połowy morskie i słodkowodne – udział w światowej produkcji: Chiny 15,3%, Japonia 8,6%, Peru 7,0%, Chile 6,6%,
Rosja i USA po 5,7% (Polska 0,5%).
Produkcja drewna użytkowego – udział w światowej produkcji: Brazylia 5,1%, Szwecja 3,8%, Malezja 2,9%, Indonezja 2,6%,
Finlandia 2,3% (Polska 1,2%).
Regiony rolnicze:
 Europa Zach. i Pn. – wysoka mechanizacja, duże chemizacja, wysokie plony, wydajny chów .
 Basen Morza Śródziemnego – rozdrobnione rolnictwo, ekstensywny chów, uprawa owoców cytrusowych, winorośli,
oliwek.
 Europa Śr., Wsch. – z wyjątkiem Polski duży udział sektora państwowego, ale powoli ulega zmianie. Podobne do
Europy Zach. tylko mniejsza wydajność, mniejsza chemizacja. Duży udział ziemniaka, żyta.
 Azja Śr. – duży udział gosp. państwowych. Na stepach gospodarka ekstensywna. Pszenica, bawełna, chów owiec w
górach.
 Azja Wsch. Pd-Wsch. – drobne, prywatne gospodarstwa, niska towarowość, dużo obszaru sztucznie nawadnianego.
Ryż, herbata.
 Azja Pd – Zach., Afryka Pn. – działalność w oazach, nad wielkimi rzekami. Palmy daktylowe, jęczmień, owoce.
Występuje pasterstwo koczownicze.
 Afryka Śr. Pd. – prymitywne rolnictwo, niska towarowość. Miejscami występują plantacje roślin przemysłowych.
Proso, sorgo, maniok, palmy kokosowe, kakao.
 USA, Kanada – produkcja towarowa oparta o farmy. Kukurydza, pszenica, soja, tytoń. Chów bydła, trzody chlewnej,
drobiu.
 Australia, Nowa Zelandia – j.w. + owce.
 Ameryka Łacińska – występują drobne gospodarstwa i wielkie hacjendy. Dominują monokultury, kawa, trzcina
cukrowa, bawełna, banany. Hodowla bydła, koni, trzoda chlewna.
26
Przemysł
jest działem produkcji (tzw. II sektor gospodarki), który zajmuje się wydobywaniem i przetwarzaniem surowców i innych
produktów.
Podział przemysłu: wydobywczy, przetwórczy (paliwowo-energetyczny, metalurgiczny, elektromaszynowy, chemiczny,
mineralny, spożywczy, lekki, drzewny, inny).
Funkcje przemysłu: ekonomiczna (tworzy dochód narodowy i pobudza inne dziedziny gospodarki np.: rolnictwo,
transport), społeczna (daje ludziom dużą liczbę miejsc pracy ; podnosi standard życia), przestrzenna (buduje nowe miasta,
osiedla, sklepy).
Czynniki lokalizacji: przemysł wydobywczy – lokalizacja wymuszona (związana), przemysł przetwórczy lokalizacja
swobodna tj.:
 baza surowcowa (traci na znaczeniu – nowe ,sztuczne materiały, produkty o mniejszych gabarytach,
recykling) dostęp do energii,
 dostęp do wody ,
 transport (nadal bardzo ważny gdyż firmy w większym stopniu kooperują ze sobą),
 kooperacja (ważny),
 wykwalifikowana siła robocza (traci na znaczeniu – automatyzacja produkcji),
 zaplecze naukowo-badawcze (bardzo zyskało – nowe technologie wymagają wysokiej klasy specjalistów),
 rynek zbytu,
 ekologiczne (zyskały – nowe technologie wymagają czystego środowiska),
 czynniki specjalne (ulgi podatkowe, preferencyjne kredyty).
Zmiany w przemyśle:
Rewolucja przemysłowa - całokształt przemian technicznych, ekonomicznych i społecznych, związanych z powstawaniem
wielkiego przemysłu fabrycznego i nowoczesnej cywilizacji przemysłowej. Najwcześniej wystąpiła w Anglii (1760 –1830):
 I rewolucja przemysłowa – przełom XVIII – XIX w. Gwałtowny rozwój górnictwa węglowego i
hutnictwa żelaza, rozwija się przemysł metalowy i maszynowy oraz włókiennictwo. Podstawowy nośnik
energii – węgiel kamienny, napęd – maszyna parowa;
 II rewolucja przemysłowa – początek XX w, wprowadzenie wielu wynalazków: żarówki, rozwój
łączności i motoryzacji, pojawia się silnik spalinowy, elektryczny. Obok węgla kamiennego ropa naftowa.
 III rewolucja przemysłowa – rozwój nowoczesnej techniki, przemysł chemiczny i elektrotechniczny,
wykorzystanie energii atomowej. Automatyzacja produkcji, nowe tworzywa, przemysł HT.
