Ekonomia
advertisement
Ekonomia Pawel Kossecki Literatura • D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Ekonomia: Mikroekonomia, PWN, Poznań 1998 • D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Ekonomia: Makroekonomia, PWN, Poznań 1998 • D. Kamerschen, R. B. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, Wydawnictwo Bernardinum, Pelplin 1999 • J. K. Galbraith, Ekonomia w perspektywie, PWE, Warszawa 1992 Program zajęć • • • • • • • • • • • Definicja ekonomii Makro i mikroekonomia Kategorie, prawa i modele ekonomiczne Rynek Segmenty makroekonomicznego systemu rynkowego Popyt i podaż Cenowa elastyczność popytu i podaży Teoria wyboru konsumenta Wartość i wycena Pieniądz Stopa procentowa Program zajęć • • • • • • • • • • • • • Wartość, ryzyko i wycena przedsiębiorstwa Rynki finansowe i instrumenty finansowe Inflacja Ilościowa teoria pieniądza Wybrane problemy polityki pieniężnej Polityka handlowa Polityka fiskalna Budżet i system budżetowy Podatki, system podatkowy, zasady podatkowe Dochód narodowy, podział dochodu narodowego Produkt Krajowy Brutto Rynek pracy i sfera świadczeń społecznych Procesy globalizacji gospodarki światowej Ekonomia - przedmiot • Ekonomia jest nauką o tym, jak jednostka i społeczeństwo decydują o wykorzystaniu zasobów (wszystkich, gdyż wszystkie zasoby mają alternatywne zastosowanie i z definicji są w niedoborze) – które mogą mieć także inne, alternatywne, zastosowania – w celu wytwarzania różnych dóbr i rozdzielania ich na konsumpcję obecną lub przyszłą, pomiędzy różne osoby i grupy w społeczeństwie. Ekonomia - przedmiot • Jednym z podstawowych pojęć ekonomii jest rzadkość dóbr. Niemal wszystko jest rzadkie: żadna ilość dóbr nie jest w stanie całkowicie usatysfakcjonować społeczeństwa, bez względu na stopień zamożności większość ludzi chce mieć więcej. Ekonomia nazywa ten stan nieograniczonością potrzeb ludzkich. Przedmiot zainteresowania ekonomii częściowo pokrywa się z zagadnieniami badanymi w ramach innych nauk społecznych, ale ekonomia zajmuje się głównie relacjami zachodzącymi między kupującym a sprzedającym oraz analizą rynku Mikroekonomia i makroekonomia • Ekonomię dzielimy na mikroekonomię, która zajmuje się zachowaniem indywidualnego konsumenta, przedsiębiorcy, handlowca, rolnika oraz na makroekonomię, która skupia swoją uwagę na badaniu takich wielkości jak całkowity dochód gospodarki, odsetek osób zatrudnionych, przepływ kapitału Mikroekonomia • Mikroekonomia jest dziedziną ekonomii zajmującą się badaniem zachowania indywidualnych konsumentów, przedsiębiorstw i rynków. Jest to nauka zajmująca się szczegółową analizą podejmowanych przez jednostki decyzji dotyczących zakupu i sprzedaży towarów. W badaniach mikroekonomicznych gospodarkę danego kraju bądź regionu traktuje się jako zbiór podmiotów, nie zaś jako jeden organizm (jak w makroekonomii) Działy mikroekonomii • • • • • • • • • teoria wyboru konsumenta teoria postępowania producenta konkurencja (doskonała, niedoskonała, monopolistyczna) monopol oligopol ryzyko i niepewność w działaniach gospodarczych rynki czynników produkcji równowaga ogólna i dobrobyt rola rządu Makroekonomia Makroekonomia - dziedzina ekonomii posługująca się wielkościami agregatowymi (zbiorczymi, dotyczącymi całej gospodarki) do badania prawidłowości występujących w gospodarce jako całości Makroekonomia • Przedmiotem zainteresowania makroekonomii jest przede wszystkim tworzenie i podział dochodu narodowego a także zagadnienia związane z inflacją, bezrobociem, inwestycjami, bilansem płatniczym i handlowym, z uwzględnieniem polityki pieniężnej banku centralnego oraz polityki gospodarczej państwa Rynek • Rynek to całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków w jakich one przebiegają. Na rynku konkurencyjnym dokonuje się ustalenia ceny oraz ilości dóbr. To także określona zbiorowość podmiotów gospodarujących zainteresowanych dokonywaniem operacji kupna-sprzedaży określonych dóbr, wartości lub usług. Część zbiorowości reprezentuje podaż (producenci) zaś część popyt (konsumenci). Przeciwstawienie się popytu podaży w określonym miejscu oraz czasie prowadzi do ustalenia ceny wartości będącej przedmiotem obrotu – sprawia to iż dochodzą do skutku transakcje kupna sprzedaży Segmenty makroekonomicznego systemu rynkowego • • • • Rynek towarowy Rynek pracy Rynek pieniężny Rynek kapitałowy Popyt • Popyt rynkowy - funkcja przedstawiająca kształtowanie się relacji pomiędzy ceną dobra (towaru, usługi), a ilością (liczbą sztuk) jaką konsumenci chcą i mogą nabyć w określonym czasie, przy założeniu niezmienności innych elementów