Wykład 29

Wykład 29.10.2010
Faszyzm, nazizm i autorytaryzm w Europie 1919-1939
1. Kryzys demokracji liberalnej - społeczne, kulturowe i polityczne źródła
faszyzmu, nazizmu i autorytaryzmu w Europie w latach 20. i 30.
- ruchy kombatanckie – problem frustracji i wyzucia z dotychczasowych pozycji
społecznej dużej liczby mężczyzn (umasowienie społeczeństw),
-załamanie dawnych państw i ustrojów społeczno-politycznych,
- rozwiązywane przy użyciu siły konflikty terytorialne (zwł. w Europie ŚrodkowoWschodniej),
- rozwój ksenofobii (w tym antysemityzmu) jako reakcji na wzmożone ruchy
migracyjne od końca XIX w.,
- „szok kulturowy” nowoczesności – reakcja mas chłopskich i robotniczych na
przemiany społeczno-kulturowe,
- reakcja części społeczeństwa na powojenny chaos gospodarczy, a następnie na
Wielki Kryzys – szczególnie grup związanych z państwem (urzędnicy, oficerowie) i
zagrożonych pauperyzacją (drobnomieszczaństwo),
- bunt pokoleniowy,
- reakcja na rewolucję październikową i działalność Kominternu,
- przyzwolenie w państwach demokratycznych części konserwatystów i liberałów na
rządy faszystów, narodowych socjalistów i innych ruchów wodzowskich jako jedynej
siły zdolnej zapanować nad chaosem gospodarczym i rewolucyjnymi nastrojami
warstw niższych,
- poczucie dystansu wobec najbardziej zaawansowanej części Zachodu (W. Brytania,
Francja, USA) – nie jest przypadkiem, iż faszyzm powstał, a następnie znalazł
naśladowców w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, późno zjednoczonych
lub powstałych dopiero po I wojnie światowej, ze słabymi tradycjami
demokratycznymi, nierozwiązanymi problemami reformy rolnej, deficytem
alfabetyzacji i dominacją kościoła w sferze publicznej.
Włochy:
2. Faszyzm – ideologia:
- antykomunizm i postulat solidarności narodowych (rządzonych przez faszystów) państw
Europy w walce z bolszewizmem,
- antyliberalizm i negacja demokracji parlamentarnej,
- kult siły i wojny i odwołanie do atawistycznych cech natury ludzkiej,
- realizacja jednostki poprzez służbę państwu i oddanie kolektywowi,
- elitaryzm (koncepcja „warstwy przewodniej”),
- rasizm w stosunku do ludów kolonialnych (uzasadniany „wyższością” cywilizacyjną).
3. Faszyzm – ruch:
- organizacja typu totalitarnego: zasada wodzostwa, hierarchiczność, całkowite oddanie
ideologii,
- użycie przemocy w walce politycznej, taktyka terroru i eksterminacji przeciwników.
4. Faszyzm – państwo:
- stała mobilizacja polityczna (teoria wroga), posługiwanie się nowoczesnymi środkami
przekazu,
- władza nowej elity,
- etatyzm – rządy państwa w gospodarce (bez nacjonalizacji środków produkcji), polityka
pełnego zatrudnienia i gwarancje opieki społecznej,
- inwestycje w rozwój nowoczesnej techniki i infrastruktury komunikacyjnej przy
jednoczesnym zachowaniu tradycyjnej obyczajowości,
- monopartia,
- militaryzacja i hierarchizacja organizacji społecznej,
- państwowy monopol informacji.
5. Dojście faszystów do władzy we Włoszech i ugruntowanie reżimu
Chaos w powojennych Włoszech: kompleks „kalekiego zwycięstwa” (sprawa Fiume),
kryzys gospodarczy, kruchość rządów demokratycznych, popularność rewolucyjnej
lewicy (komuniści) i jej działania – strajki, okupacje fabryk.
Partia faszystowska i jej bojówki jako siła, która zarazem sieje zamęt i eksploatuje ogólne
oczekiwanie porządku – w ten sposób zdobywa poparcie w dążeniu do władzy.
Marsz na Rzym 27-29 X 1922 r. – metoda wojny psychologicznej faszystów. Rola króla
w powierzeniu Mussoliniemu misji sformowania rządu.
1922 – 1924/25 – okres przejściowy – formalne funkcjonowanie demokracji
parlamentarnej przy rosnącym nacisku faszystów na opozycję polityczną aż do zabójstwa
posła socjalistycznego Giacomo Matteottiego i otwartego przyjęcia przez Mussoliniego
odpowiedzialności za nie.
