Problemy selekcji
advertisement
Problemy selekcji Istota i założenie selekcji Z selekcją mamy do czynienia wówczas, kiedy psycholog dokonuje wyboru z jakiejś grupy ludzi niereprezentatywnej jej podgrupy lub gdy dobiera ludzi do warunków (nikogo nie odrzucając). Celem jest tu optymalny dobór jednostki lub grupy osób do określonych zadań przy założeniu, iż właściwości osoby (warunków) nie ulegną zmianie. Procedura selekcji Reguły decyzyjne Reguły decyzyjne (composition rules) to modelowy opis procesu decyzyjnego (strategii), dzięki któremu łączy się szacunkowe oceny, by móc ustalić hierarchię obiektów (tu: osób), między którymi dokonuje się wyboru. Postępować tak można po uzyskaniu wyników wszystkich testów, można też stosować testy kolejno (metoda przeszkód kolejnych), zaczynając albo od testu najbardziej trafnego, albo najmniej trafnego. Gdy wykorzystuje się reguły kompensacyjne, wówczas słabość w zakresie jednej cechy jest wyrównywana spostrzeganą zaletą w zakresie innej cechy. Wyróżnia się dwa rodzaje reguł kompensacyjnych - liniową (prostą) oraz ważoną. Formą strategii kompensacyjnej ważonej jest wykorzystywanie równania regresji wielokrotnej Istotą reguł niekompensacyjnych jest to, że słabość w zakresie jednej cechy nie może być zrekompensowana przez jakiekolwiek inne zalety. Wybrana cecha (atrybut) jest na tyle ważna, że tylko ona staje się podstawą decyzji. Wśród strategii niekompensacyjnych wyróżnić można kilka rodzajów: oparte na regule leksykograficznej, regule eliminacji i regule koniunkcyjnej. Kompensacyjne reguły decyzyjne cecha hierarchia ważności cech (waga) ocena osób osoba A osoba B osoba C osoba D cecha T1 1(4) nadzwyczajna nadzwyczajna (5) (5) bardzo dobra (4) nadzwyczajna (5) cecha T2 2(3) bardzo dobra (4) dobra (3) nadzwyczajna (5) dostateczna (2) cecha T3 3(2) dobra (3) dobra (3) słaba (1) nadzwyczajna (5) cecha T 4 4(1) dostateczna (2) dobra (3) dobra (3) nadzwyczajna (5) reguła kompensacyjna sumy nieważonej 14 14 13 17 reguła kompensacyjna sumy ważonej 40 38 36 41 Niekompensacyjne reguły decyzyjne cecha hierarchia ważności cech (waga) ocena osób osoba A osoba B osoba C osoba D cecha T1 1(4) nadzwyczajna nadzwyczajna (5) (5) bardzo dobra (4) nadzwyczajna (5) cecha T2 2(3) bardzo dobra (4) dobra (3) nadzwyczajna (5) dostateczna (2) cecha T3 3(2) dobra (3) dobra (3) słaba (1) nadzwyczajna (5) cecha T 4 4(1) dostateczna (2) dobra (3) dobra (3) nadzwyczajna (5) reguła leksykograficzna → t1+ t2+ t1+ reguła eliminacji (> bdb) → t1+ t2+ ?? t1+ t1+ t2+ ?? t1+ reguła konjunktywna (< =db) ↓ t1+ t2+ t3+ t4- t1+ t2+ t3+ t4+ !! t1+ t2+ t3t4+ t1+ t2t3+ t4+ t1+ Mechanizmy obronne Mechanizmy obronne w psychologii Mechanizmy obronne to w psychologii metody radzenia sobie z wewnętrznymi konfliktami w celu ochrony osobowości (ego), zmniejszenia lęku, frustracji i poczucia winy. Na ogół są one nawykowe i nieuświadomione. W pewnym nasileniu występują u praktycznie każdego człowieka i pełnią rolę przystosowawczą. Mechanizmy obronne są jednak zawsze zniekształceniem zachowania lub oglądu rzeczywistości, w dłuższym okresie czasu zatem mogą uniemożliwić przystosowanie, a zawsze nieco zubożają życie. Mechanizmy obronne (psychoanaliza) Mechanizmy obronne to pojęcie wprowadzone przez twórcę psychoanalizy, Zygmunta Freuda, przejęte przez współczesną psychologię. Klasyfikacja i dzisiejsze rozumienie mechanizmów obronnych jest różne a także znacznie szersze w stosunku do klasycznej psychoanalizy. • narcystyczne mechanizmy obronne: zaprzeczenie, zniekształcenie, prymitywna idealizacja, projekcja (psychotyczna), identyfikacja projekcyjna, rozszczepienie • niedojrzałe mechanizmy obronne: acting-out, blokowanie, hipochondryzacja, introjekcja, zachowania pasywno-agresywne, projekcja (niepsychotyczna), regresja, fantazje schizoidalne, somatyzacja, dysocjacja, eksternalizacja, zahamowanie • neurotyczne mechanizmy obronne: kontrolowanie, przemieszczenie, intelektualizacja, izolowanie, racjonalizacja, (splitting), reakcja