Zakon Krzyżacki – krótka historia

Zakon Krzyżacki –
krótka historia
Prezentację wykonał
mgr Grzegorz Zalewski
Nazwa Zakonu
Zakon krzyżacki - pełna nazwa brzmi:
Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny
Domu Niemieckiego w Jerozolimie (Zakon
Krzyżacki, Zakon Niemiecki), po łacinie Ordo
fratrum domus hospitalis Sanctae Mariae
Theutonicorum in Jerusalem, Ordo Teutonicus, OT,
po niemiecku Orden der Brüder vom Deutschen
Haus Sankt Mariens in Jerusalem, Deutscher Orden,
DO) – był zakonem rycerskim, jednym z trzech
największych, obok joannitów i templariuszy, które
powstały na fali krucjat w XII wieku.
Początki Zakonu
Początków istnienia Zakonu Krzyżackiego powstałego
w okresie podejmowanych z inicjatywy papiestwa w XI XIII w. wypraw krzyżowych dla zdobycia Ziemi Świętej
dopatrywać się można w otwarciu około 1130 r. w
Jerozolimie hospicjum (schroniska) dla niemieckich
pielgrzymów i kupców, obsługiwanego przez braci
szpitalników. Po utracie przez krzyżowców w 1187r.
Jerozolimy zakład ten przestał istnieć i dopiero w 1190 r.,
podczas oblężenia Akki (III krucjata) doszło do założenia
szpitalika dla Niemców. Fundatorami byli kupcy z Lubeki i
Bremy. W 1198 r. przekształcono szpital w zakon rycerski o
nazwie: Bracia Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu
Niemieckiego w Jerozolimie. Zarządca dotychczasowej
placówki Henryk Walpot uzyskał godność wielkiego mistrza.
W tymże roku papież zatwierdził zakon, który uzyskał
znaczne dobra na Sycylii, a później liczne posiadłości w
Niemczech.
Ubiór zgromadzenia
Ubiorem zgromadzenia był biały płaszcz z naszytym po
lewej stronie czarnym krzyżem (stąd nazwa ''krzyżacy").
Płaszcz taki mieli prawo nosić tylko bracia-rycerze i
kapelani (księża i klerycy). Trzecia grupa członków zakonu
(bracia służebni) nosiła płaszcze szare. W czasie wypraw
wojennych bracia służebni tworzyli oddziały lekkiej jazdy.
Obok nich w zakonie znajdowali się półbracia - zatrudnieni
w administracji i gospodarce zakonnej, oraz dobrodzieje świeccy mający prawa i przywileje zakonu, ale nie
podlegający regule ani nie składający ślubów. Ich
obowiązkiem było popieranie zakonu i pomnażanie jego
dóbr.
Struktura Zakonu
Na czele zakonu stał wielki mistrz - wszyscy
członkowie zgromadzenia zakonnego byli zobowiązani do
bezwzględnego
posłuszeństwa
jego
rozkazom.
W
najważniejszych
sprawach
mistrz
decydował
w
porozumieniu z kapitułą generalną, zbierającą się raz do
roku w siedzibie głównej zakonu. W skład kapituły
generalnej wchodzili mistrzowie krajowi (niemiecki,
pruski, inflancki) oraz urzędnicy zakonu: wielki komtur
(kierownik
gospodarczy),
wielki
marszałek
(szef
wojskowy),
wielki
szpitalnik
(odpowiedzialny
za
działalność charytatywną), wielki szatny (zajmujący się
odzieżą i ekwipunkiem), wielki skarbnik, a od XIV wieku
także mincerz zakonu (czuwający nad mennicą) i wielki
szafarz (kierujący handlem).