charakteryzujących sytuację rynkową (ceteris paribus). Wykresem tej funkcji jest tzw. krzywa popytu Wykres krzywej popytu 1200 P (cena) 1000 800 600 400 200 0 0 200 400 600 Q (ilość) 800 1000 1200 Własności krzywej popytu • Krzywa malejąca (są wyjątki) • Postać krzywej lub linii prostej • Wzrost popytu powoduje przesunięcie krzywej w prawo • Krzywa popytu przesuwa się w przypadku zmian środowiska, które zwiększają lub zmniejszają popyt na dany artykuł, np.: zubożenie konsumentów, kampania reklamowa, spadek ceny substytutu danego dobra Podaż • Podaż (supply) to ilość dóbr, oferowana na rynku przez producentów przy określonej cenie, przy założeniu niezmienności innych elementów charakteryzujących sytuację na rynku (ceteris paribus). Zależność między ceną a podażą przedstawia krzywa podaży Wykres krzywej podaży 1200 P (cena) 1000 800 600 400 200 0 0 200 400 600 Q (ilość) 800 1000 1200 Własności krzywej podaży • Krzywa rosnąca (są wyjątki) • Postać krzywej lub linii prostej • Wzrost podaży powoduje przesunięcie krzywej w prawo • Krzywa podaży przesuwa się w przypadku zmian środowiska, które zwiększają lub zmniejszają podaż danego artykułu, np.: postępu technicznego, pojawieniu się nowych producentów, zmiany cen surowców, nałożenia przez państwo podatku Równowaga rynkowa 1200 P (cena) 1000 800 600 400 200 0 0 200 400 600 Q (ilość) 800 1000 1200 Cena równowagi rynkowej • Cena równowagi rynkowej - cena, przy której występuje zrównoważenie popytu i podaży. Krzywa popytu przecina się z krzywą podaży, tworząc w ten sposób punkt równowagi cenowej. Obie krzywe stanowią instrument opisujący dynamikę produktu przy zmianie jego ceny. Gdy cena jest mniejsza od ceny równowagi rynkowej, następuje nadwyżka popytu nad podażą. Natomiast kiedy cena jest większa od ceny równowagi rynkowej występuje nadwyżka podaży nad popytem. Nadwyżki może zlikwidować np. skup interwencyjny Cenowa elastyczność popytu i podaży • Cenowa elastyczność popytu mówi z jaką siłą zmiana ceny dobra wpływa na wielkość popytu, stanowi relację procentowej zmiany wielkości popytu względem procentowej zmiany ceny %Q Ed %P • Cenowa elastyczność podaży mówi z jaką siłą zmiana ceny danego dobra wpływa na zmianę wielkości jego podaży, mierzy procentową zmianę wielkości podaży względem procentowej zmiany ceny %Q ES %P Przetarg i aukcja • Przesłanki stosowania postępowania przetargowego • Przetarg w jednostce należącej do sektora finansów publicznych i w prywatnej firmie • Rodzaje przetargów • Przetargi nieograniczone i ograniczone Teoria wyboru konsumenta • Sformułowana na polu mikroekonomii teoria, która przy pomocy narzędzi matematycznych opisuje zachowania indywidualnych konsumentów na rynku oraz wyjaśniania działanie mechanizmu rynkowego w zakresie dystrybucji dóbr i kształtowania cen Teoria wyboru konsumentów stara się udzielać odpowiedzi na pytania: • W jaki sposób konsumenci wybierają określone produkty i jaką ich ilość są skłonni kupić? • Jaki jest wpływ zmian cen lub innych warunków na zakupy konsumentów? Model zachowań konsumenta Model ten, wykorzystując preferencje i gusty konsumentów, opisuje i objaśnia zachowania nabywców w określonych warunkach rynkowych (dane dochody i ceny), określa • Dochód, który może wydać konsument. • Ceny poszczególnych dóbr • Gusty i preferencje pozwalające uszeregować różne kombinacje dóbr wg stopnia satysfakcji dostarczanej konsumentowi • Założenie, że konsument posiadając pełną i prawdziwą informację zachowuje się racjonalnie, dążąc do maksymalizacji użyteczności w ramach własnego budżetu Oferent dóbr i usług, które mogą zaspokoić potrzeby konsumenta - wie czego chce (pragnie), - dysponuje środkami, - napotyka na ceny, na które nie ma wplywu R YN E K KONSUM ENT TEORIA WYBORU KONSUMENTA (TEORIA POSTĘPOWANIA KONSUMENTA) ZACHOWANIA NABYWCZE KONSUMENTA ZACHOWANIA DOSTOSOWAWCZE KONSUMENTA PODSTAWOWE TWIERDZENIA DO ZMIANY DOCHODU PODSTAWOWE ZASADY DO ZMIANY CEN UWARUNKOWANIA OGRANIECZENIA ZE WZGLĘDU NA KOM PLEM ENTARNOŚĆ POTRZEBY PREFERENCJE ZE WZGLĘDU NA SUBSTYTUCYJNOŚĆ GUSTY Pieniądz • materialny lub niematerialny środek, który można wymienić na towar lub usługę Funkcje pieniądza: • cyrkulacyjna (transakcyjna) • obrachunkowa (miernik wartości towarów) • płatnicza • tezauryzacyjna Własności pieniądza • • • • • • • poręczność stabilność jednolitość trwałość podzielność rozpoznawalność akceptowalność Stopa procentowa • Stopa procentowa to miernik przychodu, jaki przysługuje posiadaczowi kapitału (pieniądza) z racji udostępnienia go innym • Dla przedsiębiorcy stopa procentowa jest miernikiem kosztu kapitału niezbędnego