Przemysł wysokiej techniki (hig-tech) – przemysł zaawansowanej technologii. Wytwarza artykuły o różnorodnym
przeznaczeniu, znajdujące zastosowanie we wszystkich działach gospodarki i w codziennym życiu człowieka. Największe
znaczenie uzyskały: elektronika i mikroelektronika (produkcja układów scalonych, komputerów, mikroprocesorów,
robotów, skomplikowanej aparatury medycznej), przemysł optyczny (lasery, światłowody, sprzęt fotooptyczny, urządzenia
służące telekomunikacji), przemysł lotniczy i pojazdów kosmicznych, produkcja nowych materiałów (włókna węglowe,
stopy, tworzywa sztuczne).
Zmiany w gospodarce Polski w latach 90-tych:
- odejście od gospodarki nakazowo-rozdzielczej i przejście do gospodarki rynkowej,
- prywatyzacja i reprywatyzacja przedsiębiorstw,
- otwarcie granic i początkowo lawinowy napływ towarów z zagranicy,
- restrukturyzacja przemysłu (odchodzenie od przemysłu wydobywczego i ciężkiego),
- wprowadzanie nowoczesnych technologii produkcji,
- wprowadzanie nowych systemów zarządzania,
- wprowadzanie kapitału zagranicznego,
- ograniczenia w zakresie zatrudnienia i wzrost bezrobocia,
- nowe grupy zawodowe.
Okręg przemysłowy - obszar stanowiący pewną całość ekonomiczną, w którego zagospodarowaniu dominującą rolę
pełni przemysł. Okręg przemysłowy składa się z szeregu ośrodków przemysłowych, złączonych ze sobą w sieć
powiązań strukturalnych (np. komunikacyjnych, handlowych), wynikających z wykorzystywania tych samych surowców
i źródeł energii, kooperacji między zakładami przemysłowymi, wspólnego zaplecza ludnościowego, a także kulturalnego
itp.
Technopolia – obszary, najczęściej leżące poza tradycyjnymi rejonami przemysłu, o koncentracji prawie wyłącznie
różnych dziedzin przemysłu zaawansowanych technologii (np. Dolina Krzemowa w USA).
Ważniejsze regiony i okręgi przemysłowe świata:
Europa – Środkowa Anglia (surowcowy),Okręg Londyński, Okręg Paryski, Zagłębie Północne Francji (surowcowy),
Zagłębie Ruhry (surowcowy), Zagłębie Górnośląskie (surowcowy), Okręg Moskiewski, Okręg DonieckoNaddnieprzański (surowcowy), Okręg Wołżańsko-Uralski (surowcowy);
Azja – Okręg Kuźniecki (surowcowy), Damodar (surowcowy), Liaoning (surowcowy), Okręg Tokijski:
Ameryka Pn. – Okręg Kalifornijski, Okręg Niziny Zatokowej (surowcowy), Region Wschodniego Wybrzeża, Okręg
Przyjeziorny (surowcowy), Okręg Meksyku;
Ameryka Pd. – Minas Gerais (surowcowy), Okręg Sao Paulo, Okręg La Platy;
27
Afryka – Okręg Witwatersrand (surowcowy), Zagłębie Shaby (surowcowy);
Australia – Okręg Sydney.
Źródła energii – nieodnawialne (węgiel kamienny i brunatny, łupki bitumiczne, ropa naftowa, gaz ziemny, uran i inne
pierwiastki promieniotwórcze), odnawialne (energia: słoneczna, wód płynących, pływów, wiatru, geotermalna).
Problemy energetyki – wyczerpywanie się nieodnawialnych nośników energii, wzrost kosztów wydobycia surowców,
zanieczyszczanie środowiska w wyniku spalania surowców energetycznych, duże straty podczas przesyłania energii,
wysokie koszty pozyskiwania energii ze źródeł niekonwencjonalnych.
Wydobycie surowców mineralnych: węgiel kamienny (Chiny, USA, Rosja, Indie), ropa naftowa (Arabia Saudyjska,
Rosja, USA, Iran), gaz ziemny (Rosja, USA, Kanada, Holandia), boksyty (Australia, Gwinea, Jamajka, Brazylia), rudy
miedzi (Chile, USA, Kanada, Zambia), rudy cynku (Kanada, Australia, Chiny, Peru), rudy ołowiu (Australia, USA,
Chiny, Peru), rudy cyny (Chiny, Indonezja, Brazylia, Boliwia), rudy kobaltu (Rosja, Zambia, Kanada, Zair), rudy
wolframu (Chiny, Rosja, Australia, Boliwia), rudy manganu (Chiny, Korea Pn, Turcja, Rosja), rudy żelaza (Chiny, Rosja
z Ukrainą, Brazylia, Australia, USA), siarka (USA, Rosja, Kanada, Chiny, Polska), fosforyty (USA, Chiny, Maroko),
złoto (RPA, ASA, Australia, Chiny), rudy uranu (Kanada, Niger, Kazachstan, Uzbekistan).