Schemat władz Zakonu
Wielcy Mistrzowie
Zakonu Krzyżackiego do 1525 roku
1. Henryk Walpot 1198-?
2. Otto von Kerpen ?- 1209
3. Henryk Bart 1209
4. Herman von Salza 1209-1239
5. Konrad von Thüringen (z Turyngii) 1209-1240
6. Gerard von Malberg (zrezygnował z urzędu, przeszedł do
templariuszy) 1241-1244
7. Henryk von Hohenlohe 1244-1249
8. Gunter von Wüllersleben 1250-1252
9. Poppo von Osterna (zrezygnował z urzędu) 1252-1256
10. Anno von Sangerhausen 1256-1273
11. Hartman von Heldrungen 1273-1282
12. Burchard von Schwaden (zrezygnował z urzędu, przeszedł
do joannitów) 1282-1290
13. Konrad von Feuchtwangen 1291-1296
14. Gotfryd von Hohenlohe 1297-1303
15. Zygfryd von Feuchtwagen 1303-1311
16. Karol von Trier (z Trewiru) 1311-1324
17. Werner von Orseln (zamordowany przez brata zakonnego) 1324-1330
18. Luder książę Brunszwiku 1331-1335
19. Dytrych von Altenburg 1335-1341
20. Ludolf König 1342-1345
21. Henryk Dusemer 1345-1351
22. Winrych von Kniprode 1351-1382
23. Konrad Zöllner von Rotenstein 1382-1390
24. Konrad von Wallenrod 1391-1393
25. Konrad von Jungingen 1393-1407
26. Urlyk von Jungingen (brat poprzedniego mistrza, zginął pod Grunwaldem)
1407-1410
27. Henryk von Plauen (usunięty z urzędu i zamknięty w więzieniu
zakonnym) 1410-1413
28. Michal Küchmeister (zrezygnował z urzędu) 1414-1422
29. Paweł von Rusdorf 1422-1441
30. Konrad von Erlichshausen 1441-1449
31. Ludwik von Erlichshausen (bliski krewny poprzedniego mistrza) 14501467
32. Henryk Reuss von Plauen 1469-1470
33. Henryk von Richtenberg 1470-1477
34. Marcin Truchsess 1477-1489
35. Jan von Tieffen 1489-1497
36. Fryderyk książę Saski 1498-1510
37. Albrecht margrabia Brandenburgii (1525-1568 książę Prus) 1511-1525
Krzyżacy na Węgrzech
Pierwszą sposobnością do podjęcia realizacji tych
dalekosiężnych zamierzeń było nadanie Krzyżakom w 1211 r.
przez króla Węgier Andrzeja II wielkich posiadłości i
korzystnych przywilejów. W zamian za uzyskane terytoria,
znajdujące się w Siedmiogrodzie mieli obdarowani rycerze
podjąć walkę z pogańskimi Płowcami, pustoszącymi ziemie
króla Andrzeja. Niebawem powiększyli Krzyżacy swoje
posiadłości, pobudowali na nich murowane zamki i zaczęli
sprowadzać
osadników
niemieckich.
Dążąc
do
usamodzielnienia politycznego postarali się o przyjęcie ich
ziem przez papieża jako "ojcowizny św. Piotra", co uwalniało
ich od zwierzchnictwa królewskiego. Oburzony tymi
machinacjami król Andrzej przepędził podstępnych mnichów
ze swego kraju. Stało się to pod koniec 1225 r.
Początki Krzyżaków w Polsce
W czasie tych katastrofalnych dla Krzyżaków wydarzeń
otrzymał wielki mistrz von Salza nową ofertę, tym razem od
Konrada I Mazowieckiego. Oferta zawierała obietnicę nadania
Krzyżakom Ziemi Chełmińskiej i wiązała się z wezwaniem do walki
z pogańskimi plemionami Prusów, nękających ciągłymi napadami
pograniczne tereny mazowieckie.
Tak pożądaną i niezwykle korzystną dla Zakonu Niemieckiego
darowiznę zatwierdził 26 III 1226 r. (złota bulla z Rimini) cesarz
Fryderyk II, przekazując równocześnie Krzyżakom na własność nie
należące do niego Prusy. Pierwszych rycerzy zakonnych (dwóch
rycerzy i kilkunastu służby) przysłał Hermann von Salza do
pozyskanej ziemi w 1228 roku. Następni przybyli dwa lata później.
Niewielki oddziałek krzyżacki dowodzony był przez Hermanna
Balka. Konrad Mazowiecki osadził przybyszów we wsi Nieszawa,
położonej na lewym brzegu Wisły, naprzeciw dzisiejszego Torunia i
wystawił wówczas (znany jedynie z bulli papieskiej) akt nadania
Ziemi Chełmińskiej. Ten liczący mniej niż stu ludzi oddział zdołał
przy pomocy rycerstwa europejskiego, przybywającego na krucjaty,
w ciągu dziesięciu lat dotrzeć wzdłuż wybrzeża morskiego aż do
Sambii. Na zdobytych ziemiach zakładano grody - zamki i
obsadzano je stałą załogą. Zamki pozwalały na kontrolę przyległych
obszarów i stanowiły bazę dla kolejnych wypraw. W ten sposób
powstały Toruń, Chełmno, Kwidzyn, Elbląg.
