EKP, 9. Kodyfikacje Europa i świat
advertisement
Wybrane kodyfikacje Europa i świat Kodeks Hammurabiego Kodeks Hammurabiego został zredagowany w państwie babilońskim w okresie panowania króla Hammurabiego (1792-1750 r. p.n.e.). Sporządzono go w języku akadyjskim, za pomocą pisma klinowego wyrytego na bloku diorytu. W tekście kodeksu widoczne jest dążenie do systematyzacji materiału – został on podzielony na prolog, postanowienia właściwe (które badacze dzielą na 282 artykuły) oraz epilog. W kodeksie dominują przepisy o charakterze kazuistycznym. Umieszczenie w kodeksie przepisów abstrakcyjnych świadczy o stosunkowo wysokim stopniu rozwoju babilońskiej kultury prawniczej. Kodeks Hammurabiego 2 Przepisy kodeksu odnoszą się do wielu dziedzin prawa sądowego. Szczególną uwagę należy poświęcić trzem grupom przepisów: 1) przepisy normujące status niewolników nakazywały traktowanie niewolnika jako rzecz, szczegółowo regulowały kwestie związane ze zbiegostwem niewolników, 2) przepisy normujące stosunki rodzinne zakładały nierównorzędność statusu męża i żony, pozwalały jednak żonie na powtórne wyjście za mąż w przypadku dostania się męża do niewoli oraz na rozwód – np. w wypadku nieprzezwyciężonego wstrętu do męża, Kodeks Hammurabiego 3 3) wśród przepisów normujących przestępstwa i kary wyróżnić należy postanowienia dotyczące kary talionu oraz kary odzwierciedlającej, kara talionu była identyczna ze skutkiem popełnionego przestępstwa (np. art. 196 – „Jeśli pełnoprawny obywatel wybił oko człowiekowi klasy pełnoprawnych, wyrwą mu oko”), miała zastosowanie jedynie wobec sprawcy przestępstwa o tym samym statusie społecznym co ofiara, istotą kary odzwierciedlającej było odzwierciedlenie rodzaju przestępstwa (np. art. 195 – „Jeśli syn uderzył swego ojca, utną mu jego rękę”.) Kodyfikacja justyniańska Celem kodyfikacji dokonanej z inicjatywy cesarza Justyniana Wielkiego (527-565) było stworzenie zbioru prawa obowiązującego we wschodnim cesarstwie rzymskim, złożonego dotychczas z norm wzajemnie sprzecznych, przestarzałych i rozproszonych. Prace kodyfikacyjne, przeprowadzone przez komisję pod przewodnictwem Tryboniana, zakończyły się stworzeniem trzech zbiorów – Kodeksu, Digestów i Instytucji. Kodeks obejmuje ponad 4600 konstytucji cesarskich, uszeregowanych chronologicznie – od panowania Hadriana (II w.) do Justyniana (do 534 r.). Kodyfikacja justyniańska 2 Digesta to zbiór fragmentów pism prawników rzymskich (jurystów), posiadających ius publice respondendi, podniesiony do rangi ustawy. Dominujące miejsce w Digestach zajmuje problematyka prawa prywatnego, zawierają one jednak również dwie księgi poświęcone prawu karnemu (libri terribiles). Podczas opracowywania Digestów kodyfikatorzy dokonywali interpolacji – zmian w tekstach prawników, polegających głównie na wprowadzaniu skrótów i jednolitej terminologii. Instytucje stanowią podręcznik do nauki prawa, któremu również przypisano moc ustawy. Układ treściowy Instytucji opiera się na systematyce Instytucji Gajusa i obejmuje personae, res i actiones (osoby, rzeczy i czynności). Edykt Rotara Edykt wydany został w 643 r. przez longobardzkiego króla Rotara. Obejmował preambułę i 388 rozdziałów, poświęconych w znacznym stopniu prawu karnemu oraz prawu rodzinnemu i spadkowemu. Treść edyktu intensywnie czerpie z instytucji prawa rzymskiego, których kształt dostosowywano do lokalnych pojęć i zwyczajów. Edykt ustanawiał zasadę terytorialności, zgodnie