28
Usługi
jest to tzw. III sektor gospodarki. Obejmuje on usługi materialne (transport, handel, usługi kosmetyczne, naprawa AGD,
RTV itp.), usługi niematerialne (finansowe, oświatowe, zdrowotne, turystyczne, kulturalne itp). Można też wyróżnić tzw.
usługi wyspecjalizowane (świadczą je biura projektowe, marketingowe, przekazu masowego, placówki naukowobadawcze).
Komunikacja
Komunikacja = transport + łączność (przemieszczanie ładunków, osób, przesyłanie informacji)
Rodzaje transportu:
samochodowy (plusy: możliwość dotarcia do niemal wszystkich miejsc, dość szybki, nadaje się do przewożenia
różnych towarów; minusy: zanieczyszcza środowisko, niezbyt duża ładowność, dość drogi w utrzymaniu), stale rośnie
jego udział przewozach osób i towarów. Duża gęstość dróg – Europa Zach. (ponad 100 km/km 2). Najdłuższym
szlakiem jest droga Panamerykańska z Alaski do Chile i Argentyny – 24000 km,
 kolejowy (plusy: przy przewozach na duże odległości dość ekonomiczny, ładowny, elektryczny nie zanieczyszcza
środowisko; minusy: nie można dotrzeć w dowolne miejsce, kosztowna budowa linii), w wielu krajach stanowią
podstawę w przewozach ładunków i osób.
Obecnie zaznacza się tendencja spadkowa długości linii (w Polsce też). Najdłuższą linią jest linia transsyberyjska
Moskwa-Władywostok (9336 km). Najbardziej gęsta sieć występuje w Europie (ok. 10km/km 2), mała gęstość w Afryce
(duża ich część wybudowana została jeszcze w czasach kolonialnych). Nowoczesne kolejnictwo – Japonia, Francja
(TGV), Niemcy (IEC).
 morski (plusy: tani, ładowny, idealny do przewozów między kontynentami; minusy: wolny, niewygodny w załadunku,
zdany na aurę, nie można dotrzeć w dowolne miejsce), przewozi ok. 70% towarów handlu międzynarodowego,
najwięcej przeładunków w portach atlantyckich. Największe porty – Rotterdam, Singapur, Chiba, Nagoja, Jokohama,
Antwerpia, Marsylia. Żeglugę morską ułatwiają kanały: Kiloński, Sueski, Panamski,
 śródlądowy (plusy: tani, mało zanieczyszcza środowisko; minusy: wolny, zależny od aury, nie można dotrzeć w
dowolne miejsce), najstarszy środek transportu. Wielkie szlaki to: system rzeki Św. Wawrzyńca i Wielkich Jezior
połączony kanałem z Missisipi, Ren połączony z rzekami Francji i Łabą z Odrą, Dunaj.
 lotniczy (plusy: bardzo szybki, bezpieczny; minusy: bardzo drogi, zależny od aury, wymaga wysoko wykwalifikowanej
kadry, zależny od aury, nie można dotrzeć w dowolne miejsce), lotnicze porty giganty – Chicago, Atlanta, Los Angeles,
Londyn, , Dallas, Tokio, Londyn, Frankfurt,
 rurociągowy (plusy: niezależny od aury, może być prowadzony po kontynentalnej jak i oceanicznej części Ziemi, tani;
minusy: można przesyłać jeden rodzaj towaru, istnieje możliwość kradzieży podczas przesyłu).
Tranzyt – przejazd osób lub ładunku między dwoma krajami przez terytorium państwa trzeciego.
Autostrada – droga wielopasmowa, dwujezdniowa, przystosowana do szybkiego ruchu dużej liczby pojazdów, nie
krzyżująca się na jednym poziomie z innymi drogami lub liniami kolejowymi (poniżej projektowany system autostrad w
Polsce).
Handel zagraniczny
-to wymiana towarów i usług z zagranicą. Obejmuje:
• Eksport – wywóz towarów (eksportuje się nadwyżkę towarów, eksportuje się towary bo za granicą mają wyższą cenę,
poszerza się rynki zbytu i ofertę sprzedawanych tam towarów)
• Import przywóz towarów (importuje się towary których w kraju nie ma, które kraj wytwarza drożej, w celu
wzbogacenia oferty)
Bilans handlu zagranicznego = wartość eksportu – wartość importu
29
Przemiany gospodarcze i polityczne na świecie.
Państwo - organizacja polityczna, wyposażona w suwerenną władzę, zajmująca określone terytorium (o ustroju np.:
monarchia parlamentarna, republika). W 2002 roku było na świecie 197 państw suwerennych.
Mocarstwo – państwo o bardzo dużym potencjale ekonomicznym, ludnościowym, wojskowym mające duży wpływ na
międzynarodowe stosunki (USA, Rosja, Chiny).
Enklawa – terytorium jednego państwa otoczone ze wszystkich stron przez inne państwo (np. Lesotho)
Terytoria zależne – kraje, które nie posiadają suwerennej władzy państwowej.
Terytorium - część powierzchni Ziemi należąca do określonego państwa lub jego administracyjnej części, ograniczona
wytyczoną granicą państwową lub administracyjną.