Postawa Konrada Mazowieckiego
i Krzyżaków
Konrad nie wiedział nic o wielkich planach Hermanna von Salzy ani
o złotej bulli z Rimini, zakreślających Krzyżakom szerokie perspektywy,
których głównym celem było stworzenie na uzyskanych i podbitych w
przyszłości ziemiach niezależnego państwa zakonnego. W mniemaniu
nieświadomego wydarzeń w Siedmiogrodzie księcia mazowieckiego
nadane i zdobyte terytoria podlegać miały jego władzy. Konrad nie
zdawał sobie także sprawy z tego, że nawracanie pogan było dla
Krzyżaków sprawą podrzędną i - jak się później okazało zaniedbywaną. Świadczył o tym najlepiej ich stosunek do podbitych
Prusów, wśród których jeszcze w XVI w., mimo ponad dwustu lat
należenia do państwa zakonnego, utrzymywało się pogaństwo.
Dopiero w 1231 r. rozpoczęli Krzyżacy stawiać pierwsze kroki
zbrojne, skierowane przeciw Prusom. Zajęli wówczas trzy gródki
należące do nawróconego wcześniej szlachcica Pipina, który powrócił
następnie do pogaństwa. Wydarto mu wnętrzności i przybito koniec
jelita do pnia dębu. Torturowany musiał biegać wokół drzewa aż do
wyzionięcia ducha. Tym potwornym czynem i zagrabieniem dóbr ofiary
rozpoczął Zakon Krzyżacki zbożne dzieło chrystianizacji Prus albo
raczej realizowanie podboju ziem pogańskich, a następnie również i
chrześcijańskich, głownie polskich. Towarzyszyły tym podbojom
niesłychane zbrodnie i gwałty, uprawiane przez cały czas istnienia
Zakonu.
Zamek w Malborku
Już w XIII w. pojawili się nad Nogatem koloniści
niemieccy, m. in. ze Śląska i założyli obok zamku osadę
nazwaną "Marienburg", zwaną później Malborkiem, obdarzoną
przez Krzyżaków w 1276 lub może w 1286 r. prawem miejskim
chełmińskim.
14 września 1309 roku Wielki Mistrz Zakonu Siegfried von
Feuchtwangen przeniósł do Malborka swój urząd. Zamek
awansował do roli stolicy jednego z najpotężniejszych państw
na południowym wybrzeżu Bałtyku. Rychło okazało się, że w
swojej dotychczasowej postaci nie może on spełniać nowych
funkcji.
Trwająca blisko czterdzieści lat rozbudowa przekształciła
dom konwentualny w silnie umocniony Zamek Wysoki.
Otoczony głębokimi fosami i kilkoma pierścieniami murów
obronnych zawierał szereg reprezentacyjnych pomieszczeń.
M.in.: kościół NMPanny powiększony o nowe prezbiterium i
położoną pod nim kaplicę św. Anny - miejsce pochówków
wielkich
mistrzów.
Dawne
podzamcze
także
uległo
rozbudowie, stając się obszernym i funkcjonalnym Zamkiem
Średnim dostępnym dla rycerzy - gości z Europy Zachodniej.
Zdjęcia zamku w Malborku
Zdjęcia wnętrz zamkowych z Malborka
Refektarz letni
Krużganki na Zamku Wysokim
Wnętrze Sali Kapitulnej
Monety krzyżackie
Kwartnik – awers z
tarczą zakonną
wielkiego mistrza
Kwartnik – rewers z
zakonnym krzyżem
równoramiennym
Zasięg państwa krzyżackiego w Prusach –
mapka.
Kontakty polsko – krzyżackie
za Władysława Łokietka
i Kazimierza Wielkiego
Niebezpieczeństwo ze strony nowego tworu państwowego
dostrzeżono dopiero po bezprawnym zagarnięciu przez Krzyżaków
Pomorza Gdańskiego w latach 1308-1309. Początkowo próbowali
oni uzyskać zgodę króla polskiego na włączenie Pomorza do
swojego państwa. Gdy jednak okazało się, że Władysław Łokietek
(ok. 1260-1333) nie ma zamiaru pójść w stosunku do nich na
jakiekolwiek ustępstwa, sprzymierzyli się z Janem Luksemburskim
i uderzyli w 1327 roku na Kujawy i Wielkopolskę. Zapewne te
łupieskie wyprawy połączone z paleniem osad, mordowaniem
kobiet i dzieci skłoniły później Jana Długosza do określenia
zakonnych rycerzy mianem Latrones cruce signati (Łotrzy krzyżem
znaczeni). Zwycięstwo Władysława Łokietka pod Płowcami 1331
nie osłabiło Zakonu.
