Psychologia - Magisterskie24.pl
advertisement
Psychologia 1 Uważaj na swoje myśli, one stają się słowami; Uważaj na swoje słowa, one stają się czynami; Uważaj na swoje czyny, one staja się nawykami; Uważaj na swoje nawyki, one stają się charakterem; Uważaj na swój charakter, on tworzy Twoje przeznaczenie… 2 Główne kierunki w psychologii wundtyzm : (naz. w. Wundt, psycholog i filozof niem., 1832–1920, stworzył psychologię doświadczalną i fizjologiczną) l. kierunek psychologiczny, który uznaje obserwacje pomiarowe przy użyciu instrumentów za jedynie naukową metodę badań, dyskwalifikuje natomiast metody poza laboratoryjne. Naukowe jest to, co da się powtórzyć. Zależność między tym, co się u człowieka dzieje a tym jak się on zachowuje. Wg. Wundta psychologia była atomistyczna- atom psychiczny. Psychologia jest złożona z atomu wrażeń, uczuć, dokonań zmysłowych. Atomy będące w ciągłym ruchu tworzą strukturę psychiczną. Wzajemne związki atomów jako struktura jest obecne w dynamicznym podejściu do ludzkiej psychiki. Introspekcja naukowa- Badanie własnych przeżyć, poświęcanie im szczególnej uwagi w celu wysnucia na ich temat naukowej teorii. Nie zostało uznane w psychologii za metodę naukową. Struktura psychologiczna Wundta: SPOSTRZEGANIE→ UCZUCIA→ OSĄD Introspekcja- poznawanie świata przez skojarzenia, wewn.świat człowieka, a nie na podstawie świata zewnętrznego i na podstawie zmysłów.Wundt twierdził, że ludzkie doświadczenie jest indywidualnenie można tak naprawdę wczuwać się w czyjeś przeżycia, emocje. Wundt zauważył, że zachowanie społeczne wpływa na asocjację, na uczucia, strukturę psychiczną człowieka. Psychologia aktów Brentano: (ur. 16 stycznia 1838, zm. 17 marca 1917), psycholog, socjolog i filozof niemiecki, miał wpływ na kształtowanie się fenomenologii Edmunda Husserla. Jego poglądy były bliskie reizmowi. Najważniejszym dziełem była Psychologia z empirycznego punktu widzenia (1874) Brentano był zwolennikiem empiryzmu i na doświadczeniu opierał swoje poglądy filozoficzne – zwłaszcza na doświadczeniu introspekcyjnym. Brentano uważał, że wspólną cechą aktów psychicznych jest intencjonalność – skierowanie ku określonym przedmiotom. Te przedmioty – w odróżnieniu od aktów psychicznych – mają transcedentny charakter. Zjawiska psychiczne dzielił 3 Brentano na przedstawienia, sądy (którym można w przeciwieństwie do przedstawień przypisać prawdę lub fałsz) oraz "akty miłości i niechęci". Odpowiadają im trzy działy filozofii: estetyka, logika i etyka oraz trzy ideały: piękno, prawda i dobro.Intencjonalność to jedno z podstawowych pojęć fenomenologii Edmunda Husserla, odnoszące się do świadomości i oznaczające, iż zawsze jest ona świadomością czegoś.Świadomość jest jednocześnie ujmowaniem przedmiotu, myśleniem o nim oraz nadawaniem mu sensu, ponieważ przedmiot ujawnia się wyłącznie dzięki intencjonalnemu projektowi skierowanej ku niemu świadomości. Kategorie intencjonalności Husserl przejął od Franza Brentano.W psychologii intencjonalność określa akt, stan lub zachowanie zamierzone świadomie. Trzy rodzaje aktów psychologicznych: przedstawienia: fakty, które nie mogą być wartościowane, np.poczucie piękna. sądy: porównania, orzekania, przypomnienia, mogą być prawdziwe lub fałszywe; najprawdopodobniejszym sądem jest ten, który obcuje z naturą, prawdą. akty czyste: miłość i nienawiść, łączenie uczucia i woli, subiektywny stosunek intencjonalny osoby, która przeżywa dany akt psych. Metoda badania wg. Brentano: introspekcja: dotyczy aktów psych., ich obserwacja, odpowiedź na pytanie jak czujemy. Brentano dał początek fenomenologii, czyli obserwowaniu świata takiego jakim się jawi, przy jednoczesnym odrzuceniu założeń Psychologia Postaci: szkoła psychologiczna podkreślająca ważność badania subiektywnego sposobu, w jaki dany obiekt pojawia się w umyśle ludzi, zamiast poddania badaniom wyłącznie obiektywnych, fizycznych cech tego obiektu. Psychologia postaci (Gestalt) lub inaczej gestaltyzm to kierunek w psychologii przeciwstawiający się koncepcji życia psychicznego jako kompleksu elementów składowych - zjawisk elementarnych. W zamian za to proponuje koncepcję opowiadającą się za tym, aby życie psychiczne traktować jako twór złożony z pewnych wyłaniających się całości. Pierwotnie teoria Gestalt stanowiła zaproponowaną przed II wojną światową w Niemczech teorię percepcji, alternatywną do innych znanych i akceptowanych na początku XX w. 4 Gestaltyści zajmowali się koncepcją Rubina: całość składa się z figur , tak że figury są wyodrębniane przez człowieka indywidualnie. U zdrowego człowieka wyodrębnianie figur z tła jest procesem ciągłym, który char. Całe nasze życie. Cykl wyodrębniania figur z teł: uświadomienie→ pobudzenie→ działanie↓ ↑ kontakt ↑ ←←←←←←←←←←←←← Cykl ten przebiega nieustannie. KUST LEWIN: psych. topologiczna, myślało tym jak przenieść ludzką inteligencję na język elektroniczny. Całość psychiki zbudowana jest z trzech sfer: 1. centralna 2. częściowa 3. perfekcyjna Napięcia między nimi powodują aktywizację całego organizmu. Zachowanie człowieka nie jest bezcelowe, zawsze dąży do równowagi. Teoria ta przyczyniła się do rozwoju psychologii poznawczej. Behawioryzm : Twórcy – Pawłow, Thorndile, Tolman, Skiner. Założenia – laboratoria, psychologia eksperymentalna Teza – zachowanie jest funkcją układu bodźców R = f(S1, S2, S3,...) Teoria ta powstała na przełomie wieku XVII i XIX wg niej środowisko jest układem alternatywnym, a człowiek reaktywnym. Inżynieria behawioralna – określone zachowania prowadzą do pewnych konsekwencji, człowiek uczy się unikać zagrożeń, czy frustracji. Zachowanie jest narzędziem do osiągnięcia pewnych konsekwencji. Konsekwencje to są wzmocnienia, mogą być pozytywne, które prowadzą do pożądanych konsekwencji zachowania, a wzmocnienia negatywne to szeroko rozumiane kary. Główną rolę w sterowaniu zachowaniem odgrywają wzmocnienia pozytywne i negatywne. 5 Wzmocnienia negatywne (awersyjne) np. de prywacja pokarmowa, kary pieniężne, są stosowane w celu wyeliminowania zachowań niepożądanych, dewiacyjnych, jednak modyfikowanie zachowań jest łatwiejsze poprzez wzmocnienia pozytywne. Stosowanie kary wywołuje zaburzenia emocjonalne, może wywoływać bunt, agresję lub lęk, może prowadzić do tego, że wyhamuje niepożądane zachowania, ale również zachowania pożądane. Stosowanie kar prowadzi do unikania źródła karania, dostarcza też negatywnych wzorców zachowania. Behawioryzm stworzył dość prymitywny obraz człowieka, jest to wizerunek człowieka reaktywnego, reagujący na określone bodźce docierające ze środowiska, nie ma tu miejsca na takie atrybuty ludzkie jak godność, wolność, odpowiedzialność. Wolność – uwolnienie od kontroli negatywnej i kar. Godność – prawo do wzmocnień pozytywnych. JAMES WATSON: znany z hasła „Dajcie ni dziecko a zrobię z nim wszystko co będziecie chcieli”bo dziecko można dowolnie ukształtować- w tym zawarty jest cały program behawioryzmu. S→→→→ R - zachowanie to wynik reakcji n bodziesz, z zachowania chciano się dowiedzieć co dzieje się z człowiekiem - program ten musiał mieć ścisłe założenia ( zachowanie jest zawsze wynikające z wpływu otoczenia, człowiek zależy od otoczenia, jakie bodźce będą dostarczane. Jego indywidualna reakcja następstwem bodźców. Determinizm był podstawową zasadą) Jeżeli otoczenie determinuje zachowanie to trzeba badać to środowisko. SKINNER: jest twórcą podziału zachowań na: 1. zachowania reaktywne, to takie w którym zarówno bodziesz jak i reakcja są obserwowane ( co sprawia, że ujawnia się dana reakcja) 2. zachowanie sprawcze, obserwowana jest reakcja a nie bodziesz. Skinnerowski sposób podejścia do psychiki ludzkiej opiera się na tym, że zachowanie podlega określonym prawom. I trzeba szukać tych praw. Celem jest kierowanie tym zachowaniem. Środowisko jest odpowiedzialne za przyszłe zachowanie się dziecka, bo nieprawidłowe działywanie na nie jest przyczyną jego późniejszego złego zachowania. 