Przyspieszony proces globalizacji gospodarki
advertisement
I. Pojęcie globalizacji 1. Definicja globalizacji Termin „globalizacja”, mimo powszechnego zastosowania jest bardzo niejednoznaczny. Istnieją różne jej definicje. Brak jest jednoznacznego sprecyzowania, ponieważ jest to proces wielowymiarowy i wielopoziomowy, który można analizować z różnych punktów widzenia. Jednak w każdym z nich pojawiają się takie same elementy jak1: 1 B. Liberska, Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, PWE, 2002, s. 18 1 Kompresja czasu i przestrzeni Erozja granic i zniesienie barier geograficznych w przepływach towarów, usług, kapitału, inwestycji, technologii, informacji Rozciąganie działalności ekonomicznej ponad granice Przyspieszenie globalnych interakcji Intensyfikacja powiązań międzynarodowych Pogłębianie współzależności Wielość, rozległość, głębokość powiązań handlowych i finansowych między przedsiębiorstwami i gospodarkami Zwiększanie stopnia współzależności między gospodarkami międzynarodowymi Globalizację definiuje się jako postępujący proces integrowania się krajowych i regionalnych rynków w jeden globalny rynek towarów, usług i kapitału. Proces ten prowadzi do przenikania się i scalania rynków oraz umiędzynarodowienia produkcji, dystrybucji, marketingu i przejęcia przez firmy globalnych strategii działania. W ten sposób rynki i produkcja w różnych krajach stają się coraz bardziej powiązane i współzależne. Według Komisji Europejskiej globalizację można zdefiniować jako proces, w którym rynki i produkcja w różnych krajach staja się coraz bardziej współzależne w związku z dynamiką wymiany towarów i usług, przepływem kapitału i technologii 2. Globalizacja oznacza zmniejszenie barier między krajami i wzmocnienie ściślejszych powiązań ekonomicznych, politycznych i społecznych. Przykład definicji globalizacji z tekstu „Globalization” firmowanego przez National Labour Organization określają jako proces rosnącej, wzajemnej zależności między wszystkimi ludźmi tej planety. Ludzie SA razem powiązani gospodarczo i społecznie przez handel, inwestycje i zarządzanie. Związki te są pobudzane przez liberalizację rynku oraz techniki informacji, porozumiewania się i komunikacji. Gospodarka globalna jest zjawiskiem bez precedensu, którego nie należy mylić z gospodarczą internacjonalizacją. Istotnie, gospodarka światowa istnieje od XVI w., opierając się na rozwoju handlu międzynarodowego, bezpośrednich inwestycjach zagranicznych i migracji. Siłą napędową 2 Annual Economic Report for 1997, „European Economy”, No.63, European Commision, Brussels 2 gospodarki światowej jest państw narodowe. Gospodarka globalna ma zdolność funkcjonowania jako jeden układ, w czasie realnym, na skalę planetarną3. Globalizację napędzają cztery pierwotne, powiązane wzajemnie czynniki: Rosnący handel międzynarodowy Rozwój wielonarodowych korporacji Internacjonalizacja finansów, także to, że we wszystkich tych operacjach stosuje się nowe technologie, zwłaszcza komputerowe, jak i inne z dziedziny informacji4. Niektórzy stasują pojęcie globalizacji zamiennie z takimi pojęciami jak internacjonalizacja, międzynarodowa integracja gospodarcza, transnacjonalizacja gospodarki. Te pojęcia maja jednak nieco odmienne znaczenia5. Internacjonalizacja gospodarki oznacza rozwój stosunków międzynarodowych między względnie niezależnymi gospodarkami oraz przedsiębiorstwami narodowymi. Jest to proces ilościowy dotyczący wzrostu handlu zagranicznego oraz przepływu kapitału. Globalizacja natomiast jest procesem jakościowym i zawiera poza poszerzeniem geograficznym międzynarodowych stosunków gospodarczych, także funkcjonalna integrację rozproszonych po całym świecie działań, co prowadzi do wzrostu współzależności oraz przechodzenia od pośrednich do bezpośrednich form powiązań. Międzynarodowa integracja gospodarcza jest elementem globalizacji, dlatego dziś mówimy, że mamy do czynienia z jej poszerzeniem i pogłębieniem. Integruje się wiele działań, procesów, podmiotów gospodarczych, rynków i gospodarek.. Prowadzi to do globalnej sieci powiązań. Globalizacja jest więc procesem pogłębionej międzynarodowej integracji, w której następuje scalanie się rynków w taki sposób, że zacierają się granice między rynkami krajowymi i globalnymi. Transnacjonalizacja gospodarki oznacza stopień powiązań gospodarki z gospodarka światową głownie poprzez działania korporacji transnarodowych. Proces taki dokonuje się drogą transferu i alokacji zasobów, w tym kapitału, technologii, przepływu personelu zarządzającego, metod organizacji z jednej gospodarki do drugiej. 3 M. Castells, The Rise of the Network Socjety, Blackwell Publishers,1996 D. MacSchane, Fabian Pamphled No. 575, 1996 5 B. Liberska, Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, PWE, 2002, s. 18 4 3 Uznano, że istotę procesu globalizacji najlepiej oddaje definicja następująca: globalizacja gospodarki światowej jest procesem poszerzenia i pogłębienia się współzależności między krajami i regionami w skutek rosnących przepływów międzynarodowych oraz działalności korporacji transnarodowych, co prowadzi do jakościowo nowych powiązań między firmami, rynkami i gospodarkami. Procesy globalizacji dokonują się z różnym natężeniem w wielu obszarach gospodarki światowej i w gospodarkach poszczególnych krajów. Wszystkie one występują równocześnie ( w skali mikro- i makro) i są ze sobą powiązane, co prowadzi do rosnącej współzależności gospodarek narodowych. Globalizacja jest dynamicznym procesem, a nie stanem, dlatego przebieg i stopień globalizacji może się zmieniać w różnych dziedzinach. 