Wody terytorialne (morze terytorialne) - pas wód morskich przyległy do wybrzeży lub wód wewnętrznych, stanowiący
integralną część terytorium danego państwa, ze wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami. Początkowo pas wód
terytorialnych wynosił ok. 3 mile morskie, a obecnie wynosi on 12 mil morskich (z wyjątkiem wąskich cieśnin). Niektóre
państwa, szczególnie położone nad oceanami, ustanawiają pas wód terytorialnych o szerokości 200 mil. Do granicy wód
terytorialnych niektóre państwa dodają strefę tzw. wód przyległych, w której sprawują ograniczoną władzę, np. dotyczącą
kontroli celnej, rybołówstwa, eksploatacji dna morskiego itp.
Neokolonializm - uzależnienie polityczne i gospodarcze dawnych kolonii przez byłe mocarstwa kolonialne.
Handel zagraniczny – wymiana towarów i usług pomiędzy poszczególnymi krajami świata. Sprzedawanie to eksport,
kupowanie to import. Różnica pomiędzy wartością eksportu a importu to saldo handlu zagranicznego.
Mierniki rozwoju gospodarczego i społecznego: produkt krajowy brutto/1 mieszk., dochód narodowy/1 mieszk., struktura
handlu zagranicznego, produkcja i zużycie energii elektrycznej, wielkość produkcji nowoczesnych gałęzi przemysłu, ilość
dóbr (samochodów, komputerów, telefonów itp.)/1000 mieszk., poziom opieki zdrowotnej (ilość lekarzy/1000 mieszk.,
ilość łóżek w szpitalach/1000 mieszk.), dostępność i poziom szkolnictwa (ilość nauczycieli/1000 mieszk., struktura
wykształcenia), dostępność do kultury i sztuki (ilość kin i teatrów/1000mieszk., ilość wydawanych dzienników i
tygodników, wysokość świadczeń socjalnych, ilość i jakość spożywanej żywności.
HDI – wskaźnik rozwoju społecznego (Human Development Index) wskaźnik uwzględniający średnią długość życia +
średni poziom wykształcenia + wartość produktu krajowego brutto na 1 mieszkańca. Przyjmuje wartości od 0 do 1 (im
wyższy tym lepsza sytuacja).
PNB (produkt narodowy brutto) – miernik efektów rocznej działalności gospodarki. PNB jest miarą całkowitych
dochodów osiąganych w ciągu roku przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca (kraju) świadczenia usług przez
należące do nich czynniki wytwórcze. PNB w ujęciu względnym (tempo wzrostu) jest miarą wzrostu gospodarczego. W
przeliczeniu na 1 mieszkańca wykorzystywany jest jako miara poziomu dobrobytu społeczeństwa.
Produkt narodowy brutto = produkt krajowy brutto + wartość dochodów netto z tytułu własności za granicą.
Integracja gospodarcza – proces świadomego łączenia się różnych dziedzin działalności gospodarczej regionów lub
poszczególnych krajów.
Organizacje międzynarodowe:
1. ONZ - największa organizacja międzynarodowa , powstała w 1945 r. z inicjatywy narodów , które pokonały państwa
„ Osi ” w II wojnie światowej. Skupia ponad 180 państw całego świata. Podstawowe cele tej organizacji
to: utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, rozwijanie przyjaznych stosunków pomiędzy narodami ,
opartych na respektowaniu równych praw i samostanowieniu narodów, współpraca w rozwiązywaniu problemów
międzynarodowych natury gospodarczej , społecznej , kulturalnej i humanitarnej.
Działa poprzez wyspecjalizowane agendy : FAO (organizacja ds. wyżywienia i rolnictwa), IMF (Międzynarodowy Fundusz
walutowy), UNESCO (organizacja ds. oświaty, kultury, nauki), UNICEF (Fundusz Pomocy dzieciom), IBRD (Bank
Światowy)i in..
2.UNIA EUROPEJSKA - organizacja o zintegrowanym systemie gospodarczym , politycznym i społecznym.
Głównym zadaniem UE jest organizacja współpracy między krajami członkowskimi i między ich mieszkańcami.
Cele polityki gospodarczej UE to : trwały i zrównoważony wzrost gospodarczy, podniesienie standardu życia
obywateli, zapewnienie spójności ekonomicznej i społecznej , wolna konkurencja, stabilne ceny, równowaga bilansu
płatniczego, solidarność gospodarcza.
Do tej pory pomiędzy krajami członkowskimi zostały zniesione wszelkie bariery celne i przepisy prawne ograniczające
swobodny przepływ towarów , usług i ludzi . Kraje UE zmierzają obecnie do ujednolicenia systemu prawnego i wspólnej
waluty (większość krajów UE jest obecnie w unii walutowej).
Kraje członkowskie to: Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Niemcy,
Luksemburg, Portugalia, Szwecja, W. Brytania, Włochy oraz od maja 2004: Polska, Czechy, Słowacja, Słowenia, Węgry,
Litwa, Łotwa, Estonia, Cypr, Malta. Od 2007 roku: Rumunia, Bułgaria. W sumie 27 krajów. W poczekalni znajdują się:
Turcja, Izrael, Maroko, Tunezja.