6 PROF. TOLMAN: pod koniec lat 50 „Społeczna teoria uczenia się”, książka ta spowodowała upadek behawioryzmu. Sposób spostrzegania da interpretowanie sytuacji mają większe znaczenie w wytwarzaniu nawyków nią samo bodźcowanie z zewn. Źródłem nagród i kar są własne myśli. S →→→→→ O →→→→ R Rozpoczyna się kontynuowanie w postaci psychologii poznawczej. Między behawioryzmem a psychologią poznawczą jest różnica w akcentowaniu znaczenia konstrukcji poznawczej. ELLIS: w swojej terapii mówił o patogennym myśleniu (13 kategorii zdrowia i choroby). Tego typu terapia jest jedną z najlepszych. Kategorie w patogennym myśleniu poznawczym: umiejętność dbania o własne dobro i potrzeby ( jeśli ta samodzielność nie będzie prawidłowa to prowadzi do zachowań dysadaptacyjnych) dobre przystosowanie się ( np. towarzyskość) tolerancyjność umiejętność podejmowania ryzyka Myślenia patogenne: szczęście zależy od warunków zewnętrznych należy mi się żeby mnie akceptowano i kochano trzeba mieć podporę Psychologia Ewolucyjna: to jeden z nowszych obszarów badań psychologii tłumaczący ludzkie zachowania jako wynik ewolucji biologicznej i kulturowej. Psychologowie ewolucyjni zakładają, iż przynajmniej część naszych zachowań jest dziedziczona genetycznie. Niektóre z tych założeń są dowodzone poprzez szereg badań prowadzonych w populacjach osób spokrewnionych i niespokrewnionych. Jedną z częściej eksploatowanych badawczo kategorii to bliźnięta jednojajowe wychowywane w różnych środowiskach społecznych. Dzięki tego typu badaniom uzyskuje się informacje na temat zachowania dziedziczonego, niezależnego od otoczenia społeczno-kulturowego. Innym ciekawym obszarem badawczym są porównania 7 statystyczne relacji rodziców wobec dzieci (np. zachowań patologicznych w rodzinach, dzieciobójstwa) w rodzinach naturalnych i zastępczych. Psychoanaliza: Twórcy – Freud, Adler, Jung, Założenia – badania w klinikach psychiatrycznych Teza – procesy psychiczne człowieka, psychoterapia, psychoanaliza, człowiek nie doskonały. Główne założenia to, że tylko niektóre przeżycia i procesy psychiczne są uświadomione, większość pozostaje poza świadomością. Nieświadomość – obszar doznań, wspomnień, które mogą być powołane do świadomości za pomocą różnych technik. Podświadomość – niedostępna w poznaniu, tylko psychoanaliza tam dociera. Aparat wewnętrzny składa się z trzech warstw. 1. ID – zbiór sił dynamicznych tzw. popędów, które są nieświadome, irracjonalne, kierują się zasadą przyjemności. Są dwie grupy popędów - eros – popędy życia, seksualne - penatos – popęd śmierci, niszczycielski Siłę dynamiczną popędom daje proces odżywiania i jest przemieniana na moc psychiczną. 2. EGO – nakazuje liczyć się z realnością świata zewnętrznego, kieruje się zasadą rzeczywistości, koordynuje działania id, wymagania superego i naciski świata zewnętrznego. Dokonuje funkcji poznawania świata i dzięki temu reguluje zachowaniem człowieka, również dzięki ego możliwe jest odsunięcie gratyfikacji bezpośredniej na bardziej odległą tj. zgodnie z wymaganiami społecznymi. 3. SUPEREGO – zawiera zbiór wzorów zachowań, norm, nakazów i zakazów postępowania i te wzorce określają sposób, czas, okoliczności i obiekty za pomocą, których mogą być rozładowane popędy seksualne, agresywne itp. Superego składa się z 2 części - sumienie - ja idealne Obie one mają zdolność samo karania, sumienie poprzez poczucie winy, a ja idealne jest to wzór osobowy ukształtowany przez wymagania rodziców. Superego decyduje, co jest zgodne z normami, działa irracjonalnie, odwołuje się do ideału, a nie do rzeczywistości. Kontroluje popędy id poprzez hamowanie ich. 8 Konflikt – psychoanaliza traktuje człowieka jako jednostkę skonfliktowaną, stale jesteśmy w konflikcie, od sposobu radzenia sobie z konfliktami zależy zdrowie psychiczne jednostki. Mechanizmy obronne zob. książka. Psychologia Humanistyczna: zrodziła się w latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia i bardzo szybko zdobyła sobie ogromną popularność stając się ''trzecią siłą'' psychologii, obok psychoanalizy i behawioryzmuNazwa dziedziny pochodzi od tytułu periodyku Anthony'ego Suticha bliskiego współpracownika Abrahama Maslowa, który w 1961 roku powołał do życia czasopismo ''Journal of Humanistic Psychology''. W roku 1963 grupa psychologów z USA (Gordon Allport, Charlotte Buhler, George Kelly, Carl Rogers) powołała Amerykańskie Towarzystwo Psychologii Humanistycznej. Psychologia humanistyczna powstała jako wynik reakcji na ograniczenia psychoanalizy i behawioryzmu, które pomijały ludzkie możliwości i zdolności jak: twórczość, miłość, Ja, obiektywność, autonomia, tożsamość, odpowiedzialność, czy zdrowie psychiczne. Program psychologii humanistycznej był więc wynikiem negatywnej selekcji przedmiotu badania dokonanej przez dotychczasową psychologię. Sama idea nowej psychologii jako ''trzeciej siły'' pochodzi od Gordona Allporta, który wskazywał na możliwość wyjścia poza ograniczenia behawiorystycznego i psychoanalitycznego wyjaśniania aspiracji człowieka. Europejska fenomenologia i egzystencjalizm, kładąc nacisk na niepowtarzalność jednostki ludzkiej wskazała na konieczność wniknięcia w jej światopogląd, by móc "ujrzeć jej świat jej własnymi oczami" oraz na potrzeby dalszego rozwijania odpowiedzialności, wyboru samo tworzenia się, autonomii, i samej tożsamości. Rogers twierdził, że nie ma wiedzy wolnej od podmiotowości tzn. że każda ze stron układu badanego 9 wnosi swoje doświadczenia, idiosynkrazje modyfikując wyniki badań. Czynią to także badacze uważający się za obiektywnych. Proces badawczy w psychologii jest bowiem procesem komunikacyjnym, stąd też wywodzi się postulat psychologii humanistycznej, nakazujący koncentrować uwagę na relacji nadawca-komunikat-odbiorca. Psychologia humanistyczna w Polsce W Polsce, analogiczne idee psychologii humanistycznej podjął lekarz, neurolog i psychiatra, psycholog i pedagog oraz psychoterapeuta, Kazimierz Dąbrowski 1902-1980 w swojej koncepcji higieny psychicznej, dezintegracji pozytywnej i pedagogiki leczniczej, a także w teorii osobowości, którą zdefiniował jako samopotwierdzoną, samowychowującą się jedność własności indywidualnych i społecznych, zintegrowanych w wartościach realizowanego w życiu aksjologicznego ideału. Opisywał ją przez takie kategorie jak empatia, autonomia, czy przyjaźń. W latach 70. dyskutował z Maslowem, zwłaszcza jego teorię potrzeb, z którą się nie zgadzał . Postulaty psychologii humanistycznej Psychologia humanistyczna interpretuje człowieka jako podmiot autonomiczny, który przyjmuje postawę badawczą wobec rzeczywistości, który obserwuje, przewiduje, planuje i wnioskuje i który zgodnie z posiadaną wiedzą przystosowuje się do świata i kształtuje go. Podstawą filozoficzną czyni egzystencjalizm, personalizm i fenomenologię. Również pod względem metodologii zajmuje stanowisko odmienne niż behawioryści lub psychoanalitycy. Ci pierwsi, zgodnie z ogólną koncepcją człowieka i nauki, preferowali techniki eksperymentalne (eksperyment laboratoryjny), drudzy wypracowali szereg skomplikowanych technik, pozwalających dotrzeć do sfery nieświadomości. Psychologowie humanistyczni największą wagę przywiązują do badania aktualnego doświadczenia, stosując w tym celu różne odmiany opisu fenomenologicznego, a także introspekcyjnego. Celem psychologii humanistycznej jest koncentracja na opisie niepowtarzalnych właściwości indywiduum. Specjaliści analizujący psychologię humanistyczną wskazują, że można wyodrębnić jej sześć podstawowych postulatów: 1. upodmiotowienie sytuacji badawczej (badacz i badany stanowią my); 2. dialog zamiast manipulacja, ponieważ w każdej sytuacji badawczej ludzie mogą przejawiać odmienne właściwości; 10 3. komunikacja - niezbędna nie tylko z osobami badanymi, ale także z odbiorcami; 4. łączenie psychologii jako nauki z psychologią jako praktyką, czego przykładem jest psychoterapia; 5. uwzględniane perspektywy badanego (a nie tylko badacza), jako że zachowanie wyznaczone jest przez aktualny obraz rzeczywistości; 6. odwołanie się do empatii jako najbardziej efektywnego kanału komunikacyjnego. Psychologia humanistyczna odrzuca przekonania o zewnętrznej sterowności człowieka (typowe dla behawioryzmu), a wyraża przeświadczenie o istniejącym w każdym człowieku potencjale wewnątrzsterowności, który realizuje się wtedy, gdy nie ma blokad zewnętrznych wymuszających określone zachowania. Nadrzędnym interesem człowieka jest jego rozwój, a siłą napędową rozwoju jest potrzeba samoaktualizacji. Człowiek dysponuje także intuicją, która jest jego narzędziem rozwoju. W toku rozwoju pojawiają się się rozmaite sprzeczności między wewnętrznymi i zewnętrznymi kryteriami oceny danego zachowania. Wewnętrznym kryterium jest to, czy zachowanie sprzyja samoaktualizacji. Zewnętrzne kryterium to akceptacja - w tym wypadku ważne jest to, czy zachowanie zapewnia podmiotowi akceptację społeczną. Kierowanie się kryteriami zewnętrznymi jest często (a właściwie zawsze) destrukcyjne dla rozwoju, ponieważ blokuje możliwości zaspokojenia najważniejszych potrzeb i prowadzi do zaburzeń psychicznych. Kierując się kryterium wewnętrznym człowiek unika ograniczeń wolności. Człowiek sterowany od wewnątrz dysponuje swobodą wyboru zachowań. Człowiek wewnątrzsterowny jest podmiotem a jego zachowanie wyrazem podmiotowości w odróżnieniu od człowieka-przedmiotu, którego zachowanie jest efektem manipulacji zewnętrznej. (zobacz też: umiejscowienie poczucia kontroli (LoC)) Założenia Piramida potrzeb Istotnym składnikiem psychologii humanistycznej jest teoria hierarchii potrzeb rozwinięta przez Abrahama H. Maslowa. Potrzeby tworzą układ hierarchiczny (piramida Maslowa), przy czym hierarchia opiera się na dwóch podstawowych założeniach: 1. zachowanie człowieka jest motywowane przez niezaspokojone potrzeby, 2. gdy dana potrzeba została zaspokojona potrzeby wyższego rzędu, 11 3. zaspokojenie potrzeb z niższego piętra umożliwia zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu. Koncepcja ta zdobyła znaczną popularność, ponieważ w prosty sposób opisuje mechanizm generowania potrzeb i dynamikę ich rozwoju. Samorealizacja Drugim składnikiem podejścia humanistycznego jakie zaproponował Maslow jest teoria samoaktualizacji. Samoaktualizacja