1924/25 – 1929 – okres ukształtowania reżimu faszystowskiego: duce, monopartia,
korporacjonizm, Wielka Rada Faszystowska, traktaty laterańskie – ugoda z kościołem –
powołanie państwa Watykan (1929).
Postacie we Włoszech: Gabriele D`Annunzio, Benito Mussolini, Galeazzo Ciano, Giovanni
Giolitti, Wiktor Emanuel III, Giacomo Matteotti, Pius XI, Benedetto Croce, Antonio Gramsci.
Niemcy:
6. Republika Weimarska
Konstytucja Weimarska 1919.
Rządy prezydenta Fryderyka Eberta (1919-1925)
Pucz Wolfganga Kappa w 1920.
Powstanie NSDAP.
Pucz monachijski Hitlera 8/9 XI 1923.
Reforma walutowa 15 XI 1923 Hjalmara Schachta.
Rządy prezydenta Paula von Hindenburga (1925-1934).
Koncepcja „noża w plecy” jako wyjaśnienie przyczyny porażki w Wielkiej Wojnie.
Przekonanie o „barbarzyńskim” charakterze traktatu wersalskiego
Berlin jako centrum awangardy w teatrze, filmie, sztukach plastycznych.
Ruchy kombatanckie i rozwój ideologii volkistowskich.
7. Wielki Kryzys w Niemczech (1930-1933) i przejęcie władzy przez Hitlera
30 I 1933 r.
Splot okoliczności gospodarczych i społ.-politycznych podobny do włoskiego z lat 19191922:
- bezrobocie – rosnąca popularność komunistów i socjaldemokratów,
- wsparcie środowisk przemysłowych i partii narodowej prawicy dla nazistów,
- dwukrotne wybory do Reichstagu w 1932 r. (rządy kanclerzy Franza von Papena i Kurta
von Schleichera),
- powierzenie funkcji kanclerza Hitlerowi przez prezydenta Hindenburga – zgodność
sposobu oddania władzy nazistom z porządkiem konstytucyjnym.
8. Narodowy socjalizm – specyficzne cechy ideologii
(oprócz tych, które opisano przy faszystowskich Włoszech)
Ideologia:
- ideologia ponadnarodowa o korzeniach biologicznych i ambicjach wszechświatowych,
- idee krwi i ziemi (volkizm),
– utożsamienie Niemców z rasą aryjską oraz uznanie potomków innych Germanów
(Brytyjczycy, Skandynawowie, Holendrzy) za pobratymców,
- rasistowski antysemityzm – uznanie Żydów za zagrożenie dla cywilizacji aryjskiej i
sprawców zagrożenia komunistycznego – postulat zagłady Żydów i Romów,
- eugenika („hodowla rasy”) w celu ochrony „czystości krwi” – postulat wyniszczenia
także homoseksualistów, osób chorych psychicznie,
- rasizm w stosunku do narodów Europy Środkowej i Wschodniej – gł. Słowian – postulat
wykorzystania ich jako niewolników,
- obojętny stosunek do narodów romańskich o dużym „dorobku cywilizacyjnym”
(Francja, Włochy, Hiszpania).
9. Inne interpretacje faszyzmu i narodowego socjalizmu i ich krytyka
-
-
faszyzm i narodowy socjalizm jako ruchy rewolucji społecznej. Oba ruchy,
objąwszy władzę, dokonały częściowej wymiany elit i zwalczyły kryzys
gospodarczy, zapewniając wszystkim pracę i perspektywy względnego dobrobytu.
Jednak nie dokonały fundamentalnej zmiany w stosunkach społecznych – w istocie
zostały (przeważnie biernie) zaakceptowane przez klasy posiadające.
faszyzm i narodowy socjalizm jako wyraziciele „monopolistycznego kapitału”
(interpretacja pochodząca od Kominternu). Choć Mussolini i Hitler umieli znaleźć
formułę współpracy z wielkim kapitałem (zwł. na polu odbudowy gospodarczej i
zbrojeń), to jednak nie byli przez niego sterowani.
10. Narodowy socjalizm u władzy – „legalna rewolucja narodowa”
Sprawa procesu o podpalenie Reichstagu
Wybory do Reichstagu z III 1933 r.
Likwidacja partii politycznych
Powołanie obozów koncentracyjnych, gestapo i SS
„Noc długich noży” 30 VI 1934 – eliminacja opozycji w łonie ruchu
Referendum 2 VIII 1934 – funkcja führera
Ustawy norymberskie 1935
Noc kryształowa 12/13 XI 1938
Postacie w Niemczech: Fryderyk Ebert, Wolfgang Kapp, Paul von Hindenburg, Franz von
Papen, Adolf Hitler, Hermann Göring, Heinrich Himmler, Josef Goebbels, Rudolf Hoess,
Alfred Rosenberg, Ernest Röhm.