Dopiero
umiejętna
akcja
dyplomatyczna
Kazimierza
Wielkiego rozbiła koalicję krzyżacko-luksemburską i skłoniła ją do
podpisania pokoju w Kaliszu w 1343 roku. Pomorze zostało
jednak przy Zakonie. Krzyżacy nie uznali także dwukrotnych
wyroków sądów papieskich nakazujących im zwrot zagrabionych
ziem Polsce. (w Inowrocławiu w 1321 roku i Warszawie w 1339
roku.)
Wojny z Krzyżakami
Po podpisaniu pokoju z Polską w Kaliszu Krzyżacy
zwiększyli swoje ataki przeciw sąsiedniej Litwie.
Wzrastające niebezpieczeństwo podboju tego kraju w II
połowie XIV wieku skłoniło wielkiego księcia Jagiełłę do
szukania przymierza z Polską. Rezultatem tego była
umowa w Krewie podpisana w 1385 roku, na podstawie
której Jagiełło po przyjęciu chrztu został mężem królowej
Jadwigi oraz władcą Polski (jako Władysław). Związek ten
był
jedną
z
zasadniczych
przyczyn
zwycięstwa
sprzymierzonych armii pod Grunwaldem. W dniu 15 lipca
1410 w pobliżu Grunwaldu miała miejsce jedna z
największych bitew między Krzyżakami mającymi około
21 tys. żołnierzy pod dowództwem Ulricha von Jungingena
a połączonymi siłami polskimi, litewsko-ruskimi i
oddziałami czeskimi liczącymi około 29 tys. żołnierzy pod
wodzą Władysława Jagiełły i Witolda, zakończona
zwycięstwem Polaków i ich sprzymierzeńców. Zginął w
niej, obok znacznej liczby Krzyżaków, wielki mistrz
zakonu. Bitwa zapoczątkowała zmierzch potęgi zakonu.
Władysław Jagiełło, Witold
i Ulrich von Jungingen
Wojna trzynastoletnia 1454 - 1466
Wielka wojna z Polską w latach 1410 - 1411 zakończyła
okres świetności Zakonu. W lutym, roku 1454 wybuchło
powstanie zbrojne przeciwko Zakonowi, które zapoczątkowało
wojnę 13 letnią (1454-1466) (król Kazimierz Jagiellończyk
przychylając się do prośby poselstwa stanów pruskich,
wypowiedział wojnę Zakonowi). Po prawie trzynastoletnich
działaniach wojennych, Krzyżacy podpisali pokój w Toruniu w
1466 roku, oddając Polsce, Pomorze, ziemię chełmińską,
Warmię oraz Malbork i okolice. Wielki mistrz, jako lennik króla
polskiego, zatrzymał pozostałą część państwa zakonnego.
Wcześniej, bo w dniu 6 czerwca 1457 r. wielki mistrz
Ludwik von Erlichshausen opuszczał na zawsze Malbork. W
dwa dni później król Kazimierz Jagiellończyk wjechał na zamek
bramą przy zachowanej baszcie Kominki i objął go w
posiadanie Polski na 315 lat. Krzyżacy władali zamkiem przez
173 lata.
Traktaty pokojowe z 1411 i 1466 r. załamały potęgę
polityczną i gospodarczą Zakonu oraz ograniczyły terytoria
państwa krzyżackiego. W 1467 r. Krzyżacy zmuszeni zostali
przenieść swą stolicę do Królewca.
Koniec państwa Zakonnego w Prusach
W 1525 r. w Krakowie zawarto układ: wielki mistrz
krzyżacki Albrecht Hohenzollern, wszyscy bracia zakonni i
poddani zakonu mieli przyjąć luteranizm (rezygnowali w ten
sposób z opieki i protekcji papieża i cesarza). Państwo
zakonne stawało się państwem świeckim - lennym
księstwem w dziedzicznym posiadaniu Albrechta i jego
męskich potomków. Jego władca - książę pruski
otrzymywał miejsce w polskim senacie, zobowiązywał się
do pomocy wojskowej i finansowej Polsce.
Dalsze losy Zakonu Krzyżackiego
Zakon
krzyżacki,
w
odróżnieniu
od
zakonu
templariuszy, nigdy nie został oficjalnie rozwiązany przez
papieży. Po hołdzie pruskim i sekularyzacji Inflant ostały się
głównie domy zakonne na terenie Rzeszy Niemieckiej, gdyż
tu były one najliczniejsze. Siedziba wielkich i niemieckich
mistrzów została przeniesiona do zamku Mergentheim w
Wirtembergii. W związku z przejściem części braci na
luteranizm i kalwinizm zakon stał się wspólnotą trzech
wyznań - przy czym każdorazowy wielki mistrz musiał być
wyznania katolickiego.