3.OECD - Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju , zrzesza najbogatsze państwa świata. Podstawowe cele tej
organizacji to :
• osiągnięcie możliwie najwyższego wzrostu gospodarczego, zatrudnienia ,poziomu życia;
30
współdziałanie na rzecz równomiernego rozwoju gospodarczego wszystkich krajów świata;
promowanie rozwoju handlu światowego opartego na wielostronnej , niedyskryminacyjnej
podstawie , zgodnie z międzynarodowymi zobowiązaniami , na likwidacji lub zmniejszaniu
barier w wymianie towarów , usług, na powiększaniu rynków eksportowych;
promowanie działań na rzecz efektywnego wykorzystania ludzkich i naturalnych zasobów i sprzyjanie postępowi
gospodarczemu .
Środkami mającymi umożliwić OECD wypełnianie jej funkcji są : wzajemne konsultacje ekonomiczno-społeczne,
koordynacja polityki społecznej i gospodarczej, podejmowanie wspólnych działań na arenie międzynarodowej, dostarczenie
Sekretariatowi OECD informacji niezbędnych do prowadzenia badań nad skutkami ewolucji sytuacji gospodarczej i
społecznej w krajach członkowskich.
Polska w 1996 r. została przyjęta jako 28 kraj członkowski.
4.NAFTA - Północnoamerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu , organizacja o charakterze gospodarczym
powstała w 1995 r. . Zrzesza USA , Kanadę i Meksyk. Podstawowe zadanie to zniesienie w ciągu 15 lat wszystkich barier
celnych pomiędzy krajami członkowskimi, pomoc w rozwoju gospodarczym, udzielaniu
kredytów .
CEFTA – Środkowoeuropejskie Porozumienie o wolnym Handlu(Czechy, Słowacja, Polska Węgry, Słowenia, Rumunia,
Bułgaria). Cel – usuwanie barier w handlu w Europie Środ.
5. APEC - Forum Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku , organizacja skupiająca 18 państw basenu Pacyfiku.
Podstawowym celem tej organizacji jest zapewnienie trwałej współpracy gospodarczej państw członkowskich.
Kraje członkowskie to: USA, Kanada, Meksyk, Chile, Nowa Zelandia, Australia, Indonezja, Malezja, Singapur,
Tajlandia, Papua Nowa Gwinea, Brunei, Filipiny, Tajwan, Japonia, Korea Płd. ,Chiny.
Warto zapamiętać że jest to rynek 2,5 mld ludzi; powierzchnia krajów członkowskich zajmuje ok. 1/3 powierzchni lądów,
na kraje członkowskie przypada 46 % wartości globalnego handlu.
6.OAU - Organizacja Jedności Afryki , powstała w 1963 r. .Celem tej organizacji było wykorzenienie
kolonializmu i wspieranie rozwoju gospodarczej i politycznej współpracy pomiędzy krajami członkowskimi. Należą tu
wszystkie kraje afrykańskie z wyjątkiem RPA i Maroka .
7.MERCOSUR – powstał 1991 r. Wspólny Rynek Południa, organizacja mająca na celu wzmocnienie współpracy
gospodarczej i zniesienie barier handlowych pomiędzy krajami członkowskimi: Argentyną, Brazylią, Paragwajem,
Urugwajem, Wenezuelą. Mercosur jest najsilniejszą strefą wolnego handlu w Ameryce Południowej.
8.OPEC - Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftowa, organizacja powstała w 1960 r. .
Ma ona na celu koordynację polityki naftowej wielkich producentów i eksporterów w dziedzinie wydobycia handlu i w
ustalaniu cen ropy .Kraje członkowskie to: Arabia Saudyjska , Irak , Iran , Zjednoczone Emiraty Arabskie , Katar , Kuwejt,
Algieria , Gabon , Libia , Nigeria , Ekwador , Wenezuela , Indonezja.
Grupa G8 – USA, Japonia, Niemcy, Francja, Kanada, Wielka Brytania, Włochy, Rosja). Wymiana informacji na temat
bieżących problemów świata. Utrzymanie stabilnego wzrostu i stabilnej waluty.
•
•
•
•
•
Globalizacja – proces integracji systemów ekonomicznych i ujednolicania zachowań społecznych w skali
ogólnoświatowej. Proces ten zachodzi pod wpływem gospodarki rynkowej lub instytucji międzynarodowych.
Wojna – walka zbrojna między państwami lub grupami, klasami społecznymi. Jest kontynuacją polityki przy użyciu
środków przemocy. Stanowi zjawisko społeczne i historyczne.
Pierwsze społeczności były nękane przez wojny już od neolitu. Szacuje się, że ludzkość przeżyła do dnia dzisiejszego ok.
15 tysięcy wojen.
