Kodeksy prawa cywilnego na ziemiach polskich pod zaborami

Kodeksy prawa cywilnego na
ziemiach polskich pod zaborami
Tomasz Resler
Wprowadzenie:
• po rozbiorach w 1772, 1793 i 1795 roku terytoria włączone do państw
zaborczych w sensie faktycznym były traktowane jak zdobycz włączona
w obszar państw Hohenzollernów, Habsburgów, Romanów,
• prawo i system prawny były istotnym elementem integracji terytoriów
polskich z państwami zaborczymi,
– istotne znaczenie w tym względzie miały różnice między polskim systemem
prawnym a systemami państw zaborczych, prawo polskie pomimo reform
okresu Sejmu Wielkiego nadal miało wiele elementów stanowych a prawo
państw zaborczych było dostosowane do biurokratyzmu cechującego
absolutyzm oświecony,
• na terytorium I RP funkcjonowały różne rozwiązania prawne także w
zakresie prawa cywilnego, zostały one wprowadzone przez poszczególne
państwa zaborcze a na terytorium byłego Księstwa Warszawskiego
obowiązywało recypowane prawo francuskie,
• procedura cywilna wykazywała w związku z powyższym znaczne
zróżnicowanie, na terytorium I RP obowiązywały różne systemy prawa
cywilnego wśród których najważniejsze to: Kodeks Napoleona, Kodeks
Cywilny KP, Bürgerliches Gesetzbuch (BGB), Allgemeines Bürgerliches
Gesetzbuch (ABGB).
Kodeks Napoleona:
• nadanie Ks. Warszawskiemu konstytucji z 11 lipca 1807 roku otworzyło
drogę do zmian w systemie prawnym nowego państwa:
– Napoleon nie zgodził się na przywrócenie systemu prawnego sprzed
rozbiorów,
– wprowadzono wyraźny podział na prawo publiczne i prawo prywatne
regulujące obrót prawny między osobami fizycznymi i prawnymi,
• w obszarze prawa prywatnego w Ks. Warszawskim recypowano prawo
francuskie poprzez przyjęcie prawa i procedury cywilnej:
–
–
–
–
1 maja 1808 r. wprowadzono Kodeks Napoleona,
23 maja 1808 r. wprowadzono kodeks procedury cywilnej,
24 marca 1809 r. wprowadzono francuski kodeks handlowy,
od 15 sierpnia 1810 r. kodeksy francuskie obwiązywały także na terenach galicyjskich
włączonych do księstwa w 1809 r.,
• KN znajdował powszechne zastosowanie w stosunkach prawnych
zachodzących na terytorium księstwa,
• utrzymano jednak wszelkie stosunki prawne powstałe pod rządami
innych przepisów prawa przed wprowadzeniem KN zwłaszcza związane
z prawami nabytymi,
Kodeks Napoleona:
• pomimo upadku Księstwa Warszawskiego przepisy Kodeksu Napoleona
obowiązywały jeszcze w XX w. w okresie II RP na terenach tworzących
pierwotnie księstwo, ostatnie przepisy utraciły moc w 1946 r.
• Kodeks Napoleona:
– powstał w 1804 roku, przy dużym często osobistym zaangażowaniu
Napoleona (wtedy I Konsula),
– w zakresie prawa cywilnego realizował idee Rewolucji Francuskiej,
uwzględniał wiele instytucji prawa rzymskiego, oparty na zasadzie
wolności osobistej, formalnej równości wobec prawa, swobody
umów, świeckości małżeństwa i wprowadzeniu rozwodów,
– KN dzielił się na tytuł wstępny i trzy księgi: I „O osobach”, II „O
majątkach i różnych sposobach kształtowania własności”, III „O
różnych sposobach nabycia własności”,
– składał się z 2281 paragrafów,
– Księga I:
• nabywanie i utrata praw osobowych,
• akty stanu cywilnego, prawo małżeńskie osobowe, władza
ojcowska,
• adopcja, opieka, kuratela.