z którą prawu longobardzkiemu podlegała każda osoba przebywająca na terenie państwa longobardzkiego. Zwierciadło saskie Zwierciadło saskie to spis zwyczajowego prawa z rejonu wschodniej Saksonii, stworzony w latach 1220-1235 przez rycerza i ławnika sądowego Eike von Repkow. Zwierciadło zawiera dwie części: 1) prawo ziemskie – obejmowało normy prawa ustrojowego, prywatnego, karnego i procesowego, 2) prawo lenne – regulowało stosunki między suwerenem i wasalem. W treści Zwierciadła uwidacznia się stanowisko uznające zwierzchność władzy cesarskiej nad papieską, wyrażające się m.in. w zakwestionowaniu możliwości wydawania przez papieża praw sprzecznych z obowiązującym prawem ziemskim i lennym. Constitutio Criminalis Carolina Carolina była efektem prac działającej w latach 1521-1532 komisji, której powierzono zadanie przygotowania kodeksu prawa karnego dla całej Rzeszy Niemieckiej. Treść Caroliny łączy elementy niemieckiego i włoskiego prawa karnego, obejmując szereg unowocześnień, takich jak: • publicznoprawna zasada ścigania przestępstw, • uznanie winy za podstawę odpowiedzialności karnej, • zasada prawdy materialnej, • możliwość zasięgania przez sędziego opinii autorytetów naukowych w dziedzinie prawa. Landrecht pruski Przyjęty w 1794 r. Landrecht pruski stanowił zbiór norm z zakresu całego prawa materialnego obowiązującego w Prusach – zawierał przepisy z zakresu prawa cywilnego, karnego, ustrojowego, administracyjnego i kościelnego. Landrecht podzielony był na dwie części – dotyczące praw indywidualnych (status jednostki i jej władztwo nad rzeczami) i społecznych (normy dotyczące funkcjonowania rodziny, gminy, państwa i Kościoła). Podział ten odzwierciedlał funkcjonowanie człowieka w przyrodzie jako jednostki i członka społeczeństwa. Treść Landrechtu zawiera normy zarówno nowatorskie (np. zasada wolności umów), jak i feudalne (np. uprzywilejowanie szlachty w prawie prywatnym i karnym). Kodeks Napoleona Uchwalony w 1804 r. Kodeks Napoleona (początkowo nazywany Kodeksem cywilnym Francuzów) był pierwszym z dzieł komisji kodyfikacyjnej, która w ciągu dziesięciu lat pracy przygotowała ponadto projekty kodeksów postępowania cywilnego, handlowego, postępowania karnego i karnego. W pracach kodyfikacyjnych aktywny udział brał sam Napoleon. W odróżnieniu do prac kodyfikacyjnych doby Rewolucji komisja powołana przez Napoleona nie dążyła do wykreowania zupełnie nowego prawa i odrzucenia dorobku innych systemów prawnych. Treść Kodeksu łączyła nowoczesne i racjonalne postulaty prawa natury ze starymi i ugruntowanymi systemami i normami. Kodeks Napoleona 2 Kodeks opierał się na założeniach liberalno-egalitarnych, przyjęto w nim system autonomii woli w stosunkach cywilnych (system podmiotowy). Wyrażał się on w uznaniu wolności indywidualnej za prawo natury, którego władza nie może nadać, a powinna go bronić, co przełożyło się na dopuszczenie możliwości rządzenia się w sferze prawnej przez zdolną do czynności prawnych jednostkę zgodnie z jej upodobaniami, pragnieniami i celami osobistymi, pod warunkiem przestrzegania pewnych zasad współżycia. Akcentując zasadę wolności jednostki, Kodeks nawiązywał do stworzonej w dobie Rewolucji koncepcji trzech wolności – osoby, własności prywatnej i obrotu prawnego. Kodeks Napoleona 3 Kodeks podzielony został na trzy księgi, w sposób nawiązujący do systematyki rzymskiej: O osobach – zawierała regulacje z zakresu prawa osobowego, małżeńskiego i