2. Szkoły myślenia o globalizacji Generalnie można wyróżnić trzy szkoły myślenia o globalizacji6: a) Globaliści b) Globalsceptycy c) Zwolennicy koncepcji globalnych transformacji Globaliści twierdzą, że globalizacja oznacza nowa epokę w dziejach ludzkości i kształtuje ona współczesne stosunki międzynarodowe. Jedni uważają, że jest to zjawisko zdecydowanie 6 B. Liberska, Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, PWE, 2002, s. 21 4 pozytywne, dla innych negatywne. jedni widzą w niej nowe możliwości, inni głównie zagrożenia. Entuzjaści globalizacji podkreślają, że stwarza ona nowe potencjalne możliwości wzrostu efektywności i poprawy poziomu życia na całym świecie. Zapewnia wszystkim krajom trwały udział w korzyściach związanych z uczestnictwem w gospodarce światowej takich jak większy rynek dla towarów i usług, rozszerzenie ofert produktów do wymiany, większy dostęp do kapitału, szerszy dostęp do technologii i informacji. Globalizacja wzbogaca producentów o większy rynek, a konsumentom daje szerszy wybór towarów i usług oraz niższą cenę. Tym samym promuje ona efektywność i wydajność oraz tworzy sprzyjający klimat dla eksportu i inwestycji zagranicznych, co zapewnia trwały wzrost gospodarczy. Twierdzą, że globalizacja zapewnia lepszy podział pracy między krajami, lepsze wykorzystanie ludzi, zasobów i surowców. Krytycy globalizacji wskazują natomiast na wiele negatywnych jej skutków. Zwracają uwagę przede wszystkim na koszty i zagrożenia za nią idące. Wolny rynek, globalizacja handlu i finansów oraz informacji prowadzą do powstania jednolitego globalnego rynku oraz wzorców kulturalnych. Jest to źródłem upadku tradycyjnych wartości, załamania się solidarności społecznej, standardów opieki społecznej oraz ograniczenia roli państwa w realizacji narodowych celów rozwoju. Uważają również, że nowa konkurencja prowadzi do wzrostu wydajności i w ten sposób niszczy miejsca pracy oraz powoduje osłabienie zdolności państwa w zakresie świadczeń społecznych na rzecz swoich obywateli. Krytycy globalizacji twierdzą poza tym, iż przyczynia się ona do wzrostu nierówności społecznych w poszczególnych krajach i między krajami, a także prowadzi do dalszej marginalizacji grup społecznych i narodów. Proces ten bowiem stwarza nowe możliwości tylko dla pewnych ludzi, grup i krajów. Prowadzi w dalszym ciągu do spadku realnych płac robotników, powiększenia bezrobocia strukturalnego i upadku państwa dobrobytu. Gospodarki narodowe są coraz bardziej włączone w transnarodowe i globalne przepływy, państwa mają coraz bardziej ograniczone możliwości kontroli tego, co dzieje się w ramach ich granic. W gospodarce globalnej państwo utraciło wiele tradycyjnych funkcji. Niektórzy mówią o świecie bez granic. Są i tacy, którzy mówi, iż globalizacja to przede wszystkim rozprzestrzenianie się zachodniego kapitalizmu, zachodnich instytucji oraz zwycięstwo neoliberalnych idei i rynku. 5 Globalsceptycy uważają, że globalizacja jest mitem i nic specjalnie nowego nie mam miejsca. Nie mamy do czynienia z gospodarką globalną ani z globalna cywilizacją, a raczej z pojawieniem się różnic etnicznych i cywilizacyjnych. Twierdza, że zamiast globalizacji można mówić o dalszej internacjonalizacji gospodarki światowej, w której nadal dominują stosunki między gospodarkami narodowymi. Główne przepływy obejmują kraje wysoko rozwinięte i większość korporacji transnarodowych ma tam właśnie swoje siedziby. Sumując: struktura gospodarki światowej ma charakter trójbiegunowy, a działalność stała się bardziej regionalna niż globalna. Świadczyć o tym mogą przepływy w ramach tzw. Triady: Unia Europejska, USA, Japonia. Odrzucają oni twierdzenie globalistów, iż nastąpiło ograniczenie roli państwa i jego suwerenności. Rządy nie są pasywne, lecz nadal biorą czynny udział w budowaniu gospodarki. Zwolennicy koncepcji globalnych transformacji uważają, że współczesna globalizacja zasadniczo różni się od poprzednich – obejmuje nie tylko aspekty ekonomiczne, lecz także sferę polityki, stosunków społecznych i kulturę. Zakres globalnych przepływów ekonomicznych, społecznych, technologicznych, politycznych, migracyjnych i kulturalnych, z jakimi mamy do czynienia obecnie, nigdy wcześniej nie występował. Przyspieszenie procesów globalizacji, ich zdaniem, jest wynikiem działania wielu czynników (postęp technologiczny, siły rynku, decyzje polityczne). 