upozorowana (formacja reaktywna), represja (wyparcie), seksualizacja, odczynianie, • dojrzałe mechanizmy obronne: altruizm, antycypacja, ascetyzm, humor, sublimacja, supresja (tłumienie) Mechanizmy obronne a diagnoza • • w sytuacji diagnostycznej mechanizmy obronne sprzyjają symbolicznej komunikacji mówiąc, że czyjeś działanie determinowane jest treściami wypartymi mamy w istocie na myśli to, że owe treści wyznaczały by działania jednostki w taki sam sposób, jakby były przez nią uświadamiane. Przymiotnik "nieświadomy" nie oznacza przyczyny specjalnego rodzaju; oznacza jedynie, iż ta jednostka w tym momencie nie może sobie uświadomić tego, co dla innych jednostek jest treścią ich świadomości, a dla niej stanie się świadome w efekcie profesjonalnej interwencji. Analiza treści Historyczne źródło analizy treści Hermenutyka powstała (...) w związku z refleksją nad praktykami interpretacyjnymi. (...) Na pierwszy plan wysunęły się trzy rodzaje takich tekstów: dzieła antycznej filologii, filozofii i historiografii, święte księgi religijne (w szczególności Biblia i Tora) oraz kodeksy prawnicze. Wszystkie one utraciły bezpośredni kontekst rozumienia, np. w skutek dystansu czasowego (...). Treści języka Analiza treści nawiązuje do przednaukowego i potocznego rozumienia języka, gdzie poza znaczeniami komunikowanymi intencjonalnie (jawne treści) pozwala z tego, co się mówi i pisze, wyciągać także wnioski na temat ukrytych treści. Podstawowym założeniem analizy treści jest, że analizujemy treść komunikatów publicznych (upublicznionych) i że owe treści informują nas o sposobie widzenia świata przez ich nadawców, bo analiza ich nośników pozwoli odtworzyć obraz świata, w jakim nadawcy działają, gdyż to on właśnie nadaje strukturę ich działaniom i jednocześnie pozwala je zrozumieć. W tym, co mówią i piszą, ludzie dają świadectwo swoim dążeniom, postawom, ocenom sytuacji, swojej wiedzy oraz milcząco przyjmowanym założeniom dotyczącym otaczającego świata. Owe dążenia, postawy itd. współokreśla system społecznokulturowy, w którym żyje mówiący i piszący, i dlatego odzwierciedlają one nie tylko cechy osobowe autorów, ale także cechy ich społeczności: zinstytucjonalizowane wartości, normy, społecznie zapośredniczone definicje sytuacji itd. Analiza materiału językowego pozwala więc na wyciąganie wniosków dotyczących indywidualnych oraz społecznych zjawisk niejęzykowych. Z tych ogólnych założeń wynikają zadania analizy treści. Analiza treści Analiza treści może być stosowana w badaniach zawartości prasy, książek, filmów, serwisów informacyjnych, audycji radiowych, programów telewizyjnych, plakatów reklamowych itp. Może być analizą ilościową, polegającą na badaniu frekwencji jawnych treści przekazu (zawartości) lub analizą jakościową, badającą znaczenia (treści) całego przekazu lub jego większych części. Definicje analizy treści • technika badawcza, w której analizując teksty w sposób zobiektywizowany i systematyczny ustala i opisuje cechy językowe tekstów po to, aby na tej podstawie wnioskować o niejęzykowych właściwościach ludzi, zbiorowości, organizacji • technika wyprowadzania wniosków na podstawie systematycznie i obiektywnie [reguły] określanych cech przekazu • dotarcie, przez analizę treści komunikatu, do sposobu widzenia świata przez nadawcę, jako wskazówki zrozumienia porządku jego działania Zakres wniosków Wnioski rodzaju mogą dotyczyć: (a) nadawcy tekstu (np. jego intencji; uznawanego systemu wartości, określonych cech osobowościowych); (b) założonych przez nadawcę cech odbiorcy czy odbiorców (np. poziomu wiedzy, zainteresowań, uznawanych wartości), które bierze pod uwagę formułując komunikat; (c) przypuszczalnych reakcji odbiorcy na komunikat; (d) cech systemu społeczno-kulturowego, w którym tekst powstał lub do którego jest adresowany Wymagania wobec analizy treści Systematyczność analizy wymaga uwzględnienia wszystkich istotnych dla odpowiedzi na pytanie badawcze aspektów