jest procesem stawania się tym, kim się jest, dążeniem do wewnętrznej spójności, jedności z samym sobą, spełnienia swojego przeznaczenia lub powołania. MÓZGOWA ORGANIZACJA CZYNNOŚCI PSYCHICZNYCH (aktualnie brak) Cechy i funkcje układu nerwowego: pobudliwość- zdolność przechodzenia w stan ruchu pod wpływem bodźców , które wyprowadzają ustrój ze stanu równowagi; plastyczność- gdy właściwości komórek nerwowych zmieniają się w sposób trwały pod wpływem działania bodźców ze środowiska co zapewnia zdolność adaptacji do samonaprawy, uczenia się, pamięci etc. RECEPTORY: interreceptory- oko, ucho, czucie; pobierają informacje z wnętrza organizmu proprioreceptory- skóra, mięśnie, ściany naczyń krwionośnych RODZAJE PLASTYCZNOŚCI: 12 pouszkodzeniowa: wywołana wzmożonym dośw.czuciowym lub ruchowym zw.z uczeniem i pamięcią ( kształtuje tożsamość org.) rozwojowa- zw.z przebiegiem ciąży MODEL KOMÓRKI NERWOWEJ 13 PROCESY POZNAWCZE Proces psychiczny człowieka to sekwencja zmian zachodzących w przebiegu aktywności motoryczno-intelektualnej człowieka, zmiany w psychice wyniku oddziaływania bodźców na zmysły i mózg, a determinujące poznawanie rzeczywistości i regulujące stosunek człowieka do otoczenia. Podział procesów poznawczych: Wrażenia Wrażenia zmysłowe to elementarne składniki procesu poznawczego; powstają wskutek działania bodźców na poszczególne narządy zmysłów; są odzwierciedleniem izolowanych cech przedmiotów np. barwy, dźwięku, zapachu. Wrażenia dzieli się w zależności od receptorów które odbierają bodźce: 1. wzrokowe, 2. skórne, 3. słuchowe, 14 4. 5. 6. 7. węchowe, smakowe, ustrojowe, równowagi i stawowo-mięśniowe. Spostrzeżenie Jest to proces psychiczny polegający na doznawaniu wielu wrażeń jednocześnie, które w mózgu są selekcjonowane, wiązane oraz sensownie ujmowane. Podstawowym tworzywem dla spostrzeżeń są wrażenia wzrokowe. Uwaga To skierowanie świadomości na jakiś przedmiot lub zjawisko świata zewnętrznego i wewnętrznego. Uwaga ma charakter selektywny, jeżeli człowiek zwraca ją na jeden przedmiot lub zjawisko, to tym samym odwraca uwagę od innych. Wyobraźnia To samodzielny proces tworzenia obrazów (wyobrażeń) na podstawie minionych spostrzeżeń. Wyobrażenia są obrazami przedmiotów lub zjawisk, których nie postrzegamy w danej chwili. Wyobraźnia jest procesem, a wyobrażenie jego produktem, rezultatem. Wyobraźnia człowieka jest ściśle związana ze spostrzeganiem, z pamięcią, z myśleniem, a nawet z uczuciami. 1. 2. 3. 4. 5. 6. mimowolna dowolna odtwórcza wytwórcza (twórcza) konkretna fantazyjna 15 Pamięć Jest jednym z zasadniczych procesów psychicznych. Leży u podstaw wszystkich innych procesów psychicznych i bez niej nie możliwe byłoby w ogóle życie psychiczne. Pamięć to proces psychiczny polegający na zapamiętaniu, przechowywaniu (pamiętaniu) i odtwarzaniu materiału (zmysłowego, wyobrażeniowego lub myślowego). 3 podstawowe procesy pamięciowe: 1. zapamiętywanie– jest procesem gromadzenia wiedzy i umiejętności człowieka 2. pamiętanie– w czasie pamiętania wystepują dwa istotne procesy: 3. zapominanie (jest procesem naturalnym, polega na zmiejszeniu się pod wpływem czasu materiału pamięciowego) 4. zniekształcanie (jest procesem wyłącznie negatywnym i polega na powstawaniu różnorodnych zmian w przechowywanym materiale) 5. odtwarzanie – polega na przypominaniu lub rozpoznawaniu Myślenie To aktywny proces poznawczy odzwierciedlający ogólne cechy i stosunki między róznymi elementami rzeczywistości, zmierzający do rozwiązywania określonych problemów (zadań, zagadnień) Procesy myślenia: 1. analiza 2. synteza 3. uogólnianie 4. abstrahowanie 5. porównywanie 6. klasyfikowanie 7. wnioskowanie 16 INTELIGENCJA I UCZENIE SIĘ CZŁOWIEKA INTELIGENCJA 1.Inteligencja-rzecz nabyta, Człowiek się z tym rodzi, Zdolność myślenia logicznego. 2.inteligencja emocjonalna-umiejętne okazywanie uczuć, sposób wywierania emocji u siebie i u innych. 3.Myślenie abstrakcyjne-oderwane od rzeczywistości, marzenia. 4.Inteligencja,a mądrość-mądrość rzecz wyuczona, człowiek inteligentny dąży do mądrości INTELIGENCJA: Od łac.inteligentia-bystrość, szybkość pojmowania;ma 2 znaczenia:-rodzaj szczególnej sprawności umysłowej,-nazwa warstwy społecznej(dawniej). INTELIGENCJA wg PWN: Zespół zdolności umysłowych umożliwiających jednostce sprawne korzystanie z nabytej wiedzy oraz skuteczne zachowanie się wobec nowych zadań i sytuacji. TEZA GALTONA : Większość osobników posiada cechy na poziomie średnim a ekstrema reprezentowany są przez niższe osobniki. Howard Gertner 7 rodzajów inteligencji: 1. logiczno-matemat. 17 2. 3. 4. 5. 6. 7. językowa przestrzenna muzyczna koordynacja ruchu interpersonalna emocjonalna 7 MODELI INTELIGENCJI: 1.Adaptacyjny wg.Sterna[jest to zdolność adaptacji do nowych warunków i do wyk.nowych zadań,utożsamia inteligencje z efektywnością działania. Krytycy tego podejścia postulują ze efektywność działania jest uzależniona nie tyle od inteligen.ale również od osobowości, temperamentu, motywacji. Stern wprowadził pojęcie:wieloumyslowego dziecka. 2.Jako zdolność uczenia się wg.Ferbusona (jest to nabyty przez jednostkę repertuar zgeneralizowanych technik uczenia się. Miarą inteligencji jest stopień trudności materiału który potrafimy sobie jeszcze przyswoić) 3.Jako zdolność rozwiązywania problemów ta zdolność wymaga zaangażowani, wnioskowania, rozumowania, wykrywania, myślenia abstrakcyjnego. 4.Podejście operacjionistyczne wg. Boeinga (jest tym co mierzą testy inteligencji). 5.Podejście Behotlera (ineligencjia jest to ogólna zdolność jednostki do celowego działania, racjonalnego myślenia i efektywnego radzenia sobie w otaczającym środowisku. Polską adaptacją testu Behotlera jest test WAIS-R dla dorosłych, dla dzieci WISC-R. Dla dorosłych -11, dla dzieci -12 podtestów. TYPY INTELIGENCJI 1. ABSTRAKCYJNA- umiejętność analizowania danych, które da się zawrzeć w formie znaków i symboli. 2. WERBALNA- zdolność formułowania wypowiedzi, szybkie znajdowanie słów , dobre rozw. testu pisemnego i ustnego. 18 3. SPOŁECZNA- zdolność przystosowania się i wpływania środowisko społeczne. 4. TWÓRCZA- zdolność do generowania nowych pojęć lub ich nieoczekiwanych połączeń. 5. EMOCJIONALNA- umiejętność radzenia sobie ze swoimi emocjami, nazywanie ich, oraz zauważania i wpływania na emocje innych. Uczenie się Uczenie się - jedno z podstawowych pojęć psychologii - to proces zdobywania wiadomości, umiejętności i nawyków (sprawności), prowadzący do stałych zmian w zachowaniu uczącego się ucznia. Uczenie można rozpatrywać jako czynność (pojedynczą, krótkotrwałą) lub jako proces (zbiór czynności posobnych i/lub równoległych, długotrwały): 1. czynność – wtedy gdy chcemy sobie coś przyswoić np. wiersz, 2. proces – to układy czynności. O tym czy dana czynność lub proces zachodzi wnioskujemy na podstawie zaobserwowanych zmian uczenie więc jest procesem nabywania doświadczeń wyrażające się modyfikacją zachowania. Uczenie się może mieć charakter zamierzony jak i niezamierzony. W pedagogice uczenie się odnoszone jest do czynności ucznia. Efekty uczenia się zależne są między innymi od pamięci, koncentracji uwagi, motywacji, zainteresowań, zdolności. Efektem uczenia się jest wyuczenie się. Sposoby uczenia się 1. uczenie pamięciowe – jego celem jest zapamiętanie układów wiadomości lub czynności tak, by można je było powtarzać w sposób bezbłędny – podstawowa czynność to powtórzenia; odnoszą się do tego trzy prawa: 2. postawa czynna powoduje lepsze efekty niż postawa bierna, 3. zapamiętanie początku i końca materiału wymaga mniej powtórzeń niż zapamiętanie środka, 19 4. czas potrzebny do wyuczenia się określonego materiału jest wprost proporcjonalny do kwadratu długości szeregu. 5. uczenie się przez rozwiązywanie problemów – gdy podmiot spotyka się z sytuacją nową, trudną, gdy zadanie nie może być rozwiązane przy pomocy posiadanej wiedzy. Uczeń informacje musi sam wytworzyć. 6. uczenie się przez próby i błędy - wtedy gdy podmiot znajduje się w jakiejś nowej sytuacji, rozpatruje nowy układ zależności, po to by lepiej przystosować się do życia. Jest to nieekonomiczny sposób uczenia się, stosowany tam gdzie zawodzą inne. Podstawowe prawo odnoszące się do tej formy uczenia się to prawo efektu Thorndike: wśród wielu wykonywanych czynności, najsilniej utrwalają się te po których następuje efekt w postaci nagrody. 7. uczenie się przez wgląd (zrozumienie) - odkrywanie organizacji materiału, nadawanie mu jakiejś struktury. Chodzi o wniknięcie w istotę rzeczy, zobaczenie powiązań między elementami, wniknięcie w terminy wchodzące w zakres działania. 8. uczenie się sensoryczne - polega na wytwarzaniu odruchów warunkowych. 9. uczenie się przez naśladownictwo. 