3. Postawy wobec globalizacji Globalizacja stanowi silny czynnik przemian i jest poważnym wyzwaniem dla gospodarek, firm, instytucji, państw oraz porządku światowego. Stad tez powstaje pytanie, czy można wpływać na przebieg tych procesów i jak można się do nich dostosowywać. Wskazuje się na co najmniej trzy rodzaje odpowiedzi na globalizację objawiające się w następujących postawach7: 7 G. W. Kołodko, Globalizacje a odrabianie zaległości rozwojowych 6 a) radykalnej b) neoliberalnej c) reformistycznej Postawę radykalną charakteryzuje odrzucenie oraz przeciwstawianie się globalizacji, która traktuje się jako cos obcego i wrogiego. Odrzuca się zasady wolnego rynku, globalizację handlu i finansów oraz informacji, a także zunifikowanych wzorców kulturowych jako zagrożenie dla ludzkości i tradycyjnych wartości. Postawę taką przyjmują niektóre kraje oraz zrzeszone w ruchu antyglobalistycznym organizacje. Jej przejawem może być zamykanie się przed zewnętrznymi wpływami oraz ograniczenie kontaktów ze światem lub organizowanie wielkich protestów i demonstracji. Postawa neoliberalna polega na przyjmowaniu tego, co niesie globalizacja i pozostawienie siłom rynkowym sprostania nowym wyzwaniom. W ostatniej dekadzie zauważa się, że gospodarki narodowe musiały się dostosowywać do nowej rzeczywistości przez liberalizację, deregulację i prywatyzację, a globalna konkurencja wyznaczała kierunki tych dostosowywań. Trzecia postawa – reformistyczna – jest wyrazem traktowania globalizacji jako wyzwania. Poszukuje się sposobu wykorzystania szans i korzyści oraz minimalizowania zagrożeń, jakie te procesy niosą. Wymaga ona określenia zarówno możliwości stwarzanych przez globalizację, jak i związanych z nią kosztów oraz wyzwań w różnych obszarach. Zakłada się aktywna role państwa w e wspieraniu dostosowań mających wzmocnić korzyści z globalizacji. Na szczeblu globalnym taką role odgrywają organizacje międzynarodowe takie jak MFW, BŚ, WHO. 4. Globalne organizacje międzynarodowe Duża rolę w globalizacji gospodarek światowych odegrały również organizacje międzynarodowe: Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW), Światowa Organizacja Handlu (WTO), Bank Światowy, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Bank Światowy - którego celem jest udzielanie pomocy w odbudowie i rozwoju krajów członkowskich. Szczególne znaczenie dla Banku ma popieranie długookresowego wzrostu gospodarczego, m. in. poprzez udzielanie długookresowych pożyczek o niskim oprocentowaniu. Finansowane są głównie projekty mające charakter inwestycyjny, a 7 głównym warunkiem udzielania kredytu jest zobowiązanie się podmiotu do współfinansowania projektu np. 50% Bank Światowy, 50% państwo. BS przyczynił się do zacierania różnic w poziomie rozwoju poszczególnych państw oraz do mobilizowania kapitału krajowego do uczestniczenia w działaniach inwestycyjnych. Międzynarodowy Fundusz Walutowy - utworzony w 1944r. ma za zadanie koordynowanie polityki finansowej państw członkowskich. Fundusz pełni również rolę ośrodka konsultacyjnego i informacyjnego m. in. w zakresie międzynarodowych stosunków walutowych. MFW finansuje swoją działalność z wpłat państw członkowskich, gdzie beneficjentami pomocy są kraje biedniejsze lub znajdujące się w kłopotach gospodarczych. Właśnie ta działalność jest powszechnie znana, ponieważ Fundusz udzielił wielomiliardowych pożyczek pomocowych m. in. Tajlandii i Korei w czasie kryzysu azjatyckiego oraz Rosji (której część polityki zagranicznej koncentruje się na zdobywaniu pieniędzy z MFW), Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) - założona w 1960r. w Paryżu, jej celem jest promowanie trwałego wzrostu gospodarczego, a także likwidacja barier protekcyjnych w handlu. OECD koordynuje także politykę handlową i gospodarczą wobec państw nienależących do tej organizacji. Jest ona uważana za klub bogatych, do którego należą najzamożniejsze państwa świata (ok. 30), w tym również Polska od 1996r. Światowa Organizacja Handlu (WTO) - organizacja międzynarodowa powstała w 1995 r. z przekształcenia się GATT (Ogólnego Porozumienia w sprawie Ceł i Handlu z 1947 r., do którego Polska przystąpiła na prawach specjalnych od początku jego istnienia), zajmująca się koordynacją procesu liberalizacji międzynarodowego handlu dobrami i usługami, obniżaniem ceł i taryf, przestrzeganiem praw własności intelektualnej, prowadzeniem wspierającej handel polityki inwestycyjnej, rozstrzyganiem sporów dotyczących wymiany handlowej. Kraje przystępujące do WTO zobowiązane są do dostosowania ustawodawstwa wewnętrznego do norm Organizacji oraz udzielania koncesji handlowych podmiotom zagranicznym. Polska należy do państw założycielskich WTO. II. Globalizacja a dziedziny gospodarki 8 1. Mechanizmy globalizacji gospodarki światowej Jedna z głównych sił napędzających procesy globalizacji są działania korporacji transnarodowych i ich globalnych strategii. Według ich koncepcji globalizacja jest główną siłą napędzającą przemiany społeczne, polityczne oraz ekonomiczne i kształtuje nowy porządek świata. Dominują tu głębokie i wielopłaszczyznowe powiązania między krajami. Procesy globalne przechodzą przez kraje, penetrują wszystkie społeczeństwa i regiony. Skutkiem tego jest podział na zwycięzców i przegranych, jedne państwa ulęgają globalnym powiązaniom, inne ulegają marginalizacji. Proces globalizacji powoduje, że system produkcji transnarodowej i międzynarodowych operacji finansowych sprawia, że dobrobyt danej społeczności i gospodarek zależy od sytuacji w innych krajach. Przedstawiciele tego kierunku nadal twierdzą, że państwo zachowuje ostateczną, legalną władzę na swoim terytorium, jednak ma ono ograniczone pole manewru ze względu