Kodeks Napoleona:
– Księga II:
• własność, użytkowanie, służebności,
– Księga III:
• spadki, darowizny, testamenty, prawo małżeńskie majątkowe,
prawo zobowiązań,
– podstawą rozwiązań przyjętych w KN były pojęcia abstrakcyjne i
uniwersalne, odrzucono kazuistykę charakterystyczną dla prawa
zwyczajowego,
– sankcjonował wolność osoby, własności i obrotu,
Kodeks Napoleona:
– przyjmował zasadę powszechności – nie znał zróżnicowania praw
jednostki ze względu na przynależność stanową,
– prawo osobowe i rodzinne:
• regulowano tylko status osób fizycznych, pomijając osoby
prawne z wyjątkiem gmin, szpitali i zakładów użyteczności
publicznej,
• nabycie zdolności prawnej z chwilą urodzenia a jej utrata z chwilą
śmierci,
• zdolność do czynności prawnych osiągana w wieku 21 lat,
kobieta w małżeństwie traktowana jako wiecznie małoletnia i
oddana pod opiekę męża,
• dyskryminacja dzieci pozamałżeńskich, władza rodzicielska
należała wyłącznie do ojca,
Kodeks Napoleona:
– prawo małżeńskie:
• świecki charakter małżeństwa, wprowadzenie małżeństw
cywilnych i rozwodów,
• mężczyzna 18 lat, kobieta 15 lat,
• jurysdykcja sądów świeckich,
• rozwiązanie małżeństwa następowało w wyniku: śmierci
naturalnej, rozwodu i śmierci cywilnej (!),
• wspólność majątkowa małżonków, ale prawo do zarządu miał
wyłącznie mąż, możliwość zawarcia umowy małżeńskiej, która
odmiennie regulowała wzajemne relacje, ale nie mogła naruszać
praw męża jako głowy rodziny,
– prawo rzeczowe:
• zasada nienaruszalności własności prywatnej,
• prawo właściciela do szerokiego korzystania z nieruchomości, pod
warunkiem, że korzystanie nie naruszało prawa,
• w Księstwie Warszawskim utrzymano własność podzielną (KN
generalnie ją zlikwidował),
• podział praw rzeczowych na główne (własność, użytkowanie,
służebności) i zależne (zastaw, przywileje, hipoteka).
ABGB
• prace kodyfikacyjne w Austrii zostały uwięczone sukcesem w 1811 roku,
kiedy sankcję cesarską uzyskał nowy kodeks ABGB, który wszedł w życie w
Galicji od 1 stycznia 1812 roku,
• kodeks opierał się na zasadach:
– powszechności praw,
– równości podmiotów wobec praw,
– wolności własności
– swobodzie zawierania umów,
• kodeks liczył 1502 paragrafy, podzielone na wstęp i trzy części: o prawie
osobowym, o prawie rzeczowym i o przepisach wspólnych,
– prawo osobowe:
• rozróżnienie na osoby prawne i osoby fizyczne,
• nabycie zdolności prawnej z chwilą urodzenia a jej utrata z chwilą
śmierci,
ABGB
• mąż uważany był za przedstawiciela ustawowego żony,
• dzieci pozamałżeńskie pozbawione były wszystkich
wynikających z stosunków rodzinnych ,
praw
– prawo małżeńskie:
• instytucja małżeństwa o charakterze mieszanym – świeckowyznaniowym,
• małżeństwo było umową cywilną a jurysdykcję w sprawach
małżeńskich posiadały sądy cywilne,
• zawarcie małżeństwa następowało w drodze wyznaniowej w
przypadku religii uznanych lub świeckiej w przypadku religii nie
uznanych przez państwo,
• w ten sposób katolicy mieli możliwość uzyskania rozwodu,
– prawo rzeczowe:
• szerokie pojęcie rzeczy „wszystko co różni się od osoby i służy do
użytku ludzkiego”,
• własność była prawem przyrodzonym,
ABGB
• właściciel miał swobodę w dysponowaniu swoją własnością,
• posiadanie było odrębną instytucją od własności i zostało
zdefiniowane jako faktyczne władztwo z wolą jego utrzymania,
• funkcjonowała własność podzielna (stosunki feudalne): lenno,
dobra wieczysto-dzierżawne, dobra wieczysto-czynszowe,
Kodeks Cywilny Król. Polskiego:
• początkowo w Królestwie Polskim postulowano przywrócenie dawnego
prawa polskiego (sprzed okresu Księstwa Warszawskiego),
• ostatecznie zdecydowano się na zachowanie francuskich rozwiązań w
obszarze prawa cywilnego jednak z pewnymi modyfikacjami,
• znaczące zmiany w prawie cywilnym wprowadziła przyjęta przez sejm
ustawa z 28 listopada 1825 roku Kodeks cywilny Królestwa Polskiego:
– uchyliła przepisy Kodeksu Napoleona m. in. o osobach, o prawie
małżeńskim i majątkowym i zastąpiła je Księgą I KCKP,
– prawo osobowe i rodzinne:
• osoby prawne zostały wprowadzone do obrotu prawnego
oddzielnymi regulacjami,
• zdolność prawna nabywana z chwilą urodzenia i tracona w