10. uczenie się uboczne (mimowolne) - następuje przy okazji wykonywania jakichś czynności. Uczenie się, proces zdobywania i gromadzenia doświadczeń, w wyniku czego powstają nowe formy zachowania się i działania lub następuje modyfikacja zachowań i działań wcześniej nabytych. Wskutek uczenia się opanowany zostaje cały system wiadomości, umiejętności, nawyków, przyzwyczajeń, przekonań. Terminu uczenie się używa się zarówno w znaczeniu wąskim - dla określenia świadomego i zamierzonego zdobywania wiadomości i umiejętności, jak i w znaczeniu szerokim - dla określenia zarówno uczenia się zamierzonego, jak i nie zamierzonego (mimowolnego). Istnieje wiele teorii wyjaśniających zjawisko uczenia się. Współcześnie wyodrębnia się dwie ich grupy: 1) teorie koneksjonistyczne, przyjmujące, że podstawą uczenia się są różnego typu połączenia między bodźcami i reakcjami (np. teorie I.P. Pawłowa, B.F. Skinnera, L. Thorndike'a), 2) teorie poznawcze, wyjaśniające uczenie się jako zmianę schematów poznawczych (np. teorie K. Lewina, E.Ch. Tolmana). 20 We współczesnej psychologii amerykańskiej procesy uczenia się uznawane są za główną dziedzinę badań psychologicznych. W zależności od przyjętych kryteriów rozróżnia się wiele rodzajów i form uczenia się. W związku z rodzajem motywacji i nastawienia wyodrębnia się: 1) uczenie się umyślne, ukierunkowane na zdobycie wiedzy, umiejętności, sprawności itp., 2) uczenie się mimowolne (uboczne), nie zamierzone. Zależnie od przyjętych sposobów i technik wyróżnia się: 1) uczenie się pamięciowe (mechaniczne) metodą biernego powtarzania, 2) uczenie się przez zrozumienie (wgląd), wniknięcie w istotę zagadnienia, sens opanowywanego materiału, 3) uczenie się sensoryczne (spostrzeżeniowe, percepcyjne), polegające na wytwarzaniu się odruchów warunkowych pod wpływem wzmacniania określonych doświadczeń, 4) uczenie się metodą prób i błędów (porażek i sukcesów), występujące najczęściej u dzieci i zwierząt oraz w sytuacjach, gdy brak jest wskazówek, jak rozwiązać zadanie przejawia się w szukaniu, próbowaniu i eliminowaniu czynności zbędnych, ćwiczeniu się w czynnościach skutecznych, prowadzących do celu, 5) uczenie się przez naśladownictwo, czyli intencjonalne wykonywanie przez osobę uczącą się czynności, które przedtem wykonywał ktoś inny, 6) uczenie się przez działanie, tzn. wykorzystywanie opanowanej wiedzy do rozwiązywania zadań praktycznych, 7) uczenie się przez przeżywanie, co oznacza kształtowanie stosunku do określonych wartości moralnych, społecznych, estetycznych i innych. Efekty uczenia się zależą od właściwości psychofizycznych ucznia, przede wszystkim od zdolności zapamiętywania oraz od koncentracji i 21 trwałości uwagi. Od sytuacji uczenia się (struktura i rodzaj przyswajanych treści, lokal i jego urządzenie, stan organizmu uczącego się itp.). WYBRANE ZAGADNIENIA OSOBOWOŚCI I TEMPERAMENTU CZŁOWIEKA Osobowość Osobowość to wewnętrzny system regulacji pozwalający na adaptację i wewnętrzną integrację myśli, uczuć i zachowania w określonym środowisku w wymiarze czasowym (poczucie stabilności). Osobowość jest także definiowana jako charakterystyczny, względnie stały sposób reagowania jednostki na środowisko społeczno – przyrodnicze, a także sposób wchodzenia z nim w interakcje. Osobowość kształtowana jest przez całe życie, szczególnie w okresie dzieciństwa oraz młodości poprzez wpływ bodźców zewnętrznych w procesie socjalizacji, a także własnej aktywności jednostki. Istotną rolę odgrywają tu również wrodzone cechy biofizyczne. Teorie osobowości Różnorodne poglądy na konstrukcję osobowości człowieka doprowadziły do powstania licznych teorii Psychodynamiczne o Teoria freudowska – w procesie kształtowania osobowości kładzie nacisk na doświadczenie zdobyte w dzieciństwie, popędy biologiczne oraz stosunki z rodzicami; (zobacz też psychoanalityczna teoria osobowości); o Teorie neopsychoanalityczne – podkreślają znaczenie podstawowych popędów oraz interakcji społecznych w kształtowaniu osobowości jednostki. Przedstawiciele: Carl Jung, Alfred Adler, Harry Stack Sullivan, Karen Horney, Erik Erikson; 22 Teorie pola – traktują organizm jako całość, kładąc nacisk na dążenie jednostki do zaspokojenia podstawowego popędu jakim jest popęd samorealizacji. Przedstawiciele: Kurt Goldstein; Teorie czynnikowe – przedstawiają osobowość jako zbiór cech lub charakterystycznych sposobów zachowania, odczuwania, reagowania. Przedstawiciele: Joy Paul Guilford, Raymond Cattell, Hans Eysenck; Teorie uczenia się – podkreślają czynniki sytuacyjne wywołujące określone zachowania oraz warunki wzmacniające owe zachowania. Przedstawiciele: John Dollard, Neal Miller o Teoria uczenia się społecznego – zwraca uwagę na społeczny aspekt kształtowania się osobowości, tj. bodźce i wzmocnienia społeczne. Przedstawiciele: Albert Bandura; Teorie humanistyczne - Abraham Maslow, Carl Rogers, Frederick Perls, Kazimierz Dąbrowski; Teorie systemowe - Milton Erickson, Oscar Ichazo (systemowa teoria osobowości). Osobowość jest terminem niezwykle trudnym do zdefiniowania, a podejście do osobowości różni się w zależności od stanowiska teoretycznego. Ogólnie można powiedzieć, że osobowość to charakterystyczny, względnie stały sposób reagowania jednostki na środowisko społeczno – przyrodnicze, a także sposób wchodzenia z nim w interakcje. Ogólne teorie osobowości: 1. teorie typów: zakładają, że każda jednostka reprezentuje swoistą równowagę podstawowych elementów zgodnych z typem osobowości. Przykładem takiej teorii jest konstytucjonalna teoria Sheldona, mówiąca, że typy budowy ciała związane są z rozwojem osobowości. 2. teorie cech: opisują osobowość jako zespół charakterystycznych dla danego człowieka cech. Cecha to względnie stała, charakterystyczna dla jednostki, zgeneralizowana tendencja do określonych zachowań, przejawiająca się w różnych sytuacjach. Przykładem takich teorii są m.in.: teorie Allporta, Cattella czy też Eysencka. Jedną z najbardziej znanych jest teoria Wielkiej Piątki, wyznaczająca pięć głównych cech, występujących z różnym natężeniem i w różnych konfiguracjach u każdego człowieka. Cechy te to: neurotyczność, ekstrawersja, otwartość na doświadczenia, ugodowość i sumienność. 23 3. teorie psychodynamiczne i psychoanalityczne: klasyczne teorie Freuda i Junga, czy późniejsze: Adlera, Fromma, Horney. Na ogół kładą nacisk na czynniki rozwojowe przy założeniu, że osobowość dorosłego człowieka rozwija się w czasie, w zależnośći od stopnia intergracji czynników. Ważne są tu podejścia motywacyjne. Ponadto w klasycznym podejściu psychoanalitycznym Freuda, kładzie się nacisk na rolę procesów nieświadomych, konfliktów i centralną rolę popędów w rozwoju osobowości. Freud wyznaczył także trzy struktury psychiczne osobowości: id, ego i superego. 4. podejście behawioralne: nie powstały konkretne behawioralne teorie osobowości, ale pod wpływem rozwoju behawioryzmu, naukowcy zaczęli się przyglądać osobowości z perspektywy środowiska: na ile zależy ona od stałości środowiska i otrzymywanych wzmocnień. 5. teorie humanistyczne: w przypoadku teorii humanistycznych istnieje trudność w empirycznym weryfikowaniu wprowadzonych pojęć. Autorzy tacy, jak Abraham Maslow czy Carl Rogers opierali się głównie na fenomenologii (najważniejsze są subiektywne doświadczenia jednostki), holizmie i naturalnym dążeniu do samorealizacji. 6. poznawcze podejście do osobowości: osoba traktowana jest tu jako pewna całość, teorie koncentrują się na pojęciu JA (obrazie własnej osoby), które odpowiedzialne jest za nadawanie sensu doświadczeniom. Osobowość jest traktowana jako system wiedzy osobistej, wykorzystywanej przy interpretacji doświadczeń i sterowaniu zachowaniem; jest to wiedza naturalna (potoczna, intuicyjna), gorąca (silnie związana z emocjami), często słabo uświadamiana, o charakterze pragamatycznym. Temperament Temperament - podstawowe, względnie stałe czasowo cechy osobowości, które manifestują się w formalnej charakterystyce zachowania. Cechy te występują już we wczesnym dzieciństwie i są wspólne dla człowieka i zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne, temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i starzenia się) oraz niektórych czynników środowiskowych. (Regulacyjna teoria temperamentu Strelau) Temperament - zespół dziedziczonych cech osobowości, zdeterminowanych genetycznie i ujawniających się już w pierwszym roku życia człowieka. Tak rozumiany temperament stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju osobowości. (Buss i Plomin) 24 Badaniami temperamentu zajmowali się m.in. Hipokrates, Iwan Pawłow, Jan Strelau, Hans Eysenck (patrz: teoria temperamentu PEN), Arnold Buss i Robert Plomin. Temperament w teorii Pawłowa Według teorii Pawłowa temperament odpowiada typowi układu nerwowego, który charakteryzują cztery podstawowe właściwości: SPP - siła procesu pobudzenia; na poziomie zachowania funkcjonalna wydolność komórki nerwowej znajduje wyraz w reakcjach na silną lub długotrwałą stymulację; im silniejszy układ nerwowy, tym mniejsza jest wartość procesu pobudzenia o hamowanie ochronne (pozaokresowe) - rodzaj hamowania bezwarunkowego, służącego ochronie OUN przed przeciążeniem (zob. habituacja) SPH - siła procesu hamowania; łatwość, z jaką UN tworzy warunkowe reakcje hamulcowe (wygaszanie, różnicowanie, opóźnianie), przejawia się gdy zachodzi konieczność odraczania reakcji, hamowania pobudzeń, by stworzyć miejsce adekwatnie działającym bodźcom RWN - równowaga procesów nerwowych; stosunek procesów pobudzenia do procesów hamowania RPN - ruchliwość procesów nerwowych; zdolność UN do szybkiej zmiany procesów pobudzenia i hamowania Typy wyższej czynności nerwowej wg Iwanowa-Smoleńskiego 1. 