na istnienie korporacji transnarodowych8. W odczuciu społecznym globalizacja, z jednej strony budzi podziw, z drugiej zaś – strach i obawy. Przez jednych odbierana jest jako zjawisko dobroczynne, a przez innych jako złowrogie. Dla jednych jest szansą rozwoju i wzrostu dobrobytu, dla innych skazaniem na marginalizację. Społeczeństwa w biednych krajach nie odnoszą korzyści, są spychane na dalszy plan, inne państwa musza liczyć się z ryzykiem, niepewnością i niestabilnością rynków, gwałtownymi zmianami i wzrostem bezrobocia. Ruchy społeczne skupiają wokół siebie obrońców środowiska naturalnego, przeciwników wolego handlu, korporacji międzynarodowych, obrońców praw człowieka i innych. Organizują oni protesty i uważają, że globalizacja jest przyczyną wielu poważnych problemów tego świata. Demonstracje przeciwników globalizacji to ataki na WTO, MFW czy Bank Światowy, a także na korporacje transnarodowe. Ruch społeczny przeciw globalizacji ożywił w wiele organizacji pozarządowych, które będą domagały się większego wpływu rządów i organizacji międzynarodowych na kierunki dalszego przebiegu tego procesu. Mimo różnic jakie wynikają z przestawiania definicji globalizacji, zjawisk jakie są z nią związane można wyróżnić pewne jej istotne cechy. Na poszczególnych rynkach, w segmentach gospodarek, gałęziach przemysłu są one odmienne. 8 B. Liberska, Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, PWE, 2002, s. 29 9 Najbardziej zaawansowany jest proces globalizacji na rynkach finansowych. Prywatne kapitały przemieszczają się bardzo szybko po całym świecie. Do powstania globalnych rynków finansowych przyczyniły się ogromne przepływy kapitałowe, różnorodność transakcji finansowych oraz mnogość pośredników. Rynki te działają dziś w sposób autonomiczny. Dodatkowo powstanie elektronicznego pieniądza jako zapisu komputerowego przyspieszyło ten proces. Globalne rynki finansowe zdominowały współczesne procesy alokacji czynników wytwórczych. Wzajemne powiązania rynków walutowych powodują, że kryzys finansowy w jednym kraju szybko przenosi się na drugi (efekt domina). Rynki towarowe i usług nabrały przyspieszenia poprzez otwarcie gospodarek i głoszonej powszechnie zasadzie wolnego handlu. O pogłębianiu współzależności świadczy dynamiczny wzrost handlu międzynarodowego oraz wzrost udziału wymiany handlowej w PKB większości krajów. Coraz więcej towarów wytwarzanych przez poszczególne kraje stanowi przedmiot wymiany międzynarodowej. W związku z postępującym procesem ujednolicania się gustów, potrzeb, preferencji, wymagań i wzorów konsumpcji dokonuje się tzw. Proces macdonaldyzacji. W innych segmentach rynku nadal preferowane są lokalne wzory i modele konsumpcji i występują zróżnicowane potrzeby konsumentów. Zdecydowanie pogłębia się globalizacja rynków usług (bankowych, ubezpieczeniowych, transportowych i innych) Postęp w swobodnym przepływie siły roboczej jest stosunkowo niewielki. Rynki pracy są mniej zglobalizowane, ale dzięki rewolucji informatycznej praca może być dzisiaj wykonywana na duże odległości bez konieczności przemieszczania się ludzi. Obok tego procesowi temu towarzysz przemieszczanie się ludności w celach turystycznych., ponieważ odnotowujemy stały spadek kosztów transportu lotniczego oraz globalizacji informacji i usług. Zasięg globalnych przepływów kapitału, towarów i usług oraz informacji będzie się poszerzał m.in. w związku z wykorzystaniem internetu dla potrzeb nowej gospodarki. Dzięki zniesieniu barier w handlu i przepływach kapitału oraz możliwościom podejmowania działalności gospodarczej na całym świecie firmy coraz częściej dokonują racjonalnych wyborów przez angażowanie kapitału i technologii w działalność poza granicami macierzystego kraju. Globalizacja stwarza warunki do ekspansji i osiągania dodatkowych zysków przez wykorzystywanie przewag lokalizacyjnych i technologicznych. Światowe przepływy inwestycji zagranicznych i globalizacja biznesu rozwinęły się na niespotykaną skalę w ostatniej dekadzie. Coraz więcej przedsiębiorstw podejmuje globalne 10 strategie działania. Firmy zmieniają swe formy organizacji i zarządzania, aby zmniejszyć koszty i maksymalizować zyski, ograniczyć ryzyko, a przede wszystkim – zachować pozycje konkurencyjną zarówno w skali jednego kraju czy regionu, jak i w skali globalnej. Siłą napędzającą procesy globalizacji jest działalność korporacji transnarodowych. Działają one na wielu rynkach, przyczyniają się do wzrostu przepływów towarów i usług, technologii, kapitału oraz tworzenia sieci powiązań produkcyjnych i kooperacyjnych między firmami. Ich pozycja na rynku stale rośnie. Nie oznacza to jednak, że małe i średnie przedsiębiorstwa nie mogą włączać się do tej globalnej produkcji i dystrybucji oraz odnosić z tego tytułu jakiś korzyści. Procesu globalizacji rynków i działalności gospodarczej prowadzą do nasilenia się konkurencji międzynarodowej w wymiarze globalnym. Większa swoboda, zniesienie ograniczeń w przepływie towarów, usług i kapitału oraz możliwości podejmowania działalności gospodarczej na całym świecie spowodowały, że poszczególne podmioty gospodarcze (firmy, banki, instytucje finansowe), z jednej strony, zaczęły poszukiwać większych zysków poza granicami kraju, z