Przyczyny wojen:
 Nacjonalizm – (świadomość odrębności narodowej, której przejawem jest dążenie do niepodległości i
umocnienia państwa.);
 Nierównomierny dostęp do bogactw naturalnych i środków do ich przetwarzania;
 Podział zysków;
 Nieporozumienia na tle społecznym i politycznym.
Charakter konfliktu, który może mieć podłoże: rasowe, religijne, etniczne, polityczne, gospodarcze.
Konflikty zbrojne mogą mieć zasięg lokalny, regionalny oraz globalny.
Przykładowe konflikty po II wojnie światowej: koreański - polityczny (1950-1953), wietnamski - polityczny (19621975), afgański - polityczny i etniczny (1979 –1989 i obecnie), bliskowschodni – polityczny i etniczny (od czasów
rzymskich, obecnie), węgierski – polityczny (1956), czechosłowacki – polityczny (1968), bałkański - etniczny (lata 90 –te),
irlandzki – polityczny i religijny (obecnie), RPA - rasowy
Terroryzm - to działanie określonej osoby lub grupy w celu osiągnięcia założonego celu przy użyciu metod zabronionych
przez państwo (z reguły chodzi tu o szeroko rozumianą przemoc), czyli zamachy bombowe, porwania ludzi, samolotów czy
też spektakularne zabójstwa znanych osobistości.
31
Środowisko
Środowisko geograficzne - przestrzeń, w której żyje i działa człowiek.
Elementy środowiska geograficznego:
 przyrody ożywionej (rośliny, zwierzęta, człowiek)
 przyrody nieożywionej (klimat, wody, rzeźba, budowa geologiczna, gleby)
 elementy antropologiczne.
Środowisko geograficzne = środowisko przyrodnicze + człowiek + elementy antropogeniczne.
Determinizm geograficzny – pogląd mówiący, że środowisko przyrodnicze decyduje o rozwoju społeczeństwa.
Posybilizm geograficzny – koncepcja zakładająca wzajemny stosunek, zależność środowiska przyrodniczego i człowieka
Nihilizm geograficzny – pogląd, który zaprzecza istnieniu zależności między życiem społecznym, gospodarczym a
środowiskiem przyrodniczym.
Antropopresja – dążenie człowieka do podporządkowania sobie środowiska przyrodniczego.
Rekultywacja gruntów – przywracanie wartości użytkowej terenom, które uległy zdegradowaniu lub uszkodzeniu.
Recykling – ponowne zagospodarowanie odpadów.
Zrównoważony rozwój – rozwój społeczeństwa i gospodarki nie naruszający równowagi w przyrodzie i sprzyjający
przetrwaniu jej zasobów dla przyszłych pokoleń.
Etapy wzajemnych relacji pomiędzy człowiekiem a jego środowiskiem:
 do rewolucji neolitycznej – koczowniczy sposób życia, zbieractwo, łowiectwo, dobra znajomość praw
przyrody, brak naruszenia równowagi w środowisku;
 po rewolucji neolitycznej i przed rewolucją przemysłową – osiadły tryb życia, uprawa roślin, hodowla
zwierząt, zmiana krajobrazu, pierwsze naruszenia równowagi ekologicznej;
 po rewolucji przemysłowej – działania na skalę globalną, korzystanie z zasobów przyrody na niespotykaną
skalę, postępująca industrializacja i urbanizacja, zagrożenia o charakterze globalnym.
 rewolucja ekologiczna – budzenie się świadomości konieczności ochrony środowiska, zapoczątkowuje
działania światowej społeczności na rzecz ochrony przyrody.
Rodzaje krajobrazów:
• pierwotny (posiada zachowaną równowagę biologiczną bez elementów antropogenicznych);
• naturalny (utrzymuje się w nim równowaga przyrodnicza dzięki zabiegom pielęgnacyjnym);
• kulturowy (przetworzony przez człowieka, człowiek systematycznie stosuje odpowiednie zabiegi ochronne i
pielęgnacyjne);
• zdewastowany (występuje na obszarach, na których działalność człowieka doprowadziła do zniszczenia warunków
stworzonych przez przyrodę).
Formy ochrony przyrody w Polsce: parki narodowe, rezerwaty, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu,
pomniki przyrody, ochrona gatunkowa.
Zanieczyszczenia o charakterze globalnym:
 efekt cieplarniany – proces zmian termicznych Ziemi; wyniku spalania paliw kopalnych do atmosfery dostają
się znaczne ilości gazów cieplarnianych min.CO 2, który przepuszcza promieniowanie świetlne i pochłania
długofalowe promieniowanie Ziemi co podnosi temperaturę.
 Dziura ozonowa – zanik warstwy ozonowej (ozonosfery) poprzez emisję freonów, CO, SO 2 przez zakłady
przemysłowe; do powierzchni ziemi docierają zwiększone dawki promieniowania UV.
 Kwaśne deszcze – opad deszczu z nagromadzonymi w atmosferze dwutlenkami siarki i azotu, które są efektem
działalności przemysłu.