2. 3. 4. typ ruchliwy - związki pobudzenia i hamowania tworzą się łatwo i szybko typ powolny - związki pobudzenia i hamowania tworzą się powoli typ pobudliwy - pobudzenie tworzy się szybko, hamowanie powoli typ hamulcowy - pobudzenie tworzy się powoli, hamowanie szybko Kombinacje właściwości układu nerwowego Pawłow swoje badania nad funkcjonalną wydolnością komórki nerwowej odniósł do typologii temperamentów Hipokratesa. Kombinacje typów temperamentalnych to odpowiedni: typ melancholiczny, typ choleryczny, typ sangwiniczny i typ flegmatyczny. 25 TYP MELANCHOLICZNY- (gr. mélanos – czarny + chole – żółć; prawdopodobnie stąd m.in. "czarne myśli") to osoba o pesymistycznym, lękowym, negatywnym podejściu do przyszłości, życia, samego siebie, a także codziennych spraw. Melancholik cechuje się temperamentem reprezentującym słaby układ nerwowy (wg teorii Pawłowa). Według Hipokratesa dominującym narządem w organizmie melancholika jest śledziona, a dominującym "humorem" - tzw. czarna żółć. Osoba taka często popada w stany ruminacji, ma trudności z podejmowaniem decyzji, brakuje jej wiary w siebie. Melancholik jest wrażliwy na krytykę swojej osoby, obraźliwy, nerwowy i skłonny do zadumy, spokojny, wyciszony, powściągliwy, mało elastyczny w zachowaniu. Lubi marzyć, oddawać się zadumie 26 TYP CHOLERYCZNY- Choleryk (gr. chole – żółć, stąd "żółć go zalewa") – przeciwieństwo flegmatyka, typ pobudliwy, przejawiający tendencje do ciągłego niezadowolenia i agresji. Charakteryzuje go silne przeżywanie emocji oraz duża energia życiowa i aktywność. Cholerycy bywają uparci, a ich reakcje na bodźce są szybkie i często nieprzemyślane, bywają też zakompleksieni. Są nastawieni na działania i kierowanie. Wzbudzają wśród ludzi zaufanie i respekt, częśto pracują dla potrzeb grupy. Są szybcy w działaniu, preferują pracę, którą mogą sami zorganizować. Lubią przewodzić i organizować pracę innym. Gdy ktoś się z nim nie zgodzi,denerwuje się,krzyczy,staje sie agresywny. Według Hipokratesa dominującym narządem w organizmie choleryka jest wątroba, a dominującym "humorem" - żółć. TYP SANGWINICZNY- Sangwinik (łac. sanguis – krew, stąd "krewki") to osoba o optymistycznym podejściu do życia, otwarta na relacje interpersonalne, towarzyska, beztroska. Lubi być w centrum zainteresowania, władcza i dominująca, czasem dumna i spoglądająca na innych "z góry". Jest emocjonalna i spontaniczna, ma duże poczucie humoru, potrafi przyciągać do siebie ludzi. Tryska energią i entuzjazmem, jest twórcza, lubi komplementy, szybko przeprasza. Sangwinik cechuje się temperamentem reprezentującym silny, zrównoważony i ruchliwy układ nerwowy (wg teorii Pawłowa). Według Hipokratesa dominującym narządem w organizmie sangwinika jest serce, a dominującym "humorem" - krew. TYP FLEGMATYCZNY- Flegmatyk (gr. phlégein – śluz) to osoba: 1. o wysokim poziomie samokontroli 2. zrównoważona emocjonalnie, 3. łagodna 27 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. solidna w relacjach interpersonalnych najczęściej nieufna i chłodna dyplomatyczna pojednawcza cierpliwa cicha dowcipna potrafiąca poświęcić dużo czasu sprawie czy człowiekowi lubiąca obserwować ludzi potrafiąca współczuć preferująca pracę nie wymagającą pośpiechu i tempa potrafiąca słuchać Flegmatyk cechuje się temperamentem reprezentującym silny, zrównoważony i bezwładny układ nerwowy (wg teorii Pawłowa). Według Hipokratesa dominującym narządem w organizmie flegmatyka jest mózg, a dominującym "humorem" - śluz. 28 ZACHOWANIA SPOŁECZNE LUDZI Człowiek istotą społeczną - koncepcja teologiczna (Kasper Hauser, chłopiec Heski, chłopiec Islandzki, chłopcy Litewscy, dziki z Aveyron, Kellogowie „Małpa i dziecko”) - koncepcja socjologiczna (w obu przypadkach życie społeczne ma różne znaczenie dla rozwoju jednostki ludzkiej) Koncepcje pojmowania jednostki ludzkiej: 1. k. abstrakcjonistyczną (Simml, Wiese) – nie ma żadnej charakterystyki jednostki jedynie przyjmuje się, jednostka jest podmiotem działań i zachowań i analizuje się różne formy, w jakich życie społeczne tych jednostek występuje (stosunki społeczne, grupy społeczne, procesy społeczne. Koncepcja ta abstrahuje od postaw ludzi czy motywów ich działania) 29 2. k. naturalistyczną – jednostka ludzka jest przedstawicielem gatunku, który reaguje na bodźce zewnętrzne poprzez odpowiednie zachowania 3. k. realistyczną (Arystoteles) – jednostka ludzka jest istotą społeczną. 3 założenia: - jednostka nie mogłaby rozwinąć swych cech specyficznie ludzkich, gdyby znajdowała się poza ludzkim środowiskiem społecznym. - człowiek nie jest czymś danym, gotowym ostatecznie określonym - jednostka tworzy różne rodzaje i formy życia zbiorowego Jednostka a społeczeństwo: - teorie linearne (jeden stały kierunek rozwoju ludzkich dziejów, polegający na realizowaniu coraz większej wolności jednostki lub odwrotnie) - teorie cykliczne (dzieje ludzkie polegają na zmiennym, powtarzającym się przechodzeniu społeczeństw ze stanów indywidualizmu do stanów kolektywizmu, wspólności czy też socjalizacji) - teoria Hegla – rozwój historyczny, zdążający od stanu braku wolności dla jednostki poprzez stany wolności dla jednego, wolnosci dla kilku od stanu wolności dla wszystkich ludzi - teoria Kazimierza Kellesa – Krauza – socjologiczne prawo retrospeksji społecznej, głoszące, iż rozwój społeczny toczy się według dwóch antagonistycznych zasad, które obracają koło dialektycznego nastepstwa: indywidualizmu, socjalizmu, czyli przewagi interesó jednostki nad interesami społeczeństwa w jednym okresie, a przewagi interesów społeczncyh nad jednostkowymi w następnym okresie dziejowym. - teoria Poppera – główny nurt dziejowy współżycia ludzkiego to wysiłki zmierzające do stworzenia „społeczeństwa otwartego”, służącego jednostce i jej wolności, w moejsce społeczeństwa „zamkniętego”, totalnego. Trzy teorie na temat stosunku jednostki do społeczeństwa. 1. Organistyczna (Platon, Spencer) – społeczeństwo jest pierwotne w stosunku do człowieka, jest organizmem i decyduje o naturze, o istocie swej części, jaką jest człowieka. Społeczeństwo uznali za rzeczywistość pierwotną, a jednostkę ludzką za część i wytwór społeczeństwa. Osoba ludzka spełnia jedynie funkcje względem organizmu. Prowadziło do totalitarnych teorii. 2. Mechanicystyczna, atomistyczna czy też nominalistyczna, umowy społecznej (Demokryt, Spencer, Hobbes, Locke, Rousseau) – istnieją jedynie rzeczy jednostkowe, zaś całości systemy są jedynie tworami umysłu ludzkiego. Społeczność jest tworem myśli ludzkiej, jest to nazwa, której nie odpowiada żaden desygnat w świecie rzeczywistości. Społeczność oznacza wykonywanie przez ludzi zgodnie z zawartą umową pewnych czynności podobnych lub uzupełniających się. Dobro powszechne jest sumą dóbr największej liczby jednostek. 30 3. Funkcjonalna (Sorokin, św. Tomasz i Augustyn) – społeczeństwo nie jest bytem substancjalnym, ale są nim jedynie osoby ludzkie, które społeczeństwo czy społeczeństwa tworzą. Społeczności ludzkie istnieją realnie, są całościami odrębnymi od osób które je tworzą. Społeczność jest bytem przypadłościowym, realnym i polega na powiązaniu uzależnieniu się zespołem stosunków podporządkowania i współpracy przez osoby daną społeczność tworzące. Owo połączenie dokonuje się dla osiągnięcia określonego dobra. Społeczeństwo ma charakter więzi duchowej. Jej zadaniem jest osiąganie dobra wspólnego dla wszystkich. Realizacja dóbr jednostkowych następuje za pośrednictwem dobra wspólnego. Osoba ludzka jest autonomiczna i wyrasta ponad zbiorowość, z drugiej zaś strony jest w pewnym zakresie podporządkowana społeczności. Prawa osoby ludzkiej i dobro wspólne. Droga do określenia praw i osoby ludzkiej może być dwojaka, nazwijmy je drogami analizy dedukcyjnej (do ustalenia praw osoby dochodzi się w drodze analizy i rozumowania) i opisu empirycznego (obserwacja praktyki społecznej, opis i usystematyzowanie uprawnień jakich żądały dla człowieka różne ruchy społeczne i polityczne). Jan XXIII „Pacem in terris” 1963 – podstawą praw człowieka jest godność osoby ludzkiej. Uporządkował prawa na trzy grupy: prawa wolnościowe, prawa społeczne i prawa solidarnościowe. Wyznaczniki społeczeństwa humanistycznego – prawo do bytu, prawo do życia, prawo do rozwoju (Wielka Karta Swobód, Bill of Right, Konstytucja 3 Maja, Deklaracja praw człowieka i obywatela z Francji 1789 r., Deklaracja niepodległości US, Międzynarodowa deklaracja praw człowieka uchwalona przez Międzynarodowy Instytut Prawa dnia 12 października 1929 oraz Międzynarodowa deklaracja praw człowieka proklamowana przez zgromadzenie ONZ 10 grudnia 1948. Określenie zjawiska społecznego. Spór między psychologizmem (Tarde) i socjologizmem (Durkheim) w ich poglądach na temat tzw. elementarnego faktu społecznego. Tarde – fakty społeczne to stany psychiczne jednostki, wywoływane oddziaływanie dwóch czy więcej jednostek na siebie. Zjawiska