W 1809 r. Napoleon rozwiązał zakon w krajach Związku
Reńskiego. Wtedy Wielki mistrz Antoni Wiktor Habsburg
przeniósł siedzibę zakonu do Wiednia. W wyniku tych zmian
zakon zatracił ekumeniczny charakter i stał się wyłącznie
zgromadzeniem katolickim. W 1834 r. cesarz przywrócił
samodzielność zakonowi.
Zakon Krzyżacki w XIX wieku
W XIX w. zakon powrócił do działalności charytatywnej
i szpitalniczej. Głównymi reformatorami zgromadzenia byli
wielki mistrz arcyksiążę Maksymilian Józef von OsterreichEste oraz krzyżacki ksiądz Peter Rigler. Członkowie zakonu
pełnili służbę sanitarną i obsługiwali szpitale polowe w
armii austriackiej. Odnowienie instytucji sióstr zakonnych
nastąpiło w 1841 r., kiedy to przeszły do zgromadzenia trzy
siostry i zamieszkały w zamku Lanegg w Lana koło Meranu
(płd. Tyrol). W 1923 r. zakon zrezygnował z charakteru
rycerskiego - żyjący jeszcze bracia-rycerze mieszkali w
domach prowincji austriackiej. Ostatni brat-rycerz zmarł w
1970 roku. Po przyłączeniu Austrii do III Rzeszy hitlerowcy
zakazali działalności zakonu i skonfiskowali jego dobra.
Zakon w czasach współczesnych
Zakon istnieje do dzisiaj, a obecną siedzibą wielkiego mistrza jest
dom zakonny w Wiedniu przy Singergasse 7, obok archikatedry św.
Szczepana. Zgromadzenie ma swe domy również w Niemczech, Włoszech,
Słowenii, Czechach, Słowacji, Belgii i Holandii. Zakon kieruje parafiami,
prowadzi pracę duszpasterską, sprawuje opiekę duchową w szpitalach
zakonnych, prowadzi różne placówki służby zdrowia, domy starców i domy
dziecka.
Współczesny zakon składa się z trzech gałęzi: braci zakonnych
(kapłanów i nie-kapłanów), sióstr zakonnych oraz familiares (familiarów przynależących do zakonu osób świeckich i duchownych diecezjalnych).
Wszystkie trzy gałęzie podporządkowane są wspólnemu przełożonemu wielkiemu mistrzowi - opatowi. Aktualnym wielkim mistrzem jest ks. dr
Bruno Platter sprawujący swój urząd od 2000 roku, ponownie wybrany
przez kapitułę generalną na urząd 24 sierpnia 2006 r. W skład kapituły
generalnej wchodzą: aktualnie urzędujący wielki mistrz, były wielki
mistrz, radcy generalni, prokurator generalny (łącznik zakonu ze Stolicą
Apostolską mieszkający w Rzymie), sekretarz generalny, ekonom
generalny, priorzy (stojący na czele prowincji zakonu), po jednym
delegacie z prowincji zakonnych, wybrana przez kapitułę siostraasystentka generalna, siostry przełożone prowincji i po dwie siostry
delegowane przez kapituły prowincjonalne. W sprawach dotyczących
familiarów mają głos delegacji "komturii Rzymskiej" i poszczególnych
domów zakonnych.
Herb wielkiego mistrza krzyżackiego
Brunona Plattera
Krzyżacy jako inspiracja
dla kultury polskiej
Jedną z najbardziej znanych książek Henryka
Sienkiewicza jest jego powieść „Krzyżacy”, w której autor
opisuje konflikt polsko – krzyżacki przez pryzmat losów
Zbyszka i Jagienki oraz Juranda ze Spychowa. Nakręcany
od lata 1959 roku do marca 1960 roku film historyczny w
reżyserii Aleksandra Forda pt. "Krzyżacy" od początku
swego powstawania budził powszechne zainteresowanie.
Dowodem tego zainteresowania były m.in. liczne listy
nadchodzące do Wytwórni Filmowej w Łodzi, pełne uwag,
rad, żądań, wskazujące na niecierpliwe oczekiwanie oraz
na niepokój, jaki odczuwali czytelnicy powieści Henryka
Sienkiewicza
wobec
pogłosek
o
przeinaczeniu
sienkiewiczowskiego arcydzieła.