drugiej – stanęły przed koniecznością sprostania presji konkurencji globalnej. Konkurencja globalna wzmaga presje na megafuzje i przejęcia firm, aby zapewnić im długotrwałą przewagę konkurencyjną. Konkurencja wytycza kierunki restrukturyzacji produkcji i jej przestrzenną organizację oraz rozwój postępu technologicznego i wybory w polityce państw. Zmiany technologiczne, postęp w wykorzystywaniu komputerów, rozwój telekomunikacji i informatyki oraz obniżenie kosztów transportu stworzyły nowe możliwości funkcjonowania wielu gałęzi przemysłu i zmieniły sposób organizacji produkcji. Globalizacja przemysłu zmieniła sposób działania firm i możliwości ich specjalizacji w skali globalnej. Konsekwencje sukcesu lub porażki nie są już ograniczone do jednego kraju, lecz mają istotny wpływ na pozycję konkurencyjną danej firmy w innym kraju. Poruszanie się po globalnym rynku ułatwia upowszechnienie zasad i instytucji rynkowych oraz ujednolicenie struktur organizacyjnych, metod zarządzania, systemów produkcji, sposobów przetwarzania danych czy łączności, mechanizmów regulacji, systemów prawnych oraz wzorów konsumpcji w skali światowej. Tabela 1. Koszt 40-godzinnego miesięcznego korzystania z Internetu w USD Państwo Koszt w USD 11 Turcja 18 Włochy 23 Wielka Brytania 28 USA 34 Czechy 34 Grecja 40 Szwecja 43 Dania 47 Węgry 59 Niemcy 59 Szwajcaria 59 Francja 59 POLSKA 63 Japonia 84 Źródło: OECD Opłata za minutę połączenia z siecią w Polsce jest najwyższa wśród państw OECD! Istotnym czynnikiem napędzającym procesy globalizacji był postęp technologiczny w transporcie i telekomunikacji oraz rozwój nowych technologii informacyjnych. Rewolucja komputerowa i postęp w telekomunikacji (komunikacja elektroniczna, Internet, e-biznes, telefony komórkowe, komputery, programy) umożliwiły przyspieszenie globalnych interakcji. Zmniejsza się nieustannie koszt korzystania z połączeń internetowych, co sprzyja postępowi informacyjnemu. Istnieją jednak takie kraje (m.in. Polska), w których cena ta jest jeszcze dość duża, a to powoduje spowolnienie tego procesu (Tabela 1.) Światowy system sieci telekomunikacji i transportu pozwala na szybkie przenoszenie idei, towarów, informacji i kapitału. Postęp w technikach informacyjnych prowadzi również do ”kurczenia się świata”, wydarzenia, informacje i idee natychmiast docierają do wszystkich krajów. O postępie takim świadczyć może liczba komputerów przypadająca na 100 mieszkańców w Europie Wschodniej. Kształtuje się ona jak pokazuje Tabela 2. i zauważalny jest ciągły trend wzrostowy. Rewolucja informacyjna stworzyła niespotykane wcześniej możliwości organizacji produkcji w filiach na całym świecie. Procesy globalizacji, z jednej strony, wzmagają dążenie do tworzenia i szybkiego wykorzystywania wysokiej techniki, z drugiej zaś – postęp technologiczny przyspiesza procesy globalizacji. Globalizacja technologii i 12 wiedzy stworzyły podstawę dla nowego typu gospodarki – opierającej się na wiedzy (knowledge – based economy). Globalna konkurencja przyspiesza postęp technologiczny i narzuca postawy innowacyjne w każdym kraju. Tabela 2. Liczba komputerów na sto mieszkańców w 1999r. Państwo Liczba komputerów na 100 mieszkańców Rumunia 3 Litwa 6 Czechy 11 POLSKA 14 Słowenia 25 Węgry 26 Źródło: European Information Society Nie możemy również zapominać o kulturowych zmianach, które przyniosła globalizacja. Coraz częściej, wiele dziedzin takich jak muzyka, film, teatr, sztuka stają się do siebie podobne we wszystkich częściach świata. Poruszają one problemów całego świata i są dla coraz większej publiczności zrozumiałe, bez względu na początkowe różnice kulturowe. Również nasze życie staje się coraz bardziej zunifikowane. Żyjemy tak samo jak ludzie w Europie Zachodniej, Ameryce, Azji czy Australii. Mówi się, że wiele rzeczy staje się coraz bardziej jednolitych. To prawda, ale wydaję się, że nieuzasadnione są głosy, że globalizacja niszczy kulturę. Po pewnym czasie przyjdzie czas na pokojowe podkreślanie swojej odrębności, a procesy globalizacyjne uczą nas otwartości i tolerancji. Wskutek coraz bardziej intensywnych powiązań handlowych, produkcyjnych, finansowych, inwestycyjnych, usługowych i technologicznych między krajami gospodarka światowa nie jest już suma indywidualnych rynków, lecz stała się systemem zintegrowanych rynków. 2. Państwa bardziej i mniej włączone w globalizację 13 Wysoki stopień współczesnych powiązań i współzależności prowadzi do tego, że znaczenie wzrosło oddziaływanie zjawisk zachodzących w jednych krajach i regionach na inne kraje i regiony. Dotyczy to zwłaszcza zjawisk kryzysowych. Rozwój kraju często zależy od tego, co dzieje się na głównych giełdach czy rynkach walutowych świata. W przeszłości większość krajów była bardziej niezależna od gwałtownych zmian na innych rynkach. Teraz zauważamy tzw. efekt domina, czyli przenoszenia się skutków kryzysowych z odległych geograficznie państw na inne. Decyzje i działania w jednym regionie mogą mieć ogromny wpływ na życie ludzi w innym regionie9. Udział w procesach globalizacji poszczególnych krajów czy grup społecznych jest nierówny. Wiodącą pozycje zajmują kraje wysoko rozwinięte, które mają zasoby i zdolności szybkiego dostosowywania się do