Zagadnienia w zakresie oddziaływania człowieka na atmosferę:
• niekorzystne zmiany klimatyczne (efekt cieplarniany) - powodowane wzrostem zawartości w atmosferze
dwutlenku węgla (CO 2), metanu (CH 4 ) i tlenków azotu (NO x) może doprowadzić do zwiększenia częstotliwości i
rozszerzenia obszarów występowania katastrofalnych powodzi, susz, huraganów, a wskutek wzrostu średnich
temperatur również do zmian w tradycyjnych uprawach rolniczych.;
• zakwaszanie gleb i zasobów wodnych (kwaśne deszcze) - wywołane zwłaszcza przez pochodzące ze źródeł
antropogenicznych zanieczyszczenia takie jak dwutlenek siarki (SO 2), tlenki azotu oraz ich pochodne, powstające
wskutek przemian chemicznych w atmosferze, a następnie w drodze suchej i mokrej depozycji docierające do
powierzchni ziemi, stanowiąc czynniki obniżające pH wód i gleb oraz powodujące uszkodzenia w lasach, korozję
konstrukcji, budynków, w tym zabytków;
• pogorszenie jakości powietrza w aglomeracjach (zagrożenie smogiem)- związane ze wzrostem stężeń SO 2, NO 2,
tlenku węgla (CO), pyłów i innych zanieczyszczeń w atmosferze, ujemnie oddziaływuje na komfort życia i
zdrowie mieszkańców;
• powstawanie ozonu troposferycznego (O 3) - zwiększenie koncentracji ozonu w przyziemnej warstwie atmosfery,
związane z przemianami fotochemicznymi, zachodzącymi pod wpływem światła słonecznego w powietrzu
zanieczyszczonym m.in. tlenkami azotu i lotnymi związkami organicznymi (LZO), co w przypadku osiągnięcia
progów ostrzegawczych lub wyższych charakterystycznych dla smogu letniego, może wpływać na pogorszenie się
stanu zdrowia ludności (choroby układu oddechowego) oraz zakłócać funkcjonowanie zbiorowisk roślinnych;
32
•
ubytek ozonu w ozonosferze (dziura ozonowa) - przenikaniem freonów i halonów do górnej warstwy atmosfery
powoduje rozbicie cząsteczki ozonu O 3 odpowiedzialnej za pochłanianie promieniowania UV. Do powierzchni
Ziemi trafia więc zwiększona dawka promieniowania UV, która jest zabójcza dal mikroorganizmów i stwarza
zagrożenie dla ludzi i zwierząt (choroby oczu skóry).
Zagadnienia w zakresie oddziaływania człowieka na hydrosferę:
• walka z powodzi – aby uchronić pewne obszary przed powodzią przeprowadza się regulację potoków i koryt
rzecznych. Wybudowano sztuczne kanały wodne, usypano wały ochronne, wiele potoków skierowano do
podziemnych rur betonowych, brzegi „wyłożono betonem”. W efekcie zamiast zmniejszyć zagrożenie
powodziowe zwiększono je gdyż działanie te spowodowały szybszy odpływ wody. To z kolei wymusiło
budowę na rzekach sztucznych jezior, których zadaniem jest regulacja przepływów. Dodatkowo rzeki utraciły
swój naturalny charakter, z obszarów nadbrzeżnych zginęły pewne gatunki roślin i zwierząt oraz przy
szybszym prądzie wody w korycie uregulowanym, jest prawie niemożliwe powstanie jakiegokolwiek zaczątku
świata roślin i zwierząt (nie mogą znaleźć schronienia w tych wodach). Ubogi świat organiczny powoduje
obniżenie zdolności samooczyszczania wody. Zmienia się też klimat obszarów przyległych.
• Zabiegi melioracyjne – aby pozbyć się nadmiaru wody z terenów zielonych (często z terenów zalewowych)
odprowadzano ja przez wykopane rowy i ułożone dreny (np. na Polesiu). Obszary te następnie
wykorzystywano rolniczo. Woda terenów zalewowych w „normalnych warunkach” podczas opadu nasyca się
wodą jak gąbka, a w czasie suszy wolno oddaje wodę rzece. Gdy ten mechanizm zostaje zakłócony wzrasta
zagrożenie powodzią. Dodatkowo znikają z tych terenów określone gatunki roślin i zwierząt.
• Zanieczyszczenia komunalne, tj. miejskie i wiejskie systemy kanalizacyjne odprowadzające zazwyczaj
mieszaninę ścieków z gospodarstw domowych i z zakładów przemysłowych podłączonych do kanalizacji
miejskich,
• Zanieczyszczenia przemysłowe, tj. zakłady przemysłowe odprowadzające ścieki bezpośrednio do wód za
pośrednictwem własnych systemów kanalizacyjnych.
• Zanieczyszczenia rolnicze wynikające z nadmiernej chemizacji i związane z hodowlą (gnojowica).