opiekuńczego, O majątkach i rożnych rodzajach własności – dotyczyła prawa rzeczowego, O różnych sposobach nabywania własności – regulowała prawo spadkowe, prawo małżeńskie majątkowe i prawo zobowiązań. W poszczególnych działach silnie odzwierciedlały się różne inspiracje – prawo zobowiązań opierało się na prawie rzymskim, zaś prawo spadkowe i majątkowe – na francuskim prawie zwyczajowym. Allgemeines bürgerliches Gesetzbuch Prace nad kodyfikacją prawa cywilnego w monarchii austriackiej trwały około 40 lat, zakończyły się w 1811 r. przyjęciem projektu, w którego opracowaniu główną rolę odegrał profesor prawa natury – Franz von Zeiller. ABGB intensywnie czerpał z dorobku oświecenia i koncepcji prawa natury. Formalnym tego wyrazem były zwięzły charakter kodeksu, unikanie regulacji o charakterze kazuistycznym i jasność przepisów. W aspekcie materialnym oświeceniowych inspiracji należy dopatrywać się w odrzuceniu możliwości powoływania się na zwyczaj (chyba że kodeks do niego odsyłał). Zgodnie z § 7 w przypadku wątpliwości interpretacyjnych można było zaś stosować „naturalne zasady prawne”. Allgemeines bürgerliches Gesetzbuch 2 Systematyka ABGB – nawiązująca do trójpodziału rzymskiego – obejmowała trzy księgi: O prawie osobowym – zawierała regulacje dotyczące statusu osób fizycznych i prawnych oraz osobowego prawa rodzinnego, O prawie rzeczowym – dotyczyła szeroko rozumianego prawa majątkowego, obejmując przepisy z zakresu zarówno prawa rzeczowego, jak i prawa zobowiązań, prawa spadkowego oraz majątkowego prawa małżeńskiego, O przepisach wspólnych dla praw osobowych i rzeczowych. Allgemeines bürgerliches Gesetzbuch 3 Księga trzecia – O przepisach wspólnych dla praw osobowych i rzeczowych – miała stać się częścią zawierającą normy istotne dla obu wyodrębnionych w kodeksie działów (dotyczące instytucji takich jak umocnienie, przemiana, zniesienie, przedawnienie i zasiedzenie praw i obowiązków), jednak większość jej postanowień koncentrowała się wokół praw obligacyjnych. W nauce zauważa się, że znaczna część norm księgi trzeciej została niepotrzebnie wydzielona z prawa zobowiązań, co przekłada się na negatywną ocenę konstrukcji księgi trzeciej ABGB. Bürgerliches Gesetzbuch Bürgerliches Gesetzbuch – uchwalony w 1896 r. – opracowany został przez komisję złożoną głównie przez praktyków prawa, dla której fundamentem prac był projekt kodeksu przygotowany przez komisję zdominowaną przez teoretyków, odrzucony kilka lat wcześniej jako zbyt doktrynerski i romanistyczny. BGB łączył elementy charakterystyczne dla tendencji liberalnych (np. zasada równości stron stosunku zobowiązaniowego, zasada pełnej własności) z elementami feudalnymi i konserwatywnymi (np. zachowanie ordynacji rodowych i dominująca pozycja męża w prawie małżeńskim). Bürgerliches Gesetzbuch 2 W BGB znalazła odzwierciedlenie zasada heteronomii woli w stosunkach cywilnych (system przedmiotowy), według której stanowienie woli przez jednostki było zależne od woli ustawodawcy. Wolność osobista i majątkowa nie zostały uznane za prawo naturalne, lecz za prawo pochodne, którego realizowanie możliwe było w granicach określonych przez ustawę. W nawiązaniu do teorii F.C. von Savigny’ego BGB wyraźnie rozróżniał umowy zobowiązujące oraz umowy przenoszące własność – zawarcie umowy zobowiązującej do przeniesienia własności nie było zatem wystarczającym tytułem do przejścia własności. Bürgerliches Gesetzbuch 3 Treść BGB podzielona została