wyzwań globalizacji. Natomiast ci, co pozostają poza głównymi trendami rozwojowymi ulegają marginalizacji i w ten sposób zwiększa się dystans między krajami. Korzyści z globalizacji w różnym stopniu dotyczą określonych zawodów, osób o różnych kwalifikacjach czy poziomie wykształcenia. Z całą pewnością można stwierdzić, że z jednej strony, integruje kraje i grupy społeczne, z drugiej zaś – prowadzi do dalszych podziałów. Nawiązuje do tego między innymi raport Banku Światowego (World Bank 2002a), wskazując – obok państw bogatych 6 – dwie podstawowe grupy krajów. Teraz rzadziej nazywa się je „krajami rozwijającymi się”, a to dlatego, że część z nich niestety się nie rozwija. Zostały one określone jako kraje bardziej włączone w globalizację (ang. more globalized countries, MGC) i mniej włączone w globalizację (ang. less globalized countries, LGC). Tabela 3. przedstawia charakterystykę tych krajów oraz ukazuje różnice między nimi. Tabela 3. Gospodarki bardziej i mniej włączone w globalizację 9 Charakterystyka społeczno - Gospodarki bardziej Gospodarki mniej gospodarcza włączone w globalizację włączone w globalizację (24 kraje) (49 kraje) Ludność, 1997 (mld) 2,9 1,1 PKB per capita, 1980 (USD) 1.488 1.947 PKB per capita, 1997 (USD) 2.485 2.133 G. W. Kołodko, Globalizacje a odrabianie zaległości rozwojowych 14 Inflacja, 1980 (%) 16 17 Inflacja, 1997 (%) 6 9 Indeks praworządności, 1997 - 0,04 -0,48 (przeciętna światowa = 0) Źródło: World Bank 2002 Wykres 1. pokazuje na podstawie danych o wzroście gospodarki światowej, jaka istnieje przepaść między krajami mniej włączonymi w globalizację, a tymi bogatymi i bardziej włączonymi w globalizację. Wykres 1. Wzrost w gospodarce światowej w latach 1991-2000 (roczna stopa wzrostu PKB na mieszkańca w procentach) 6 5 4 3 2 1 0 -1 -2 5,2 2,2 -1,1 Kraje mniej włączone w globalizację Kraje bogate Kraje bardziej włączone w globalizację Źródło: Dolar and Kraay 2001 W epoce globalizacji państwo utraciło wiele ze swej tradycyjnej roli. Kraje o otwartej gospodarce muszą prowadzić politykę gospodarcza z uwzględnieniem zewnętrznych uwarunkowań. Pole działania dla polityki gospodarczej zacieśnia się, zwłaszcza gdy chodzi o zapewnienie stabilizacji makroekonomicznej, niskiej inflacji, kontrolowanego deficytu budżetowego, równowagi bilansu płatniczego oraz polityki w zakresie stóp procentowych i kursu walutowego. Polityka państwa może wspierać procesy dostosowawcze do wyzwań związanych z globalizacją w kierunku zwiększenia efektywności przedsiębiorstw i instytucji oraz kształtować odpowiednie warunki podniesienia konkurencyjności i innowacyjności. Sprostanie nowej konkurencji wymaga zarówno rozbudowy infrastruktury gospodarczej, jaki 15 i odpowiedniej polityki edukacyjnej, naukowo – badawczej, polityki proeksportowej oraz przemysłowej, a także zapewnienia warunków skutecznego działania różnych instytucji 10. Kraje słabiej rozwinięte stoją przed szczególnym wyzwaniem. Wybór strategii powinien wynikać z konkretnej sytuacji i specyfiki rozwojowej oraz uwarunkowań politycznych i ekonomicznych. Podejmując określone wybory muszą liczyć się z długofalowymi kosztami i konsekwencjami. Powinny także korzystać z doświadczeń innych krajów. Dobre pokierowanie może stać się źródłem wzrostu gospodarczego i dobrobytu, a nie marginalizacji. Zmniejszanie istniejących różnic rozwojowych wymaga wysokiego – wyraźnie wyższego niż w krajach bogatych – tempa wzrostu produkcji. Warto jednak bliżej sobie uzmysłowić, jakie powinno być zróżnicowanie tego tempa, aby odczuwalnie zniwelować występujące różnice i przynajmniej w niektórych przypadkach z czasem zupełnie zamknąć istniejące luki. O odrabianiu zaległości (Wykres 2) w poziomie rozwoju można mówić, kiedy wzrost gospodarczy w danym kraju ma równocześnie trzy cechy, a mianowicie jest11: - szybki; - długotrwały; - endogeniczny. Za wzrost szybki można uznać zatem takie jego tempo, które jest jakościowo wyższe w przeliczeniu na jednego mieszkańca niż w krajach wysoko rozwiniętych. Termin „jakościowo” implikować w tym kontekście musi być odczuwalne wraz z upływem czasu zmniejszanie różnic w poziomie rozwoju. Zważywszy na wielkość tego zróżnicowania w punkcie startu, można przyjąć, że szybkie tempo wzrostu to co najmniej dwukrotnie więcej niż w rozwiniętych gospodarkach. Można przyjąć, że długotrwały wzrost jest to taki przebieg procesu reprodukcji makroekonomicznej, który rozciąga się przez okres co najmniej kilkunastoletni, umożliwiając podwajanie poziomu dochodu narodowego na mieszkańca mniej więcej co pół pokolenia. Problem w tym, że niewiele gospodarek potrafi utrzymać się na dłużej, na ścieżce szybkiego wzrostu. Trzecia cecha wzrostu niezbędna do odrabiania zaległości rozwojowych to jego endogeniczność. Jest ona nieodzowna w tym sensie, że tylko w wypadku wbudowania w jedną fazę szybkiego wzrostu wewnętrznych przesłanek jego kontynuacji w fazie następnej, wzrost może mieć charakter samopodtrzymujący się. Mechanizm endogeniczny wzrostu wiąże się ściśle z silna instytucjonalna podbudową rynku oraz wysoką skłonnością do 10 G. W. Kołodko, Globalizacje a odrabianie zaległości rozwojowych 16 oszczędzania i inwestowania, co w sumie zapewniać powinno odpowiednio wysoki