Państwa autorytarne w Europie:
11. Istota i cechy reżimu autorytarnego
-
reżim autorytarny służy wzmocnieniu państwa narodowego wewnątrz i na
zewnątrz, nie zaś realizacji ideologii o ambicjach uniwersalnych,
władze dążą do kontroli zachowań politycznych, ale niekoniecznie do pełnej
ideologizacji obywateli,
celem oddziaływania na obywateli jest bardziej integracja i stabilizacja przekonań
niż ciągła mobilizacja przeciw wrogom,
orientacja antyrewolucyjna – walka z partiami lewicy,
czasem zwalczanie, a czasem ograniczona współpraca z partiami faszystowskiej
prawicy,
ograniczenie pluralizmu politycznego (ale nie pełna monopartia) i wolności
mediów, częściowe zawieszenie konstytucyjnych praw obywateli,
istnieje przywódca, ale z reguły nie egzaltuje on mas, ani nie komunikuje się z
nimi za pomocą nowoczesnych mediów.
12. Zasięg terytorialny rządów autorytarnych w Europie
Rządy demokratyczne ostały się jedynie w W. Brytanii, Francji, krajach skandynawskich,
Belgii, Holandii, Luksemburgu, Finlandii (do 1939) i Czechosłowacji (do 1938).
13. Modele rządów autorytarnych w Europie i krajach Ameryki Łacińskiej
-
tradycyjne – typowo autorytarne (np. Węgry, Polska, kraje bałkańskie)
realizujące idee „organicznej państwowości” – różne odmiany korporacjonizmu
(1931 – Pius XI: encyklika Rerum Novarum – Austria, Portugalia, Hiszpania)
autorytarne, ale z wykorzystaniem faszystowskiej roli przywódcy i retoryki reform
społecznych (np. Argentyna – Juan Domingo Peron, Brazylia – Getulio Vargas).
14. Ruchy faszystowskie i narodowo-socjalistyczne w Europie (poza Włochami i
Niemcami) i stosunek rządów autorytarnych i demokratycznych do nich
Kraje, w których autorytarne władze popierały, lub tolerowały, ugrupowania
faszystowskie:
Hiszpania od 1939 – Falanga (Jose Primo de Rivera)
Państwo Francuskie (Vichy – 1940-44) – Ludowa Partia Francuska (Jacques Doriot)
Kraje, w których autorytarne władze broniły się przed, lub wręcz zwalczały, ugrupowania
faszystowskie:
Polska – Obóz Wielkiej Polski, Obóz Narodowo-Radykalny – Falanga (Bolesław
Piasecki)
Rumunia – Legion Michała Archanioła i Żelazna Gwardia (Corneliu Zelea Codreanu)
Jugosławia – ustasze chorwaccy (Ante Pavelić)
Węgry – strzałokrzyżowcy (Ferenc Szalasi)
Austria – narodowi socjaliści (Arthur Seyss-Inquart) – zwolennicy anschlussu
Kraje demokratyczne zwalczające ugrupowania faszystowskie:
Francja do 1940 – Krzyże Ogniste (płk. de la Rocque)
Czechosłowacja – narodowi socjaliści (wśród Niemców sudeckich, Konrad Henlein)
Finlandia do 1939 – Ruch Lapua
Belgia – Reksistowski Ruch Ludowy (Leon Degrelle)
15. Przewroty i przywódcy w krajach autorytarnych
Polska – Józef Piłsudski (od 1926)
Litwa – prezydent Antanas Smetona (od 1926)
Łotwa – premier Karlis Ulmanis (od 1934)
Estonia – prezydent Konstantin Päts (od 1934)
Finlandia – prezydent Carl Gustaw von Mannerheim (od 1944)
Austria – kanclerz Engelbert Dolfuss (od 1932) i kanclerz Kurt Schuschnigg (od 1934)
Słowacja – prezydent Josef Tiso (od 1939)
Węgry – regent Miklos Horthy (od 1920)
Jugosławia – król Aleksander I (od 1929)
Rumunia – król Karol II (od 1938) i marszałek Ion Antonescu (od 1940)
Bułgaria – car Borys III (od 1934)
Grecja – premier Ioannis Metaxas (od 1936)
Portugalia – premier Antonio de Oliveira Salazar (od 1928; do 1968)
Hiszpania – generał Miguel Primo de Rivera (1923-1930) i generał Francisco Franco (od
1939, do 1975)