społeczne jako zjawiska z natury psychiczne, polegające na wzajemnym oddziałwyaniu na siebie umysłów jednostek, i odrzucał istnienie swoistej rzeczywistości społecznej. Durkheim – społeczeństwo to całość i uznaje pierwotność społeczeństwa w stosunku do jednostki. Społeczeństwo determinuje wszystkie dziedziny życia i aktywności ludzkiej, gdyż stanowi rzeczywistość sui generis, nieredukowalną do jakichkolwiek swych elementów składowych i niesprowadzalną do poziomu jednostkowego. Zjawiska określane należące do sfery psychicznej tj. ludzkie sądy, opinie, normy są uwarunkowane społecznie i wytwarzane przez życie zbiorowe ludzi. Nic, co jest ludzkie nie jest niespołeczne. „Faktem społecznym jest każdy sposób działania ustalony 31 lub nie, który może wywrzeć na jednostkę przymus z zewnątrz. Faktem społecznym jest sposób działania powszechny w obrębie danego społeczeństwa, mający istnienie własne, niezależne od swych przejawów w jednostkach. Społeczeństwo to byt pierwotny. D. nie neguje wewnętrznego doświadczenia działającej jednostki czyli psychicznego aspektu zjawiska społecznego, ale odmawia mu kreatywnego, twórczego charakteru. Rodzaje zjawisk społecznych. Rodzaje zjawisk społecznych Znaniecki nazywał „układami względnie osobowymi”. Rodzaje: osobowość, styczności społeczne, działania – interakcje społeczne, stosunki społeczne, grupy społeczne. Osobowość: Proces socjalizacji - ogól świadomych n niezamierzonych oddziaływań wpływających na kształtowanie się osobowości jednostki. Postawa – trwały układ dyspozycji jednostki do określonego zachowania się wobec danego przedmiotu postawy. Komponenty: poznawczy – trwałe poglądy jednostki na dany przedmiot postawy. emocjonalny – trwałe uczucia s stosunku do przedmiotu postawy. behawioralny – trwałe dążności względem danego przedmiotu. Styczności społeczne (bezpośrednie lub pośrednie): Świadomość jednego partnera, jednostki czy grupy społecznej o istnieniu drugiego partnera, uzewnętrznioną za pomocą jakiegoś narzędzia styczności możliwości wzajemnego oddziaływania (podjęcia interakcji). Interakcje społeczne: Świadome działanie jednostki lub grupy skierowane do innych podmiotów życia społecznego, zmierzające do wywarcia wpływu na osobowość czy zachowanie drugiego partnera. Stosunek społeczny: Unormowany system interakcji czy świadczeń między partnerami, wykonywanych na podstawie wzajemnych uprawnień i obowiązków między partnerami. 3 elementy składają się na każdy stosunek społeczny: podstawa – źródło zależności (Szczepański dzieli źródła na zależności strukturalno – funkcjonalne tj. wynikające ze struktury i funkcjonowania społeczeństwa, i zależności tzw. intencjonalne, tj. zawisłe wyłączenie od własnych zamierzeń jednostek czy grup) układ wzajemnych uprawnień i obowiązków (czy wzajemnych oczekiwań) oraz pewien system regulowanych wzajemnych czynności, wykonywanych przez partnerów. 32 PRAWO I PSYCHOLOGIA 1879 – pierwsze laboratorium psychologii eksperymentalnej powstałe w Lipsku i teraz traktuje się ją jako odrębną dyscyplinę (naukę). 1791 – książka o potrzebie wiedzy psychologicznej przy ocenie przestępców. 1791 – 92 – prawnicy niemieccy interesują się psychologią np. Schauman. lata 60-te XX w. – wiele publikacji na temat zw. psychologii z prawem i początek separacji psychologii sądowej od innych. Psychologia sądowa – gałąź psychologii stosowanej, której podstawowym zagadnieniem jest wyjaśnienie wszystkich problemów psychologicznych dotyczących osób obwinionych, związanych z zeznaniami świadków oraz wyjaśnieniem spraw cywilnych z pr. rodzinnego i pr. pracy. Psychologia spełnia funkcje doradczo konsultacyjną na rzecz sądu oraz stron w procesie karnym i cywilnym. Tadeusz Tomaszewski dzieli psychologię na 1. kryminalną – zajmuje się psychologiczną charakterystyką przestępstw. 2. penitencjarną – zajmuje się sytuacją ludzi skazanych na pozbawienie wolności. 3. prawa – klasyfikacja czynu przestępczego 4. zeznań świadków – problematyka wiarygodności zeznań. Tyszkiewicz – istnieją dwa ujęcia psychologii. 1. Szerokie - problematyka przestępstwa i sprawcy - problematyka wykonywania kary pozbawienia wolności - problematyka postępowania karnego. 2. Wąskie – obejmuje jedynie problematykę postępowania sądowego. Stanik, Gierowski. Psychologia pełni rolę służebną wobec prawa. Kryterium podziału wynika z kolejności ustanawiania i stosowania prawa. 33 Płaszczyzna prawna Tworzenia prawa i społecznego funkcjonowania norm prawnych Stosowanie prawa * płaszczyzna profesjonalno prawna * płaszczyzna wiadomości i umiejętności specjalnych Sfera wykonawcza Sfera prewencji Funkcje psychologii Ideotwórcza Badawcza Usprawniające: Kształtująca, Aplikacyjna Nazwa dyscypliny psychologii Psychologia prawa - dostarcza idei do zmian na gruncie prawa; Społeczna psychologia prawa Psychologia prawnicza Psychologia sądowa Ekspertalna Korekcyjna Psychologia resocjalizacyjna Profilaktyczna Psychologia środowiskowa Obszary zainteresowań psychologii sądowej. 1. określenie stopnia asocjalności nieletnich przestępców, sformułowanie zaleceń resocjalizacyjnych i problemy rozwoju społecznego nieletnich. 2. określenie razem z psychiatrami charakteru i stopnia zaburzeń osobowości dorosłych sprawców czynów przestępczych 3. określenie psychologicznych uwarunkowań wiarygodności zeznań świadków (specyfika zeznań dzieci, osób w wieku podeszłym, pokrzywdzonych) 4. określanie w procesie rozwodowym, gdy występują małoletnie dzieci, stopnia rozkładu pożycia małżeńskiego oraz sposobu uregulowania sytuacji opiekuńczo wychowawczej dzieci po rozwodzie. 5. określenie psychologicznych przesłanek występujących w sprawach opiekuńczych dot. adopcji, ustanowienia opieki nad małoletnim, zezwolenie na zawarcie małżeństwa przez małoletnią. 6. określenie wraz z lekarzami stopnia uszczerbku w zakresie zdrowia psychicznego w procesie o odszkodowanie lub roszczenia rentowe z tytułu chorób zawodowych lub wypadku. 7. w przypadku uzależnienia alkoholowego lub narkomanii, określenie razem z psychiatrą stopnia zaawansowania tego uzależnienia i sposobu jego leczenia. 8. przy wątpliwościach do zdolności osoby fizycznej do czynności prawnych. 34 Psychologia – nauka o zachowaniu i procesach psychicznych oraz ich zależnościach od stanu fizycznego, stanu umysłu i środowiska zewnętrznego. Samoregulacja ( człowiek sam reguluje swoje stosunki z otoczeniem) dzieli się na - somatyczna – kierowana przez autonomiczny układ nerwowy, kieruje pracą narządów wewnętrznych - mechanizmy odśrodkowe – zarządzane przez centralny układ nerwowy, kierują zachowaniem osoby w otoczeniu Zachowanie – czynność za pomocą, której organizm reguluje swoje stosunki z otoczeniem. 3 cechy zachowania 1. kierunek – zachowanie nastawione na określony cel 2. sprawność – związane ze strukturą działania 3. dynamika – energia włożona w dane zachowanie Zachowaniem kierują 1. mechanizm motywacyjny – wchodzą dążenia i emocje 2. mechanizm związany z procesami umysłowymi – orientacja w otoczeniu, planowanie, samoorientacja i retrospekcja. Sposób, w jaki człowiek reguluje swoje postępowanie jest każdorazowo zdeterminowany układem warunków, które można podzielić na dwie grupy 1. czynniki zmienne składające się na sytuację 2. determinanty względnie trwałe, które tworzą osobowość. Sytuacja – bodziec lub układ bodźców, działa każdorazowo na człowieka układem bodźców, ale nie można jej utożsamiać z bodźcami, bo bodźce mają pewną wartość, człowiek nadaje im pewne znaczenie. R =f (S,A,W)+O Zachowanie (R) jest funkcją (f) sytuacji zewnętrznej (S), podźwięku po sytuacjach poprzednich (A), bodźców wewnętrznych (W) oraz osobowości (O). O indywidualizacji zachowania świadczy osobowość człowieka. Osobowość – pryzmat psychiczny, w którym w określony dla jednostki sposób załamuje się działanie czynników sytuacyjnych. Doświadczenie – czynniki, które zapewniają stałość zachowań. Sytuacja zewnętrzna (S) 35 Orientacja w otoczeniu (O), Retrospekcja (R) procesy umysłowe Dążenia (D), Emocje (E) motywacja doświadczenie cechy organizmu Samo orientacja (S), Planowanie (P), EMOCJE I STRES. MOTYWACJA ZACHOWAŃ LUDZKICH Ogólna charakterystyka procesu motywacji. 