do zrealizowania projektu inwestycyjnego • Wysokość stóp jest zależna przede wszystkim od terminu na jaki są inwestowane środki i ryzyka związanego z inwestycją Stopa procentowa • W przypadku sektora bankowego mamy do czynienia ze stopami oficjalnymi banku centralnego oraz rynkowymi tak określa się oprocentowanie kredytów i depozytów pomiędzy bankami • Przy wyliczaniu oprocentowania kredytów (ich stóp procentowych) banki posługują się stopą podstawową (lub bazową) – np.. LIBOR, WIBOR, której wartość ustalana jest indywidualnie w banku - na ogół w oparciu o stopy rynkowe oraz marżą odzwierciedlającą poziom ryzyka i warunki (np. termin) związane z kredytem Stopa procentowa • Stopy procentowe banku centralnego to cena, za jaką bank centralny udziela kredytu bankom komercyjnym, lub po jakiej sprzedaje papiery wartościowe • Wyróżniamy kilka rodzajów stóp banku centralnego – stopa depozytowa, lombardowa, redyskontowa, referencyjna – w zależności od typu operacji pomiędzy bankiem centralnym i bankami komercyjnymi. Nie muszą być one równe stopom procentowym, które kształtują się na rynku. Za ich pomocą bank centralny reguluje ilość pieniądza na rynku (czyli podaż pieniądza), a więc prowadzi politykę pieniężną Stopa procentowa • W Polsce najważniejsze spośród stóp procentowych banku centralnego są stopy operacji na rynku pieniężnym, za pomocą których bank reguluje ilość pieniądza w gospodarce. W celu zmniejszenia ilości pieniądza NBP sprzedaje bony pieniężne bankom. Minimalna stopa procentowa takich bonów to stopa referencyjna ustalana przez Radę Polityki Pieniężnej • Stopa lombardowa stosowana jest wówczas, gdy bank centralny pożycza brakujące bankom komercyjnym środki pod zastaw skarbowych papierów wartościowych • Stopa redyskontowa stosowana jest wówczas, gdy bank centralny udziela pożyczek odkupując weksle, które były w posiadaniu banków komercyjnych Stopa procentowa Stopa procentowa • Stopy te są przede wszystkim punktem odniesienia dla stóp procentowych kształtujących się na rynku pożyczek między bankami, a te z kolei są punktem odniesienia dla oprocentowania kredytów udzielanych przez banki osobom fizycznym i przedsiębiorstwom • Poprzez zmiany stóp procentowych bank centralny wpływa na to, jak wiele kredytów udzielają banki komercyjne. Jeśli bank centralny podnosi swoje stopy procentowe, rośnie także oprocentowanie kredytów na rynku i spada (lub wolniej wzrasta) podaż pieniądza Wartość, wycena • Wartość jest to określenie, ile coś jest warte pod względem materialnym, cecha rzeczy dająca się wyrazić równoważnikiem pieniężnym lub innym środkiem płatniczym. W rachunkowości termin wartość najczęściej jest stosowany w znaczeniu wartości liczbowej, według której dana pozycja jest wykazywana w księgach firmy. Cena jest pieniężnym wyrazem wartości • Wycena jest to osąd dotyczący wartości czegoś. Wycena przedsiębiorstwa to wycena wyodrębnionej pod względem ekonomicznym i prawnym jednostki organizacyjnej, dysponującej określonym potencjałem w postaci majątku trwałego i obrotowego oraz różnych wartości i cech o charakterze niematerialnym Cele określania wartości • dokonanie operacji kupna/sprzedaży przedsiębiorstwa • wycena firm notowanych na giełdzie w celu podjęcia decyzji o ewentualnej inwestycji • oferta publiczna (IPO) • wprowadzanie systemów motywacyjnych i systemów zarządzania zorientowanych na wartość (Value Based Management) • identyfikacja kreatorów wartości • Planowanie strategiczne, decyzje strategiczne dotyczące dalszego funkcjonowania firmy Wartość przedsiębiorstwa • Wartość firmy jest najczęściej równa cenie, którą ktoś chce za nią zapłacić. Przedsiębiorstwo jest towarem, którego cena kształtuje się pod wpływem popytu i podaży. Niestety cena rynkowa, którą z reguły można traktować jako najlepszy odnośnik, nie zawsze jest dostępna. Należy też zauważyć, że pojęcie ceny jest ściśle związane ze zmianą stosunków własnościowych, a wyceny dokonuje się również w innych celach, w odniesieniu do których używa się wyłącznie kategorii „wartość przedsiębiorstwa” Wartość przedsiębiorstwa • Wartość firmy jest najczęściej równa cenie, którą ktoś chce za nią zapłacić. Przedsiębiorstwo jest towarem, którego cena kształtuje się pod wpływem popytu i podaży. Niestety cena rynkowa, którą z reguły można traktować jako najlepszy odnośnik, nie zawsze jest dostępna • Pojęcie ceny jest ściśle związane ze zmianą stosunków własnościowych, a wyceny dokonuje się również w innych celach, w odniesieniu do których używa się wyłącznie kategorii „wartość przedsiębiorstwa” Wycena przedsiębiorstwa – model funkcjonowania • Wartość