wyniku śmierci,
• KCKP zlikwidował instytucję śmierci cywilnej jako niezgodną z
polską tradycją,
Kodeks Cywilny Król. Polskiego:
• zdolność do czynności prawnych w wieku 21 lat i znacznie
ograniczenie zdolności do czynności prawnych kobiet,
– prawo małżeńskie:
• akt zawarcia małżeństwa odbywał się według obrządku danego
wyznania,
• o rozwodzie lub separacji orzekał sąd powszechny, który sądził
według prawa wyznaniowego,
• duchowny mógł występować przed sądem powszechnym w roli
obrońcy węzła małżeńskiego i w celu udzielenia informacji o
przepisach wyznaniowych,
• w roku 1836 uchwalono nowe prawo małżeńskie:
– zastąpiło „kodeksowe” uregulowania dot. małżeństwa z
wyjątkiem stosunków majątkowych i skutków cywilnych
rozwiązania małżeństwa,
– wprowadzono małżeństwa wyznaniowe,
– regulowano wszystkie sprawy małżeńskie normami prawa
wyznaniowego danego wyznania,
Kodeks Cywilny Król. Polskiego:
– jurysdykcja sądów wyznaniowych w sprawach małżeńskich
zastrzeżona dla katolików, prawosławnych ( w tym unitów),
wyznanie
ewangelicko-augsburskie
i
ewangelickoreformowane,
– w zakresie małżeństw mieszanych uprzywilejowano
prawosławie,
– zawarcie małżeństwa między katolikami w wieku 18 lat
(mężczyzna) i 16 lat kobieta,
– rozwiązanie małżeństwa następowało w wyniku śmierci, a
dopuszczalność rozwodów określały partykularne prawa
wyznaniowe,
– prawo rzeczowe:
• podzielna własność gruntów, w 1846 r, przyznano chłopom
prawo użytkowania ziemi przez zakaz rugów i przyłączania ziem
do folwarków (min. 3 morgi),
• w 1818 wprowadzono prawo hipoteczne – prowadzenie ksiąg
hipotecznych, podział hipotek na prawne, sądowe i umowne.
BGB
• na terytorium WK Poznańskiego początkowo obowiązywał Kodeks
Napoleona, ale patent królewski w 1816 r. postanowił o obowiązywaniu
przepisów Landrechtu pruskiego,
• w 1874 r. w Prusach powołano komisję kodyfikacyjną, której celem było
opracowanie nowych przepisów w zakresie prawa cywilnego, prace tej i
następnej komisji trwały ponad dwadzieścia lat i ostatecznie w 1896 roku
uchwalono nowy kodeks BGB z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1900
roku,
• kodeks składał się z 2385 paragrafów, podzielonych na 5 ksiąg: część
ogólna, prawo zobowiązań, prawo rzeczowe, prawo rodzinne i prawo
spadkowe, był to tzw. system pandektowy, w systematyce i technice
legislacyjnej uwidoczniły się wpływy prawa rzymskiego,
• wprowadzał liczne klauzule generalne, był wytworem pozytywizmu
prawniczego,
• wprowadzenie m. in. rozbudowanej regulacji dotyczącej osób prawnych,
• BGB było najmłodszą z prezentowanych kodyfikacji, ale z bardzo dużym
wpływem na kodyfikacje współczesne,
BGB
– prawo osobowe:
• podział na osoby fizyczne i prawne, podstawową kategorią
prawną był człowiek, osoby prawne w postaci fundacji i
stowarzyszeń,
• nabycie zdolności prawnej z chwilą urodzenia a jej utrata w
wyniku śmierci,
• zdolność do czynności prawnej w wieku 24 lat, równość kobiet
wobec mężczyzn w przypadku wdowieństwa lub niezamężnej, po
zawarciu małżeństwa kobieta stawała się podległa mężowi, ale w
BGB uzyskała prawo odwołania się od jego decyzji do sądu,
– prawo małżeńskie:
• małżeństwo miało charakter całkowicie laicki, jego zawarcie
następowało przed urzędnikiem stanu cywilnego,
• jurysdykcja sądów powszechnych w sprawach małżeńskich,
• uprzywilejowana pozycja męża w zakresie stosunków
majątkowych i opieki nad potomstwem,
• ustanie małżeństwa w wyniku śmierci lub orzeczonego rozwodu,
BGB
– prawo rzeczowe:
• wyodrębnienie własności i posiadania,
• wprowadzono ochronę posiadacza do czasu uzyskania
prawomocnego wyroku sądowego przez właściciela,
• określono rzeczy, które mogły być przedmiotem własności: części
składowe gruntu, przynależności rzeczy głównej budynki, płody
gruntu,
• swoboda w postępowaniu z własności z zastrzeżeniem, że
działania te nie naruszały prawa państwowego i praw osób
trzecich, tzw. negatywna koncepcja prawa własności,
• BGB zlikwidowało własność podzielną,
• niemiecki kodeks cywilny obowiązywał na terenach byłego zaboru
pruskiego do 1946 roku, a także wywarł wpływa na polski kodeks
zobowiązań z 1933 r.