Zagadnienia w zakresie oddziaływania człowieka na litosferę:
• rolnictwo (tarasowanie zboczy);
• osadnictwo (wyrównywanie terenów pod zabudowę, osuwiska antropogeniczne);
• komunikacja (nasypy komunikacyjne, wykopy komunikacyjne, osuwiska antropogeniczne);
• gospodarka wodna (wały przeciwpowodziowe, groble, ostrogi wodne, falochrony, kanały, rowy odwadniające
i nawadniające, niecki sztucznych zbiorników wodnych);
• przemysł (zwały i hałdy, wyrobiska, wyrównywanie terenów pod zabudowę, stawy poeksploatacyjne, leje
zapadliskowe, osuwiska antropogeniczne);
• działalność militarna (leje po wybuchach, okopy);
• kultura i kult zmarłych (kopce, kurhany, zapadliska antropogeniczne),
• rekreacja (sztuczne stoki narciarskie i saneczkowe, wyrównywanie powierzchni plaż i innych terenów
sportowych).
Działania na rzecz ochrony środowiska:
 W 1969 r. sekretarz generalny ONZ U Thant opracował raport "Człowiek i jego środowisko".






W 1972 r. odbyła się konferencja ONZ w Sztokholmie, poświęcona sprawom ochrony środowiska
naturalnego. Uchwalona Deklaracja Sztokholmska mówiła m.in.:
• ochrona środowiska ludzkiego dotyczy ludności całego świata;
• ludzkość powinna podejmować działalność z większą troską o następstwa dla środowiska naturalnego;
• ochrona środowiska stała się imperatywnym celem ludzkości;
• konieczna jest współpraca międzynarodowa w tej dziedzinie.
W 1982 r. w Nairobi odbyła się Światowa Konferencja Ekologiczna, sponsorowana przez ONZ.
W 1990 r., w związku ze stałymi problemami z ozonem w warstwie ochronnej atmosfery (tzw. dziury ozonowe) w
Londynie w odbyła się konferencja na ten temat. Kraje wysoko rozwinięte zadeklarowały całkowite wycofanie się z
produkcji freonu odpowiedzialnego za niszczenie warstwy ozonowej.
W 1992 r. w Rio de Janeiro odbyło się - jak do tej pory najważniejsze - spotkanie poświęcone ochronie środowiska
naturalnego człowieka. Była to, zorganizowana pod patronatem ONZ, konferencja "Środowisko i Rozwój", nazwana
Szczytem Ziemi. Wzięło w niej udział 180 państw, z czego około 100 było reprezentowane przez głowy państw lub
szefów rządów. Konferencja zwróciła uwagę na pogarszający się stan środowiska naturalnego w związku z rozwojem
gospodarczym. Konferencja wypracowała 2 istotne dokumenty. Były to: Karta Ziemi, która zawierała zasady dotyczące
rozwoju i ochrony środowiska, oraz Globalny Program Działań Świata - Agenda 21. Obydwa dokumenty wytyczyły
program działania społeczności międzynarodowej na najbliższe dziesięciolecie.
W 2002 r. zwołano w Johannesburgu Światowy Szczyt Zrównoważonego Rozwoju (kolejny Szczyt Ziemi).
Powołane zostały również liczne organizacje specjalistyczne o zasięgu światowym, zajmujące się ochroną środowiska,
przede wszystkim:
33








Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i jej Zasobów (IUCN) (lnternationul Union for Conservation of
Nature and Natural Resources), zajmująca się; ochroną zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, ochroną
krajobrazu, kształtowaniem środowiska przyrodniczego, prawnymi i administracyjnymi zagadnieniami
ochrony środowiska, edukacją ekologiczną;
Program Narodów Zjednoczonych Ochrony Środowiska, który wyznacza kierunki działań na rzecz ochrony
środowiska w skali międzynarodowej;
Światowy Fundusz na Rzecz Dzikich Zwierząt (WWF) (World Wildlife Fund) którego celem jest ochrona
przyrody w pierwotnej postaci;
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), zajmująca się m.in. zagadnieniami wpływu zmian środowiska
przyrodniczego na zdrowie mieszkańców Ziemi;
Organizacja ds. Wyżywienia Ludności (FAO);
Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO).
Nadzieją dla środowiska jest idea "ekokonwersji", czyli rozwiązywania problemu zadłużenia poprzez projekty ochrony
środowiska naturalnego. Stąd też należy popierać takie akcje, jak "Dzień bez samochodu", obchodzony 5 czerwca, czy
też "Sprzątanie Świata" urządzane corocznie we wrześniu. W krajach bogatych w szkołach prowadzony jest już od
kilku lat program edukacji ekologicznej. W wielu państwach działają partie proekologiczne, w niektórych są to liczące
się siły polityczne. W Niemczech na przykład Zieloni stanowią po wyborach w 1994 r. trzecią siłę polityczną.
Prowadzi się nieustannie monitoring środowiska przyrodniczego rejestrując wielkości zanieczyszczeń oraz wszelkie
działania zmierzające do ochrony i odnawiania się zasobów środowiska (parki narodowe, rezerwaty, ochrona
gatunkowa). Jednak mimo tych działań, na dzień dzisiejszy „ekologia przegrywa jeszcze z ekonomią”.