1. motywacja jest to proces psychicznej regulacji dzięki, któremu formują się dążenia. Funkcją dążeń jest sterowanie czynnościami człowieka w taki sposób, aby doprowadzały one do określonego , zgodnego z intencją efektu, czyli celu 2. zjawisko polimorfizmu motywacji – jedna potrzeba realizuje się poprzez wiele zachowań 3. zjawisko poligenetyzmu motywacji – jedno zachowanie zaspokajać może wiele potrzeb Aktywacyjne teorie motywacji a) Założenia: - aktywacja jako mobilizacja energii - aktywacja występuje zarówno w motywacji jak i w emocjach - pomiędzy pobudzeniem (aktywacją) a sprawnością działania istnieje krzywoliniowa zależność – prawa Yerkesa-Dodsona. b) Prawa Yerkesa-Dodsona (pyt. 46) - im większa aktywacja (motywacja) tym większa sprawność działania, ale tylko do pewnego momentu, w którym aktywność wzrasta a poziom wykonania spada 36 - związek aktywacji i sprawności wykonania zadania z jego trudnością. c) Eyeseneck - introwertyk: osoba posiadająca wbudowany mechanizm wzmacniania bodźców. Nawet na małe bodźce potrafi silnie zareagować, więc najlepiej funkcjonuje na niskim poziomie pobudzenia. Przewaga pobudzenia - ekstrawertyk: posiada mechanizm osłabiający stymulacje i potrzebuje stymulacji zewnętrznej. Przewaga hamowania d) Neuropsychiczna teoria motywacji Hebla: - osadzenie wzbudzenia w kontinuum świadomości: śpiączka – sen – stan czuwania – optimum pobudzenia – furia, panika – utrata przytomności e) Berlyne (pyt. 17): wprowadził pojęcie potencjału bodźca, jako zdolności do wywoływania wzbudzenia - klasyfikacja bodźców wywołujących wzbudzenie: silne bodźce zewnętrzne bodźce afektywne (skojarzone z nagrodą / karą) zmienne porównawcze – rodzaj bodźców, które są dla jednostki nowe, niosące zaskoczenie, niepewność, konfliktowe warunki bodźcowe) bodźce wewnętrzne - założenia koncepcji: człowiek dąży do minimalnego wzbudzenia i jego utrzymania. Tylko potencjał wzbudzeniowy o średniej sile zapewnia minimalne wzbudzenie - Z – nuda. Potencjał wzbudzenia ma wysoką wartość wzbudzenia - Opt – optimum, czujemy się dobrze, - C – popęd ciekawości, pojawia się gdy na człowieka działają zmienne porównawcze, a redukowany jest przez czynności eksploracyjne, poznawcze Aktywacyjne teorie motywacji f) Założenia: - aktywacja jako mobilizacja energii - aktywacja występuje zarówno w motywacji jak i w emocjach - pomiędzy pobudzeniem (aktywacją) a sprawnością działania istnieje krzywoliniowa zależność – prawa Yerkesa-Dodsona. g) Prawa Yerkesa-Dodsona (pyt. 46) 37 im większa aktywacja (motywacja) tym większa sprawność działania, ale tylko do pewnego momentu, w którym aktywność wzrasta a poziom wykonania spada - związek aktywacji i sprawności wykonania zadania z jego trudnością. h) Eyeseneck - introwertyk: osoba posiadająca wbudowany mechanizm wzmacniania bodźców. Nawet na małe bodźce potrafi silnie zareagować, więc najlepiej funkcjonuje na niskim poziomie pobudzenia. Przewaga pobudzenia - ekstrawertyk: posiada mechanizm osłabiający stymulacje i potrzebuje stymulacji zewnętrznej. Przewaga hamowania i) Neuropsychiczna teoria motywacji Hebla: - osadzenie wzbudzenia w kontinuum świadomości: śpiączka – sen – stan czuwania – optimum pobudzenia – furia, panika – utrata przytomności j) Berlyne (pyt. 17): wprowadził pojęcie potencjału bodźca, jako zdolności do wywoływania wzbudzenia - klasyfikacja bodźców wywołujących wzbudzenie: silne bodźce zewnętrzne bodźce afektywne (skojarzone z nagrodą / karą) zmienne porównawcze – rodzaj bodźców, które są dla jednostki nowe, niosące zaskoczenie, niepewność, konfliktowe warunki bodźcowe) bodźce wewnętrzne - założenia koncepcji: człowiek dąży do minimalnego wzbudzenia i jego utrzymania. Tylko potencjał wzbudzeniowy o średniej sile zapewnia minimalne wzbudzenie - Z – nuda. Potencjał wzbudzenia ma wysoką wartość wzbudzenia - Opt – optimum, czujemy się dobrze, - C – popęd ciekawości, pojawia się gdy na człowieka działają zmienne porównawcze, a redukowany jest przez czynności eksploracyjne, poznawcze - Poznawcze teorie motywacji. a) teoria oczekiwanie * wartość. - założenia: świadomość decyzji o działaniu, człowiek jest doskonałym komputerem, znającym dokładnie wartość U i Ps. - Z(f) = U * Ps 38 - Zachowanie to funkcja użyteczności wyniku i subiektywnego prawdopodobieństwa osiągnięcia. Strategia maksymalizacji subiektywnie oczekiwanej użyteczności: suma prawdopodobieństw równa jest 1 użyteczność i prawdopodobieństwo nawzajem się kompensują, im U jest większa tym P jest mniejsze ryzyko nie ma znaczenia kiedy człowiek podejmuje działanie Istota procesów motywacyjnych. a) definicja procesu emocjonalnego i emocji: w ujęciu szerszym obejmuje oprócz emocji takie zjawiska jak przeżycia o charakterze emocji, a nie będące emocjami b) Reykowski – specyficzne procesy regulacji uruchamiane gdy człowiek styka się z bodźcami mającymi znaczenie dla organizmu lub osobowości. Można wyróżnić trzy główne aspekty tych procesów: znak emocji (aspekt afektywny), zmiany - wzrost poziomu mobilizacji energii odczuwany jako pobudzenie emocjonalne i treść emocji (jej cechy jakościowe) c) Emocje jako reakcja: w zasadzie każdy bodziec może wywołać reakcję. Reakcja emocjonalna przejawia się w: - odczuwanie emocji: aspekt poznawczy (emocja +\ -) - zmiany w ciele: aspekt fizjologiczny - reakcja zewnętrzna (ekspresja emocjonalna): reakcja ekspresywna, zachowanie pod wpływem emocji }aspekt komunikacyjny d) podstawowa rola emocji to adaptacja e) definicja emocji wg Watsona: - emocja: zorganizowana, silnie ustrukturalizowana reakcja na zdarzenie o ważnych konsekwencjach dla potrzeb, celów lub przetrwania jednostki - emocja posiada trzy składniki: prototypowa forma ekspresji typowe zmiany w funkcjonowaniu układu nerwowego (głównie układ autonomiczny) szczególny stan subiektywnych odczuć - aspekt fizjologiczny emocji to aspekt pobudzenia (natężenie emocji) i aspekt zmian w narządach wewnętrznych - każda emocja zawiera ocenę zdarzenia, jest ustosunkowaniem się do 39 każda emocja wytwarza pewną reakcję na pewien specyficzny typ zdarzeń każda emocja prowadzi do działań (zachowań) adaptacyjnych, charakterystycznych dla tej właśnie emocji Rodzaje bodźców wywołujących emocje. - a) bodźce naturalne – zdolne wywoływać reakcję bez uprzedniego uczenia się. Zewnętrzne ( sensoryczno–głosowe, zachodzi habituacja w przypadku powtarzania się) i wewnętrzne (głód, ból, choroba itp.) b) bodźce warunkowe – nabyte w procesie uczenia się, odruch warunkowy (lęki, fobia), głównie emocje negatywne. Warunkowanie pozytywne (NLP) c) bodźce, których źródłem jest działalność poznawcza człowieka – myślenie o emocjach . Teorie emocji a) teoria J. Langego (introspekcyjna, trzewiowa) - założenia: bodziec – zmiany fizjologiczne – psychiczne odczucie = EMOCJA - np. jest mi smutno bo płaczę, boję się bo uciekam - kontynuacja to teoria Schachtera (pyt 38) b) teoria wzgórkowa Kanona – Branda: - powstawanie emocji: bodziec – wzgórze – informacja do kory, do narządów wewnętrznych, zachowanie - wzgórze pełni rolę centrum, decyduje o tym, czy emocja powstanie czy nie - kontynuacja to koncepcja Le Doux: położył akcent na rolę struktury podkorowej: ciałko migdałowate bodziec – mózg – ciałko migdałowate – nic - autonomiczna reakcja emocjonalna (pobudzenie emocjonalne) - kora c) teoria korowa M.Arnold - założenia: bodziec – kora – wzgórze (wzory r. emocj.) – narządy wewnętrzne, zachowanie emocja powstaje w świadomości. Sygnały z ciała mogą wpłynąć na naszą emocję. 40 - - kontynuacją jest teoria Lazarusa (teoria poznawcza), gdzie człowiek dokonuje oceny bodźca. Po bodźcu następuje ocena pierwotna, jaki on jest. Wynik może znaczyć, że jest sprzyjający, obojętny, lub niesprzyjający. Jeżeli jest niesprzyjający następuje ocena wtórna, czyli próba przewartościowania sytuacji na bardziej korzystną. Jeżeli i to się nie powiedzie, to następuje mechanizm radzenia sobie emocja jest zawsze zależna od reakcji między człowiekiem a bodźcem z otoczenia, bo ocena (aspekt poznawczy) jest zawsze subiektywna najważniejsza jest motywacja człowieka, gdyż to on określa co będzie budziło emocje d) teoria symboliczno – interpretacyjna Schwedera: - ciągle oddziaływujące bodźce wywołują reakcje w ciele i w duszy. Reakcje w ciele mają charakter zmian fizjologicznych, a reakcje w duszy to odczucia apetytywne (np. odczucie pustki, napięcie psychiczne) - człowiek ma tendencję do gromadzenia dobrych uczuć w jedno większe, sensowne - snujemy sobie opowiadania, o tym co się z nami dzieje. Powstają wzorce i schematy opowiadań, czyli emocje - odczucia te mogą być również odczytywane jako uroki, wyrzuty sumienia, choroby - bajka zwana emocją e) teoria emocji jako procesu złożonego Sherera: - emocja powstaje stopniowo, składają się na je powstanie zmiany w każdym systemie organizmu – motywacji, działaniu, odczuwaniu, percepcji, procesach poznawczych. - Kolejność ocen bodźca: czy jest nowy czy jest przyjemny sam w sobie jak to wpływa na realizację celów jak mam sobie z nim poradzić jak to wszystko ma się do norm i do „ja” - człowiek wielokrotnie może zmieniać interpretacje bodźca Rodzaje procesów emocjonalnych a) afekty podstawowe – pochodzące od bodźców naturalnych b) afekty specyficzne – wyuczone i uwarunkowane c) afekty ogólne – powstają za pośrednictwem procesów umysłowych, mogą utrzymywać się bardzo długo. Rominacja – tendencja do przeżywania emocji 41 d) emocje niższe i wyższe (w które zorganizowana jest świadomość, charakterystyczne tylko dla ludzi) e) kryterium czasu trwania emocji: - afekty: emocje krótkie, bardzo intensywne, w zasadzie bez samokontroli - nastroje: emocje niedługotrwałe (kilka godzin), mające charakter całościowy, nie skierowane na żadne obiekty, zawsze jest jakiś (dobry, zły…). Nie pociągają zmian w układzie nerwowym, a przyczyny nie muszą byś uwarunkowane sytuacyjnie (niewyspanie, pogoda, głód) - namiętności: emocje długotrwałe f) klasyfikacja Schoelera: - emocje czysto zmysłowe - emocje i uczucia ogólnoorganiczne (uczucie świeżości) - emocje duchowe (sympatia, szczęście) Funkcje