firmy będzie różna dla różnych kupców; często również inna będzie wartość dla kupującego i sprzedającego. Np. różna będzie wartość armatora dla kupującego, który chce kontynuować jego działalność transportową i dla takiego, który będzie chciał pociąć statki i oddać je na złom • Podobnie inwestor chcący kupić stocznię, znajdującą się w centrum nadmorskiego miasta, zapłaci inną cenę, jeśli będzie chciał kontynuować jej działalność produkcyjną, a inną jeśli będzie chciał zrównać tę stocznię z ziemią i wybudować na jej miejscu osiedle apartamentowców Wycena przedsiębiorstw – podejście fundamentalne i względne • Można wyróżnić dwa podejścia do wyceny przedsiębiorstwa: fundamentalne lub względne • W podejściu fundamentalnym staramy się określić wartość przedsiębiorstwa bazując na określonych informacjach ekonomicznych na temat firmy i jej przyszłości, w szczególności prognozowanych i obecnych wskaźnikach finansowych • W przypadku podejścia względnego oceniamy wartość firmy bazując na odniesieniu określonych wskaźników charakteryzujących firmę do podobnych wskaźników charakteryzujących inne, podobne firmy, czy określoną branżę. Stosując podejście relatywne, często nie uwzględniamy w wystarczającym stopniu specyfiki dotyczącej danego przedsiębiorstwa Metody wyceny przedsiębiorstw • metody majątkowe – bazujące na wycenie aktywów przedsiebiorstwa • metody dochodowe – polegające na wycenie przedsiębiorstwa na podstawie prognozy generowanego w przyszłości dochodu • metody opcji rzeczywistych – w których wartość przedsiębiorstwa traktujemy jako wartość opcji rzeczywistych portfela, złożonego z planowanych i realizowanych projektów inwestycyjnych • metody wskaźnikowe – bazujące na ustaleniu wartości danego przedsiębiorstwa w oparciu o iloczyn dwóch wielkości: danego parametru ekonomicznego i odpowiedniego mnożnika rynkowego Podstawowe rodzaje sprawozdań finansowych • Bilans • Rachunek zysków i strat • Rachunek przepływów pieniężnych Metody majątkowe • • • • metoda księgowa metoda skorygowanych aktywów netto metoda likwidacyjna metoda odtworzeniowa Metody wskaźnikowe VW M * W VW – wartość przedsiębiorstwa obliczana metodą wskaźnikową M – wartość mnożnika, np. średnia dla firm porównywalnych W – parametr ekonomiczny Metody wskaźnikowe wskaźniki finansowe: cena/zysk netto (P/E) cena/wartość księgowa (P/BV) cena/sprzedaż (P/S) wskaźniki niefinansowe cena/ilość klientów cena/wielkość zainstalowanej mocy Metody wskaźnikowe - Internet • liczba unikalnych użytkowników (Unique Users, UU) • odsetek użytkowników wśród ogółu użytkowników Internetu (REACH) • liczba odsłon (VIEWS) • ilość odsłon na jednego użytkownika (VIEWSPP) średni czas trwania wizyty (w godzinach) na jednego użytkownika (TIMEPP) Cena/wartość księgowa – stara i nowa ekonomia 18.0 16.0 14.0 12.0 10.0 8.0 6.0 4.0 2.0 0.0 komputery / sprzęt oprogramowanie peryferyjny półprzewodniki przemysł motoryzacyjny przemysł chemiczny spółki internetowe Metody wskaźnikowe Przejęcie Skype przez eBay Opis transakcji : We wrześniu 2005 eBay przejął 100% udziałów w Skype za sumę 2,6 mld USD, płatne z góry w gotówce (1,3 mld USD) i akcjach eBay (1,3 mld USD) plus dodatkowe wynagrodzenie, związane z osiągnięciem zakładanych wyników finansowych do roku 2008, którego wartość Skype Przychody [mln USD] Ilość użytkowników [mln] Ilość aktywnych użytkowników [mln] 2004 7 Wycena [mld USD] Miesięczne ARPU z 1 użytkownika [USD] Miesięczne ARPU z 1 aktywnego użytkownika [USD] Wartość 1 użytkownika [USD] Wartość 1 aktywnego użytkownika [USD] Cena/sprzedaż (P /S ) 2005 60 54 2 2,6 0,09 2,5 48 1 300 43 2006 200 Metody wskaźnikowe L ic z ba uż ytkowników S kype'a na Ś wiec ie 300 276 Mln. 250 200 150 100 50 0 4 4 4 04 /05 05 07 05 /05 r/06 /06 06 /06 r/07 /07 07 /0 r /0 rz/0 ru/ / z/ z/ z/ u u u/ e e e e r r r r r r ar a a a g g g g w w w w m cz m cz m cz m cz VDCF FCFt FCF1 FCF2 TV ... 2 t 1 r (1 r ) (1 r ) (1 r ) t FCFt EBITt * (1 T ) DEPRt CAPEX t WCt INNEt Metoda opcji rzeczywistych Wartość przedsiębiorstwa = wartość obecnych projektów inwestycyjnych + wartość projektów inwestycyjnych planowanych w przyszłości = wartość zdyskontowanych przyszłych przepływów gotówkowych + wartość opcji rzeczywistych portfelu złożonego z planowanych projektów inwestycyjnych Metody mieszane V w1 * V1 w2V2 ... wnVn w – waga przypisywana poszczególnej metodzie, V – wartość przedsiębiorstwa uzyskana za pomocą określonej metody. Wycena wsteczna Wycena wsteczna – analiza scenariuszy [ FCF0 (1 g1 ) t ](1 g 2 ) FCF0 (1 g1 ) 2 FCF0 (1 g1 ) FCF0 (1 g1 ) (r g 2 ) V0 ... (1 r ) (1 r ) 2 (1 r ) t t V0 – bieżąca kapitalizacja