poziom akumulacji wewnętrznej i wysoką efektywność alokacji kapitału. Z punktu widzenia osiągniętego poziomu rozwoju Bank Światowy – podobnie jak i inne organizacje międzynarodowe – wyodrębnia w swych szacunkach trzy grupy gospodarek: o dochodach niskich (ang. low income), średnich (middle income) – przy czym w jej ramach wyodrębnione są dwie podgrupy, a mianowicie o dochodach nisko-średnich (lower middle income) i wysoko-średnich (upper middle income) – oraz wysokich (high income). Zarazem w tych statystykach kraje z dwu niższych grup dochodowych ujmowane są w sześciu regionach geograficznych. Gospodarki posocjalistyczne uwzględnione są w grupie „Europa i Środkowa Azja” (Tabela 4). Tabela 4: Ludność i poziom dochodu w gospodarce światowej w 2000 roku Świat Niskie dochody Średnie dochody Średnio-niskie dochody Średnio-wysokie dochody Wysokie dochody Wschodnia Azja i Pacyfik Europa i Środkowa Azja Ameryka Łacińska i Karaiby Bliski Wschód i Północna Afryka Południowa Azja Afryka subsaharyjska Euro-12 Ludność (w milionach) PKB na mieszkańca (w USD) PKB na mieszkańca wg PPP (w USD) 6,057 2,460 2,695 2,048 647 903 5,140 410 1,970 1,130 4,640 27,680 7,410 1,980 5,680 4,600 9,210 27,770 1,855 474 6,670 516 295 1,355 659 304 1,060 2,010 3,670 2,090 440 470 21,730 4,130 6,670 7,080 5,270 2,240 1,600 23,600 Źródło: World Bank 2002. Wykres 2. Doganianie krajów wysokorozwiniętych przez gospodarki posocjalistyczne. 11 G. W. Kołodko, Globalizacje a odrabianie zaległości rozwojowych. 17 Źródło: Szacunki G. Kołodko Przytoczone współczynniki pokazują ile razy musi zwiększyć się PKB danego kraju, aby osiągnąć poziom krajów bogatych, tj. ok. 27 tys. USD na mieszkańca. Tabela 5. Kraje z najwyższym i najniższym poziomem PKB na mieszkańca wg PPP (USA = 100) 18 . Źródło: Economist 2001 III. Proces globalizacji w Polsce 19 Globalizacja gospodarki umożliwiając szybszy rozwój gospodarczy, wzrost dochodów i poziomu życia wzbudza również niepokój. Warunki globalizacji zmuszają nas do wzmożonej pracy, konkurencyjność nas samych wobec innych podmiotów gospodarczych, czy osób odgrywa kluczową rolę. Stanowi również zagrożenie dla istniejących kultur, wiąże się z migracją (przemieszczaniem się) ludzi. Kraje wysokorozwinięte i zaawansowane technologicznie boją się konkurencyjnych (tańszych) wyrobów państw uboższych. W krajach, gdzie technologia jest rozwinięta w mniejszym stopniu występuje zjawisko taniej siły roboczej, która jest zagrożeniem dla rynków pracy krajów bardziej rozwiniętych. W warunkach tych - część produkcji zostanie przeniesiona do państw o niższych kosztach pracy, a napływ emigrantów z biedniejszych krajów spowoduje częściowe odebranie pracy "lokalnym" społecznościom. Konsumenci na całym świecie chcą kupować dobre i tanie produkty. Można to uzyskać przez międzynarodową współpracę gospodarczą, znoszenia barier celnych, wyznaczania specjalizacji umożliwiającej wzrost efektywności oraz konkurencyjności zmuszającej do zwiększania wydajności. Przedsiębiorcy oraz ich pracownicy krajów dopiero rozwijających się obawiają się produktów "nowocześniejszych" z państw wysokorozwiniętych, produktów wytworzonych na bazie nowszej technologii, przez co bardziej konkurencyjnych. Większość państw widząc przewagę korzyści nad zagrożeniami wynikającymi z otwarcia się na świat, zawarła porozumienie o swobodzie handlu. Korzyści z globalizacji możliwe są do osiągnięcia jedynie dla aktywnych uczestników tych procesów. Kraje, które wybrały izolację (Korea Północna, Kuba) skazały się na zacofanie i biedę. Jednym z największych dobrodziejstw, które już przyniosła ludzkości globalizacja jest internet – służy nie tylko wzajemnemu komunikowaniu się jednostek i społeczeństw, ale też szybkiemu postępowi nauki (dzięki internetowi każdy naukowiec ma dostęp do mapy ludzkiego genomu i każdy może wnieść swój wkład w dalsze badania) i rewolucji oświatowej. Zwolennicy globalizacji podkreślają, że rodzi ona poczucie wspólnej hierarchii, wspólnego losu i wspólnej odpowiedzialności na poziomie globalnym. Sprzyja wzrostowi gospodarek narodowych dzięki znoszeniu barier w wymianie handlowej, pomaga też wyrównywaniu różnic między poszczególnymi krajami i regionami. Jest szansą dla dużych i małych przedsiębiorstw – na zasilenie je w kapitał, nowoczesne technologię, promocję na rynku. Jest też szansą dla jednostki - pod warunkiem, że będzie potrafiła ją wykorzystać. W Polsce sieć internetu jest jeszcze bardzo słabo rozwinięta. Spowodowane jest 1to hamowaniem jej rozwoju przez wysokie ceny połączeń (do sieci Internet) jakie narzuca operator o randze monopolisty – Telekomunikacja Polska S.A. Należy więc pozwolić na wytworzenie się 20 rynku usług telekomunikacyjnych o takiej liczbie operatorów telekomunikacyjnych, które mogłyby wzajemnie ze sobą konkurować w warunkach wolnego rynku. Prowadziłoby to do kształtowania się cen w zasięgu portfela każdego obywatela, przed którym otworzyłby się świat informacji, wiedzy, nieograniczonych możliwości w poznawaniu „nowego”, uczenia się. Polska gospodarka musi przejść proces dostosowawczy. To od nas zależy jakie miejsce w międzynarodowym podziale pracy zajmie Polska. Od wytwarzania dóbr prostych, tanich i niskiej jakości musimy