emocji w zachowaniu człowieka. a) dostarczanie informacji: - o rezultatach nieświadomej oceny sytuacji istotnej dla nas, co może wpłynąć na decyzję o działaniu - o tym, jakie obiekty są dla nas pożądane, a które nie. Pomaga to budować hierarchię wartości b) programowanie działania: o charakterze behawioralnym, oraz funkcja motywacyjna – emocja motywuje do działania c) mobilizacja zasobów: dzięki zmianom w poziomie aktywacji decydują o zasobach energetycznych d) komunikacja: informują o tym co czujemy, co wpływa na zachowanie innych wobec nas e) emocja jako cel sam w sobie: człowiek świadomie dąży do przeżywania emocji atrakcyjnych dla niego STRES, JEGO PRZEBIEG I ŹRÓDŁA a) stres: niespecyficzna reakcja organizmu na wszelkie stawiane mu wymagania środowiskowe lub zagrożenie jednostki. Lub jest to reakcja organizmu na tak zwaną sytuację stresową, czyli na działanie czynników (stresorów), które wywołują nadmierne 42 obciążenie systemu samoregulacji psychologicznej i wzbudzają stan napięcia emocjonalnego b) przyczyny mogą być przyjemne albo nieprzyjemne c) wymagają zmiany przystosowania, czyli readaptacji. Biologiczna reakcja jest zwykle taka sama. Czasem jest ona szkodliwa i nie przystosowawcza. Pogorszenie się sytuacji organizmu ma charakter psychogenny i prowadzi do zaburzeń psychosomatycznych (gł.: choroba wrzodowa, wysokie ciśnienie krwi, nieżytu jelit, bólów krzyża, zapalenia skóry, otyłości, astmy) d) radzenie sobie ze stresem: - ogólny zespół adaptacyjny (Seyle): reakcja alarmowa (mobilizacyjna) – zmiany fizjologiczne (biochemiczne), które są pierwszą odpowiedzią organizmu na zadziałanie czynnika wywołującego stres (stresora). Stadium odporności – jeśli kontakt ze stresorem trwa nadal, to organizm wytwarza odporność na ten szczególny stresor. Objawy z pierwszego stadium zanikają, mimo że zakłócająca stymulacja trwa nadal. Procesy fizjologiczne wracają do normy. Wiąże się to z wydzielaniem przez przedni płat przysadki oraz kory nadnerczy (ACTH, kortykosterydy) Stadium wyczerpania - Jeżeli stresor działa zbyt długo dochodzi do punktu, w którym organizm nie jest w stanie utrzymać swojej odporności. Nie możliwe jest dalsze wydzielanie hormonów i organizm nie potrafi dostosować się do stresu, dysfunkcje fizjologiczne pojawiają się ponownie. Przy ciągłym działaniu stresora często następuje śmierć - strategie poznawcze: to w jaki sposób osoba spostrzega sytuację i jaką emocję odczuwa znaczenie wpływa na redukowanie stresu. Ocena zagrożenia, pierwotna i wtórna (Lazarus) - strategie behawioralne: wszystkiego można się oduczyć, odłączenie bodxców od emocji (desensybilizacja, techniki relaksacyjne – oddechowe, trening odprężenia) 1. Stres biologiczny – ogólny zespół adaptacyjny Seley’go 2. Stres psychologiczny – szczególny rodzaj sytuacji (sytuacje stresowe) bądź czynników oddziaływujących na człowieka (stresory). – Stan wewnętrzny oznaczający napięcie emocjonalne o ujemnym znaku (stan stresu) 43 – Zmiany w zachowaniu się zarówno pod względem sprawności jak i przejawów eksploracyjnych występujących na skutek oddziaływania sytuacji stresowej. a) sytuacja stresowa: - niebezpieczeństwa natury fizycznej - stresy społeczne: sytuacje, które stwarzają zagrożenie dla cenionych przez jednostkę wartości oraz dla jej potrzeb natury społecznej (ośmieszenie, kpina, utrata prestiżu) b) źródła stresu: czynnik stresowy (stresor) to taki element sytuacji, który powoduje nadmierne obciążenie systemu psychicznej regulacji zachowania się i w związku z tym narusza równowagę pomiędzy podmiotem a środowiskiem. Mogą to być (Reykowski): - zakłócenia: rozmaite elementy sytuacji, które utrudniając bądź uniemożliwiając jednostce sprawne realizowanie podejmowanych czynności. Brak przedmiotu lub informacji niezbędnej do wykonani określonej czynności, czy wystąpienie przeszkody, która może mieć charakter zewnętrzny lub wewnętrzny - zagrożenia: niebezpieczeństwo o charakterze fizycznym i społecznym, a więc sytuacje sygnalizujące możliwość utraty jakichś wartości cenionych. Istota sytuacji zagrożenia polega na tym, że człowiek antycypuje wystąpienie jakiejś przeszkody. Lazarus twierdził, że zjawiska stresu wiążą się ze zdolnością człowieka do przewidywania o planowania przyszłych zdarzeń i uwzględniani ich w swoim działaniu - deprywacje: występują wtedy, kiedy człowiek nie zaspokoił swoich potrzeb lub nie osiągnął zamierzonych celów 3. Charakterystyka stanu stresu. a) zmiany biologiczne – podwyższenie ogólnego poziomu aktywacji organizmu, wzrost pobudzenia. Związane to jest z czynnością układu siatkowatego pnia mózgu i innych struktur podkorowych, należących do tzw. emocyjnej części układu nerwowego mają dwojaki charakter: - zmiany o charakterze ośrodkowym: wzrost aktywacji kory mózgowej - zmiany typu obwodowego: podniesieni się poziomu elektrycznego przewodnictwa skóry, wzrost ogólnego napięcia mięśniowego skóry, przyspieszenie oddechu. b) zmiany psychologiczne: - pojawienie się silnych emocji o negatywnym zabarwieniu afektywnym (strach, niepokój, panika, złość) 44 - pojawienie się elementu emocji pozytywnych (wyrażane w oczekiwaniu na sukces, nagrodę) pojawienie się motywacji do przezwyciężenia stresu, która uruchamia odpowiednie czynności 4. Model reakcji na stres. (Reykowski) a) zmiany o charakterze niespecyficznym: względnie niezależne od rodzaju i lokalizacji stresora, a także od typu zdań wykonywanych przez jednostkę - faza mobilizacji: wzrost intensywności reakcji, podniesienie sprawności procesów intelektualno - poznawczych, przyspieszenie procesów myślowych, polepszenie pamięci. - faza rozstrojenia: poziom wykonania w zakresie rozmaitych czynności spada, a w zachowaniu pojawia się dezorganizacja, motoryka nie ma już takiej precyzji i zmniejsza się plastyczność w działaniu. Pojawiają się trudności w koncentracji uwagi, w przypominaniu i percepcji - faza destrukcji: zaburzenia organizacji działań i możliwości ich kontrolowania, człowiek nie potrafi już sprostać wymaganiom sytuacji i wykonywać w niej określonych zadań, pojawiają się reakcje przypadkowe, nieplanowane b) zmiany o charakterze specyficznym – polegają na uruchamianiu czynności, które umożliwiają jednostce radzenie sobie z sytuacjami trudnymi i osiągnięcie odporność na wywoływany przez tę sytuację stan stresu. - działania służące zwalczaniu stresu: za ich pomocą ludzie opanowują kłopoty i trudności, usuwają stan napięcia - działania o charakterze obronnym: zaprzestanie osiągania celu, uruchomienie mechanizmów obronnych (wyparcie, racjonalizacja, projekcja), ucieczka, lub wycofanie się z sytuacji stresowej, atak na źródło zagrożenia. Wycofanie może przybrać charakter symboliczny, polegający na zmianie obrazu rzeczywistości, nadaniu jej nowego, nie zagrażającego znaczenia c) zmiany w sferze ekspresji emocjonalnej: - fazie mobilizacji towarzyszy dyskretna manifestacja emocji i umiejętność dobrego kontrolowania ich zewnętrznych przejawów - w fazie destrukcji mechanizmy kontrolne ulegają czasowemu wyłączeniu i ludzie wykazują tendencję do gwałtownych wybuchów emocjonalnych 5. Mechanizmy oddziaływania stresu. 45 a) w wyjaśnianiu wpływu stresu na czynności zwraca się uwagę na mechanizm aktywacji, obserwowane warunkach stresowych podwyższenie się poziomu ogólnego pobudzenia prowadzi do wzrostu czujności, zwiększenia się szybkości i energii działań. Zgodnie z hipotezą Hebb’a dzieje się tak dlatego, że wzrost wyładowań biegnących z niespecyficznego układu wzbudzającego (układu siatkowatego pnia mózgu) do kory mózgowej ułatwia przewodzenie impulsów nerwowych w korze, gdyż obniża próg wzbudzenia neuronów korowych, co z kolei ułatwia proces pobierania i przetwarzania informacji. b) Jednakże aktywacja nadmiernie wysoka upośledza działania i wywiera na nie wpływ dezorganizacyjny. Człowiek staje się nadmiernie reaktywny na bodźce zewnętrzne, bierze pod uwagę zarówno sygnały ważne jak i nieważne, zakłócające. Zachowanie traci swoją wybiórczość i selektywność i jednostka nie może utrzymać konsekwentnego kierunku działań. c) Odrębnym problemem jest wyjaśnienie wpływu stresu na tzw. zmiany specyficzne, tj. uruchamianie swoistych czynności korekcyjnych i obronnych. To zjawisko stresu psychologicznego jest wg Lazarusa dwufazowe: - faza I: człowiek spostrzega i interpretuje sytuację, w jakiej się znajduje, co może prowadzić do wytworzenia się stanu zagrożenia – pierwotna ocena zagrożenia - faza II: jednostka wykonuje różne zabiegi przystosowawcze, mające na celu zmianę sytuacji i obniżenie poziomu zagrożenia. Wybór jednego z nich uzależniony jest od wielkości zagrożeń wtórnych, związanych z określonymi działaniami. Jednostka wybiera te techniki walki ze stresem, które wymagają możliwie najmniejszych „kosztów psychologicznych” wywołując minimalne zagrożenia wtórne d) odporność na stres psychologiczny. - odpornością nazywa się fakt nie reagowania człowieka pobudzeniem emocjonalnym pomimo znajdowania się w sytuacji stresowej - zdolność do utrzymywania uprzedniego kierunku, sprawności i poziomu organizacji zachowania się pomimo występowania stresu. 46 47