rynkowa FCF0 –wolne przepływy gotówkowe z bieżącego okresu g1 - przewidywana stopa wzrostu w prognozowanym okresie g2 – przewidywana stopa wzrostu po okresie prognozowanym V V1 * p1 ... Vn * pn V1 ... Vn – wartość przedsiębiorstwa przy założeniu wystąpienia danego scenariusza p1 ... pn – prawdopodobieństwo wystąpienia danego scenariusza, przy czym p1 + ... + pn =1 Ryzyko a wycena • Ryzyko to funkcja dwóch zmiennych: prawdopodobieństwa poniesienia straty i wielkości tej straty. Jeżeli ryzyko jest duże, inwestor żąda dużego zwrotu z zainwestowanego kapitału. • Jeżeli na rynku jest duża liczba inwestorów o nastawieniu spekulacyjnym, łatwo jest wytworzyć bańkę i oderwać wycenę przedsiębiorstwa od fundamentów. Ryzyko a wycena • Osoba podejmująca decyzję dotyczącą inwestycji w określony projekt, podejmuje ją w sytuacji ryzyka tj. takiej, w której osiągnięty po wyborze cel działania nie jest pewny. Większość inwestorów odczuwa zmniejszającą się krańcową użyteczność bogactwa, co znajduje odzwierciedlenie w ich stosunku do ryzyka. Odczuwają oni silniejsze, negatywne odczucia emocjonalne z powodu utraty określonej jednostki pieniężnej, niż pozytywne odczucia związane z jej pozyskaniem Ryzyko a wycena • Inwestując w projekty o podwyższonym stopniu ryzyka, inwestorzy będą oczekiwać nieproporcjonalnie wyższej stopy zwrotu z zaangażowanego kapitału. Premia za ryzyko akcji stanowi nadwyżkę zysku powyżej pozbawionej ryzyka stopy, której inwestorzy żądają za wybór odpowiednio bardziej ryzykownych projektów • Premię za ryzyko najczęściej określamy z perspektywy historycznej, analizując rzeczywiste zyski osiągnięte z danego rodzaju inwestycji i porównując je z rzeczywistymi zyskami osiągniętymi z inwestycji pozbawionych ryzyka Typologia ryzyka • • • • • • • • • Ryzyko mikro i makro Ryzyko kursowe Ryzyko polityczne Ryzyko siły wyższej Ryzyko produkcyjne (przekroczenie budżetu) Ryzyko technologiczne Ryzyko ekologiczne Ryzyko kredytowe Ryzyko prawne Zarządzanie ryzykiem • Asymetria informacji np. zarząd i akcjonariusze, politycy i wyborcy • Dywersyfikacja ryzyka • Bank – zarabianie na ryzyku • Opcje walutowe – ograniczanie ryzyka, czy spekulacja? Inflacja • Inflacja jest to zjawisko długotrwałego wzrostu średniego poziomu cen w gospodarce. Inną jej definicją może być też długotrwały proces obniżania się wartości pieniądza w gospodarce Pomiar inflacji • Inflacja mierzona jest jako procentowa zmiana indeksu cen. Procent ten jest określany jako stopa inflacji lub indeks wzrostu cen. Najpopularniejszym okresem pomiarowym dla inflacji jest okres 1 roku. W Polsce najczęściej używanym indeksem inflacji jest indeks wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych. Inflacja jest z reguły szacowana na podstawie wybranej grupy dóbr, która w swojej budowie ma reprezentować ogół dóbr występujących w gospodarce. Tę grupę dóbr nazywamy koszykiem dób Rodzaje inflacji – kryterium tempa • pełzająca – nie przekracza 5% rocznie • Inflacja umiarkowana(krocząca) – oscyluje w granicach 5-10% rocznie • megainflacja – 15–50% rocznie • galopująca – wzrost cen od kilkudziesięciu do ok. 100% w skali rocznej • hiperinflacja – roczny wzrost cen o ok. 100% lub więcej Inflacja na świecie Rodzaje inflacji –kryterium przyczyny • Inflacja popytowa (ciągniona przez popyt) – Ten rodzaj inflacji powstaje, gdy w obiegu znajduje się zbyt duża ilość pieniędzy. Nadmiar ten może powstawać na różne sposoby: nadmierną kreację pieniądza kredytowego, nadmierny wzrost płac lub nadmierne wydatki budżetowe. Zjawisko inflacji ciągnionej przez popyt bardzo wyraźnie widoczne jest w gospodarkach, których rządy finansują wydatki budżetowe przez nadmierną emisję pieniądza – tzw. „drukowanie pieniędzy” Rodzaje inflacji – kryterium przyczyny • Inflacja kosztowa (pchana przez koszty) – Ten rodzaj inflacji powstaje w wyniku wzrostu kosztów produkcji. Przyczyny tego wzrostu mogą być wielorakie – kurczenie się zasobów naturalnych, dodatkowe cła lub regulacje przy imporcie itp. • Inflacja wbudowana – wynikająca z oczekiwań odnośnie inflacji. Według teorii inflacji wbudowanej, w gospodarce występuje zamknięte koło: Pracownicy wymagają podwyżek płac chcąc utrzymać wzrost płac powyżej inflacji, pracodawcy przerzucają ten dodatkowy koszt na klientów i nakręcają tym samym spiralę inflacyjną, to z kolei znów motywuje pracowników do żądania podwyżek płac Ilościowa teoria pieniądza monetaryzm • Wartość pieniądza jest odwrotnie proporcjonalna, a poziom cen wprost proporcjonalny do ilości pieniądza w obiegu, czyli ceny (inflacja) zmieniają się wraz z ilością pieniądza znajdującego