na pięć ksiąg, zgodnie z systemem pandektowym: część ogólna, zawierająca normy o charakterze ogólnym, dotyczące przede wszystkim podmiotów stosunków prawnych, pojęcia rzeczy i czynności prawnych, terminów, przedawnienia, prawo zobowiązań, prawo rzeczowe, prawo rodzinne, prawo spadkowe. Istotnym novum było wyodrębnienie w BGB części ogólnej. Kodeks cywilny Szwajcarii (ZGB) W opracowaniu uchwalonego w 1907 r. kodeksu cywilnego Szwajcarii – Zivilgesetzbuch – decydującą rolę odegrał Eugen Huber. Przygotowany przez niego kodeks jest uważany za najwybitniejsze dzieło nowoczesnej myśli cywilistycznej. ZGB bogato czerpał z dorobku pandektystyki, uwzględniał jednak również postulaty rozwijającej się szkoły „wolnego prawa”, zgodnie z którymi luki prawne powinny być wypełniane przez prawotwórczą działalność sędziego. Zgodnie z art. 1 ZGB jeśli sędzia nie znajduje w kodeksie podstawy do orzeczenia, może posłużyć się normami prawa zwyczajowego, a w razie ich braku – powinien osądzić według normy stworzonej przez siebie. Kodeks cywilny Szwajcarii (ZGB) 2 Zivilgesetzbuch zawiera cztery księgi: 1) prawo osobowe, 2) prawo rodzinne, 3) dziedziczenie, 4) prawo rzeczowe. Całość cywilistycznej kodyfikacji dopełnia kodeks zobowiązań z 1911 r. Identyczny podział na księgi przyjęty został w uchwalonym w 1926 r. tureckim kodeksie cywilnym, którego treść intensywnie nawiązuje do postanowień ZGB. Kodeks cywilny Holandii Kodeks cywilny Holandii – Burgerlijk Wetboek – został uchwalony w 1838 r., jego treść w dużym stopniu czerpała z przepisów Kodeksu Napoleona, zawierała jednak odrębności – odrzucała np. obcą prawu holenderskiemu instytucję śmierci cywilnej. Kodeks został poddany poważnej przebudowie w 1992 r. Wskutek reformy jego regulacją objęto całość zagadnień prawa handlowego, wprowadzono również szereg nowych instytucji, jak np. bezpodstawne wzbogacenie. Kodeks bywa krytykowany za pozostawienie zbyt szerokiej władzy dyskrecjonalnej sądom, co ograniczać ma zasadę pewności prawa, uważaną za fundament idei kodyfikacji, Kodeks cywilny Holandii 2 Burgerlijk Wetboek cechuje się rozbudowaną systematyką – obejmuje dziesięć ksiąg: 1) prawo osobowe i rodzinne, 2) osoby prawne, 3) majątek, 4) dziedziczenie, 5) prawa rzeczowe, 6) prawo zobowiązań, 7) umowy nazwane, 7a) umowy nazwane (dalsza część), 8) środki transportu i przewóz, 10) prawo prywatne międzynarodowe. Planowane jest dodanie księgi dziewiątej, dotyczącej prawa własności intelektualnej. Kodeks cywilny Włoch Włoski kodeks cywilny został przyjęty w 1942 r., zastąpił dotychczas obowiązujący kodeks z 1865 r., mocno inspirowany Kodeksem Napoleona. Nawiązując do poprzedniego kodeksu, regulacja z 1942 r. objęła również elementy zaczerpnięte z innych kodyfikacji, przede wszystkim z ABGB i BGB. Kodeks od początku obejmował regulacje z zakresu prawa zarówno cywilnego, jak i handlowego. Po zakończeniu II wojny światowej kodeks poddano nowelizacji w duchu defaszyzacji – usunięto przepisy o charakterze rasistowskim i przewidujące dominującą rolę korporacji. Mimo licznych postulatów nie przeprowadzono dotychczas nowelizacji polegającej na uzupełnieniu kodeksu o przepisy ogólne. Kodeks cywilny Włoch 2 Włoski kodeks cywilny zawiera sześć ksiąg: 1) osoba i rodzina, 2) dziedziczenie, 3) własność, 4) zobowiązania, 5) praca, 6) ochrona praw. Ostatnia księga zawiera m.in. przepisy dotyczące odpowiedzialności dłużnika, zabezpieczeń wierzytelności i upadłości.