przestawić się na procesy bardziej zaawansowane technologicznie, przejść do produkcji wysoko przetworzonej i lepszej jakości produktu. Obecna niska konkurencyjność naszych produktów jest powodem deficytu Polski w handlu zagranicznym. Chętniej kupujemy wyroby zagraniczne, które stopniem jakości przewyższają nasze "rodzime". Polska gospodarka ma dostosować się do standardów światowych. Potrzebna jest nam zatem kadra wykwalifikowanych, kreatywnych pracowników. Poziom wykształcenia społeczeństwa ma kluczową rolę i bezpośredni wpływ na innowacyjność w dziedzinie gospodarki. Aby wdrażać nowoczesne produkty musimy dysponować nowymi technologiami i efektywniejszymi metodami pracy, przy jednoczesnym pozyskiwaniu kapitału. Kapitał jest potrzebny polskim przedsiębiorstwom. Muszą one go inwestować w szkolenia pracowników, badania i rozwój technologii oraz ich wdrażanie. Polityka państwa powinna sprzyjać tymże podmiotom gospodarczym i ich działalności. Należy więc ograniczyć wspieranie monopoli, które przy braku konkurencji nie inwestują w badania i rozwój. Zaprzestanie wspierania nieefektywnych i przestarzałych branż surowcowych stanowi również ważny element polityki Rządu. Zaoszczędzone w ten sposób środki można przeznaczyć na rozwój przemysłu nowych technologii, na badania i rozwój gospodarki. Pomijając kwestię gospodarki Polacy powinni być tolerancyjni dla innych kultur i jednocześnie pielęgnować swoje tradycje. Nauka języków obcych, wyrabianie w sobie dyscypliny to cel każdego z nas jako jednostki. Polska powinna otworzyć się na świat. Nie należy odgradzać się od globalizacji i powoli degradować się do roli kraju trzeciego świata. Jako państwo powinniśmy aktywnie uczestniczyć w integracji światowej gospodarki i kultury wypracowując status państwa wysokorozwiniętego Przebieg procesów globalizacji ma charakter zmian dynamicznych, w których dochodzi do ścierania się wielu sprzeczności, mogą zatem wywoływać konflikty i w różny sposób 21 kształtować stosunki międzynarodowe oraz wpływać na pozycje poszczególnych krajów w świecie. Zebranie wyników Globalizacja jest zjawiskiem stosunkowo nowym i niektóre procesy na szczeblach lokalnych, narodowych i międzynarodowych jeszcze nie zaczęły się ujawniać. Dopiero zaczęliśmy organizować nasze życie międzynarodowe w sposób, który umożliwiłby nam uporanie się z problemami związanymi z tym wielopłaszczyznowym zjawiskiem. Prawdą jest, że może ona ograniczać lokalną i narodową suwerenność, szczególnie na płaszczyźnie gospodarczej i finansowej. Jednak może też pracować na rzecz rozwoju społecznego i ekonomicznego wielu rozwijających się państw oraz nieuprzywilejowanych grup społecznych. Może nam pomóc zrozumieć i zaakceptować fakt, że świat wciąż podlega ogromnym przemianom, a gromadzące się problemy mogą i muszą zostać przezwyciężone w skali światowej. Przybliża nas, dzięki tradycyjnym mediom, telewizji satelitarnej i opartych na Internecie połączeniom do tego, co dzieje się na świecie. Globalizację definiuje się jako postępujący proces integrowania się krajowych i regionalnych rynków w jeden globalny rynek towarów, usług i kapitału. Proces ten prowadzi do przenikania się i scalania rynków oraz umiędzynarodowienia produkcji, dystrybucji, marketingu i przejęcia przez firmy globalnych strategii działania. W ten sposób rynki i produkcja w różnych krajach stają się coraz bardziej powiązane i współzależne. Globalizacja, jej intensywna, dynamiczna ekspansja, jej prężny, przedsiębiorczy duch wywołują na świecie odmienne reakcje. Istnieją co najmniej trzy rodzaje odpowiedzi na globalizację objawiające się w postawach radykalnej, neoliberalnej i reformistycznej. Duża rolę w globalizacji gospodarek światowych odegrały również organizacje międzynarodowe: Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW), Światowa Organizacja Handlu (WTO), Bank Światowy, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Wskutek coraz bardziej intensywnych powiązań handlowych, produkcyjnych, finansowych, inwestycyjnych, usługowych i technologicznych między krajami gospodarka światowa nie jest już suma indywidualnych rynków, lecz stała się systemem zintegrowanych rynków. Spis literatury 22 1. G. W. Kołodko, Globalizacje a odrabianie zaległości rozwojowych, w: “Globalizacja i rozwój” ,Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2003 2. B. Liberska, Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania, PWE, 2002 3. D. MacSchane, Fabian Pamphled No. 575, 1996 4. M. Castells, The Rise of the Network Socjety, Blackwell Publishers,1996 5. Annual Economic Report for 1997, „European Economy”, No.63, European Commision, Brussels 6. Dane OECD, www.oecd.org 7. Economist 2001 8. World Bank 2002 Spis tabel Tabela 1. Koszt 40-godzinnego miesięcznego korzystania z Internetu w USD Tabela 2. Liczba komputerów na sto mieszkańców w 1999r. Tabela 3. Gospodarki bardziej i mniej włączone w globalizację Tabela 4: Ludność i poziom dochodu w gospodarce światowej w 2000 roku Tabela 5. Kraje z najwyższym i najniższym poziomem PKB na mieszkańca wg PPP (USA = 100) Spis rysunków Wykres 1: Wzrost w gospodarce światowej w latach 1991-2000 Wykres 2. Doganianie krajów wysokorozwiniętych przez gospodarki posocjalistyczne. 23 24