się w obiegu Ilościowa teoria pieniądza – równanie Fishera MV M V P T gdzie: M - zasób pieniądza gotówkowego V - szybkość obiegu transakcyjnego pieniądza gotówkowego M' - zasób pieniądza bezgotówkowego V' - szybkość obiegu transakcyjnego pieniądza bezgotówkowego P - ogólny poziom cen T - liczba transakcji, która określa poziom aktywności gospodarczej Przykłady hiperinflacji • W Polsce w ciągu pięciu lat cena dolara wzrosła z 9 marek polskich w 1918 r. do ok. 6,4 miliona. • W tym samym okresie w Rzeszy Niemieckiej wartość marki niemieckiej do dolara zmalała z ok. 4,20 marek do 4,2 biliona marek za dolara (cena znaczka pocztowego w listopadzie 1923 r. wynosiła 500 miliardów marek). Przykłady hiperinflacji Przykłady hiperinflacji • W czasie kryzysu ekonomicznego na Węgrzech w 1946 r. miesięczna skala inflacji wynosiła 41,9 biliarda procent (odpowiadało to podwajaniu się wysokości cen co 15 godzin). U szczytu inflacji jeden znaczek pocztowy kosztował 20 kwadrylionów (jedynka z 24 zerami) pengö. Podczas wprowadzania forintów w sierpniu 1946 przelicznik z pengö wynosił 1 do 400 kwadryliardów (jedynka z 27 zerami) pengö • Roczna stopa inflacji w Zimbabwe wyniosła w 2007 r. 2,2 miliona procent przez co jest najwyższa na świecie Polityka makroekonomiczna • polityka pieniężna • polityka budżetowa, której częścią jest polityka fiskalna (finanse publiczne) • polityka handlowa (handel zagraniczny), w tym m.in. polityka celna Polityka pieniężna • systematyczne działania mające na celu zapewnienie stabilności cen. Politykę pieniężną państwa prowadzi z reguły bank centralny. Oddziałuje ona na poziom podaży pieniądza oraz na kursy walutowe • Polityka restrykcyjna zmniejsza podaż pieniądza poprzez podwyższanie stopy dyskontowej, podwyższenie poziomu rezerw obowiązkowych oraz sprzedaż na otwartym rynku – jest to polityka antyinflacyjna • Politykę ekspansywna zwiększa podaż pieniądza poprzez obniżanie stopy dyskontowej, obniżanie poziomu rezerw obowiązkowych, zakupy na otwartym rynku Instrumenty polityki pieniężnej • Instrumenty kontroli głównej – zmiany oficjalnej stopy redyskontowej, operacje otwartego rynku, system minimalnych rezerw obowiązkowych • Instrumenty kontroli selektywnej – kontrola stóp procentowych, udzielonych pożyczek, polityka selektywnych wskaźników rezerwowych • Oddziaływanie przez perswazję – przekazywanie wszelkich uwag i sugestii w stronę polityki banków komercyjnych. Polega to zazwyczaj na ustnym formułowaniu przez bank centralny i rząd nieformalnych zaleceń w celu wymuszenia określonych działań. Często oddziaływanie to ma skalę znacznie szerszą – międzynarodową i wywierane jest przez międzynarodowe organizacje finansowe Polityka handlowa • Polityka wolnego handlu - brak bezpośredniego oddziaływania rządu na wymianę handlową oraz zapewnienie swobodnego dostępu krajowym podmiotom gospodarczym do rynku zagranicznych towarów, a towarom zagranicznym dostępu do rynku krajowego, zakłada się, że wolny handel prowadzi do wzrostu konkurencyjności oraz spadku cen. Polityka wolnego handlu ma swoje korzenie w liberalizmie gospodarczym Polityka handlowa • Protekcjonizm - polityka ochrony produkcji i handlu krajowego przed konkurencją zagraniczną, głównie za pomocą ceł nakładanych na przywożone towary oraz koncesji i zakazów. W stosunku do rynku krajowego głównym narzędziem tej polityki są cła oraz subsydia. Można również wykorzystywać pozacelne formy protekcjonizmu, takie jak przepisy sanitarnozdrowotne, przepisy o ochronie środowiska naturalnego w odniesieniu do towarów importowanych Polityka fiskalna • Ogół działań państwa kształtujących budżet państwa poprzez zmiany we wpływach i wydatkach państwa • Zgodnie z poglądami szkoły keynesowskiej działania te mają na celu zmniejszenie bezrobocia (wzrost aktywności gospodarczej) - mówimy wtedy o polityce ekspansywnej lub ograniczenie inflacji - polityka restrykcyjna Polityka fiskalna • Podstawową częścią składową polityki fiskalnej jest polityka podatkowa, określająca cele poboru podatków oraz sposoby ich realizacji • W efekcie polityka fiskalna działa poprzez proces kształtowania polityki pieniężnej i wydatków publicznych w celu: łagodzenia wahań cykli koniunkturalnych, utrzymania tendencji wzrostowej gospodarki przy wysokim zatrudnieniu, a niskiej i niezmiennej inflacji (stabilizacja cen) Podatek • Publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy wynikające z ustawy podatkowej • Podatek można również definiować jako każde przymusowe świadczenie jednostki na rzecz ogółu Świadczenia niepieniężne i pieniężne • Świadczenia niepieniężne • Świadczenia pieniężne – podatkowe (CIT, PIT, VAT, akcyza, podatek od gier, inne podatki) – niepodatkowe (ubezpieczenia społeczne, cła, opłaty, ubezpieczenia obowiązkowe, świadczenia w naturze, kary) Zasady podatkowe – zasady fiskalne • Wydajność - według tej zasady państwo powinno sięgać do takiego przedmiotu opodatkowania, który dostarczy dochodów niezbędnych do realizacji funkcji i zadań państwa i władz samorządowych • Elastyczność - podatek powinien reagować na zmieniające się procesy i zdarzenia gospodarcze oraz społeczne • Stałość - mówi o konieczności unikania wprowadzania nowych podatków i zmian w podatkach już istniejących Zasady podatkowe – zasady ekonomiczne • Nienaruszalność majątku podatników wysokość podatku nie powinna zmniejszać majątku podatnika. Podatek powinien być pokrywany z dochodów bieżących Zasady podatkowe – zasady sprawiedliwości • Powszechność - ciężary podatkowe powinny mieć charakter powszechny, tj. każdy obywatel, przedsiębiorca itp. powinien być objęty podatkiem, jeżeli spełnione są warunki powstania stosunku podatkowego • Równość - ciężary podatkowe powinny być rozłożone równomiernie na wszystkich podatników • Zdolność dochodowa - wedle tej zasady, każdy podatnik osiągający taki sam dochód, powinien poświęcić na rzecz państwa identyczną korzyść Zasady podatkowe – zasady techniczne • Pewność - podatki powinny być niezawodnym źródłem dochodów państwa. Oprócz tego każdy podatnik powinien być poinformowany o wysokości podatku, który jest zobowiązany zapłacić • Dogodność - pobór podatku powinien uwzględniać warunki finansowe podatnika, a także cykl i charakter jego działalności • Taniość - koszty realizowania polityki podatkowej nie mogą nadmiernie uszczuplać dochodów państwa Dochód narodowy • Dochód narodowy to suma dochodów wszystkich podmiotów, uzyskanych z wykorzystania czynników produkcji (ziemia, praca, kapitał), równa całkowitej wartości wytworzonych dóbr i usług. Inaczej — produkt narodowy netto (PNN) w cenach czynników produkcji. Dochód narodowy liczony jest jako różnica Produktu Narodowego Brutto i amortyzacji. Kategoria dochodu narodowego odnosi się do całej gospodarki; wskazuje na wielkość produkcji wytworzonej w gospodarce. Dochód narodowy określa ilość środków, jakie gospodarka może przeznaczyć na wydatki i inwestycje po odłożeniu odpowiedniej ilości środków na sfinansowanie amortyzacji i utrzymanie istniejącego zasobu kapitału na dotychczasowym poziomie Podział dochodu narodowego • Podział pierwotny- polega na podziale nowo wytworzonej wartości między pracowników przedsiębiorstwa w postaci wynagrodzeń i na akumulację finansową przedsiębiorstwa. Dokonuje się on w miejscu wytworzenia dochodu narodowego, np. w przedsiębiorstwie (pracownik dostaje wynagrodzenie a przedsiębiorca zysk) Podział dochodu narodowego • Podział wtórny - dochody pierwotne pracowników i przedsiębiorstw podlegają, za pośrednictwem rynku i budżetu państwa, dalszemu podziałowi, który nazywa się podziałem wtórnym dochodu narodowego. Podział ten dokonuje się poprzez system cen i system podatkowy, dzięki zakupom dóbr i usług. W wyniku tego podziału powstają dochody właścicieli przedsiębiorstw i punktów usługowych, dochody państwa oraz pracowników sfery nieprodukcyjnej. Podział wtórny jest związany z koniecznością finansowania zadań gospodarczych i społecznych państwa Podział dochodu narodowego • Podział ostateczny- wyraża proces podziału na konsumpcję i akumulację. Do tego podziału dochodzi przez podział pierwotny i wtórny, czyli przez redystrybucję wynagrodzeń, podatków czy kredytów, tak, aby dochód narodowy mógł przyjąć postać dóbr finalnych. Podział ten polega na konkretnym zużytkowaniu dochodu, czyli konsumpcji i akumulacji, która jest, na przykład zużywana na przyrost rezerw i zapasów w gospodarce Produkt Narodowy Brutto • Produktu narodowy brutto (PNB) jest miarą wartości wszystkich dóbr i usług wytworzonych przez obywateli danego państwa oraz przez osoby prawne z siedzibą na jego terenie niezależnie od tego, czy podmioty te działają w kraju, czy za granicą. W skład np. PNB Polski wchodzą dochody polskich podmiotów za granicą oraz polski Produkt krajowy brutto (PKB) pomniejszony o dochody podmiotów obcych. W przypadku PKB decydujące znaczenie ma kryterium geograficzne Produkt Krajowy Brutto • PKB opisuje zagregowaną wartość dóbr i usług finalnych wytworzonych na terenie danego kraju w określonej jednostce czasu (najczęściej w ciągu roku) • Wartość wytworzonych usług i dóbr finalnych oblicza się odejmując od produkcji całkowitej wartość dóbr i usług zużytych do tej produkcji. W skali przedsiębiorstwa jest to więc wartość dodana, a PKB jest sumą wartości dodanej wytworzonej przez wszystkie podmioty gospodarujące Produkt Krajowy Brutto • PKB = produkcja globalna kraju - zużycie pośrednie = suma wartości dodanej ze wszystkich gałęzi gospodarki narodowej • statystyka państwowa nie podaje ani bezpośrednich miar produkcji globalnej, ani zużycia pośredniego Produkt Krajowy Brutto • PKB jest w dobrym przybliżeniu równy finalnym wydatkom wszystkich nabywców wartości dodanej wytworzonej na terenie kraju. Zatem od strony popytowej: • PKB = konsumpcja + inwestycje + wydatki rządowe + eksport - import + zmiana stanu zapasów • Zmiana stanu zapasów w gospodarce jest wielkością niedużą i na ogół pomija się ją w obliczeniach PNB Produkt Krajowy Brutto • PKB nominalny oblicza się według bieżącej wartości pieniądza, PKB realny natomiast według realnej wartości pieniądza, a więc uwzględniając inflację. Przeliczenie polega na podzieleniu PKB nominalnego przez indeks cen. W zestawieniach statystycznych PKB realny najczęściej przedstawiany jest w cenach stałych z wybranego roku bazowego. • PKB jest miarą wielkości gospodarki. Wzrost lub spadek realnego PKB stanowi miarę wzrostu gospodarczego. Produkt Krajowy Brutto • Czyste PKB, jako miara dobrobytu nie uwzględnia zmian liczby ludności. Dlatego jako miarę dobrobytu powszechnie używa się PKB per capita, czyli PKB w przeliczeniu na osobę; czyste PKB jest wyznacznikiem wielkości gospodarki. PKB per capita jest wskaźnikiem dobrobytu w państwie Produkt Krajowy Brutto • Do porównań międzynarodowych PKB przelicza się według bieżącego kursu wymiany, zazwyczaj na dolary amerykańskie albo według parytetu siły nabywczej - lepiej oddającego realną wartość dochodu obywateli. W porównaniach międzynarodowych wartości PKB liczonego według parytetu siły nabywczej różnią się względem liczonego według kursu nominalnego na korzyść krajów o niższym poziomie cen, zazwyczaj słabiej rozwiniętych, a na niekorzyść krajów drogich Produkt Krajowy Brutto • Produkt Krajowy Brutto podlega stałym zmianom, zazwyczaj wzrostowi. Wskaźnik tych zmian jest uznawany za jedną z najważniejszych wielkości makroekonomicznych, gdyż pozwala pokazać trendy, spróbować ocenić w jakim stadium cyklu koniunkturalnego znajduje się gospodarka, a nawet w jakim (względnym) stanie jest ona aktualnie Produkt Krajowy Brutto • Wzrost PKB oznacza zazwyczaj dobry stan gospodarki, wzrost produkcji przemysłowej, przypływ inwestycji zagranicznych, wzrost eksportu. Przypływ inwestycji zagranicznych i wzrost eksportu powodują zwiększenie popytu na walutę narodową ze strony zagranicy, co wyraża się we wzroście jej kursu. Utrzymujący się wzrost PKB może przejść w fazę "przegrzania gospodarki", wzrost tendencji inflacyjnych, oczekiwania podwyższenia stóp procentowych (jeden ze środków do walki z inflacją), co także prowadzi do wzrostu wartości waluty narodowej Produkt Krajowy Brutto • zbyt duży wzrost kursu waluty krajowej (aprecjacja) może doprowadzić do podniesienia kosztów eksportu (niekorzystny kurs wymiany waluty), spadku kosztów importu, co w konsekwencji odniesie się do spadku PKB lub przynajmniej spowolnienia jego wzrostu PKB a inne wskaźniki makroekonomiczne • Powiększenie przyrostu PKB jest zazwyczaj skorelowane z adekwatnym przyspieszeniem wzrostu sprzedanej produkcji przemysłowej oraz usług, a także spadkiem stopy bezrobocia. • Czynnikiem sprzyjającym przyspieszeniu wzrostu jest m.in. redukcja stóp procentowych, przez z jednej strony obniżenie kosztów inwestycji, a z drugiej obniżenia kosztu i zachęcenia do kredytu konsumpcyjnego. Podobny efekt dają zwiększone wydatki państwa pokrywane długiem publicznym Produkt Krajowy Brutto krytyka • Nie uwzględnia szarej strefy oraz produkcji gospodarstw domowych przeznaczanej na własne potrzeby (np. pracy gospodyń domowych) • nie uwzględnia wartości czasu wolnego • nie ujmuje tzw. efektów zewnętrznych produkcji (np. zanieczyszczenia środowiska) • nie uwzględnia różnic cen w poszczególnych krajach (co przynajmniej teoretycznie jest niwelowane przez liczenie parytetem siły nabywczej) Produkt Krajowy Brutto krytyka • nie odzwierciedla zróżnicowania dochodów w społeczeństwie ani ich dystrybucji (np. wysoki PKB w krajach trzeciego świata nie przekłada się na dobrobyt wszystkich obywateli) • nie pokazuje jakości usług, zwłaszcza państwowych • nie odzwierciedla faktu, że nie cały wypracowany PKB trafia do obywateli w postaci bezpośredniej (pensje) lub pośredniej (świadczenia, zasiłki itp.). Część PKB w formie kosztów transferowych i cen transferowych jest wyprowadzana z kraju wytworzenia