analizowanego tekstu. Jest to konieczne do zapobieżenia groźbie rejestrowania tylko tych cech tekstu, które potwierdzają przyjętą hipotezę. Systematyczność i kompletność są więc warunkiem trafności wyników. Jedynie systematyczne, podporządkowane ustalonym regułom i standaryzowanym procedurom postępowanie może zapewnić obiektywność analizy, to znaczy intersubiektywną ważność jej wyników. Subiektywne i impresyjne interpretacje tekstu są w sensie naukowym nierzetelne. Tworzenie kategorii Indukcyjne tworzenie kategorii Dedukcyjna aplikacja kategorii Aplikacja kategorii Ustalanie znaczeń Narzuca się pytanie, jak można obiektywnie ustalić znaczenia konfiguracji słownych zawartych w tekście. Skąd osoba dokonująca analizy treści wie, co oznacza określony znak językowy w danym tekście, jaką treść nadają mu nadawca i odbiorca komunikatu? Odpowiedź brzmi następująco: osoba dokonująca analizy treści opiera się z reguły na własnym intuicyjnym rozumieniu języka. Początkowo ograniczano się do „jawnej, treści" tekstu czyli w efekcie to, co w określonym kręgu językowym „zazwyczaj" lub „tradycyjnie" uznaje się za właściwe znaczenie danego słowa, wyrażenia itd. — niezależnie od intencji mówiącego lub piszącego. Owo znaczenie właściwe jest bezpośrednio dostępne osobie analizującej treść jako członkowi społeczeństwa posługującego się danym językiem. Z podejściem takim wiąże się mylne założenie, że analizujący rozumie znaczenie komunikatu tak, jak je pomyślał nadawca i jak je rozumie odbiorca. Dziś postuluje się sprawdzanie tego intuicyjnego rozumienia przez wtórne weryfikowanie znaczeń z uczestnikami aktu komunikacyjnego. W sytuacji badania diagnostycznego polega to zarówno na próbie opisu tego samego z różnych perspektyw, jak i uzgadniania znaczeń z osobą badaną. Interpretacja tekstu To, czym głównie zajmuje się klinicysta, to słuchanie tego, co mówi pacjent w interakcyjnym kontekście obserwacji uczestniczącej. Uważam jednak (choć może nie wydawać się to takie oczywiste), że operacje myślowe wykonywane przez psychoanalityka lub psychiatrę w trakcie rozmowy z pacjentem oraz te, które wykonuje interpretator tekstów diagnostycznych czytając i analizując swoje protokoły, są właściwie identyczne. Interpretacja psychologiczna Wyjaśnienie psychologiczne Przedmiotem psychologicznego wyjaśnienia nie są dane, widziane oddzielnie, ale wiązane w jakieś sensowne całości, systemy. To, czy udało się taką sensowną całość znaleźć podlega weryfikacji – na przykład czy pozostające poza systemem dane dają się weń włączyć. Istotą interpretacji psychologicznej jest więc wiązanie rejestrowanych pierwotnie jako niezależne informacji charakteryzujących jednostkę i zorganizowanie ich w sensowną całość. Metody analizy znaczeń (interpretacji klinicznej) 1) analiza formalnych i strukturalnych właściwości komunikatów, 2) dekodowanie komunikatów za pomocą zestawu reguł semantycznych i gramatycznych, analiza zawartości 3) eliminowanie nadmiarowości poprzez proces abstrakcji i selekcji, 4) ustalanie wewnętrznej spójności, 5) poszukiwanie wzorca (synteza i kategoryzacja), 6) analiza emocjonalnych reakcji psychologa na zachowania osoby badanej. Eliminowanie nadmiarowości Analizujący usuwa zbędne treści na drodze abstrahowania i selekcji, tworząc streszczenie. Eliminowanie tego co redundantne wymaga umiejętności dostrzegania podobieństw i tożsamości znaczenia pomiędzy pozornie różnymi elementami; eliminowanie rzeczy nieistotnych i nieznaczących wymaga umiejętności stosowania znaczeń oraz jakiejś teorii. Analiza wewnętrznej spójności Polega na zestawianiu fragmentów komunikatu i analizowanie go pod kątem wewnętrznej spójności i niespójności treści. Niespójność może być ważnym sygnałem ukrytych problemów oraz może stanowić ważny materiał dla prób interpretacyjnych. Analiza własnych reakcji emocjonalnych Można analizować komunikat słowny obserwując i analizując własną na niego reakcję. Odwoływanie się do empatii, emocjonalnej interakcji może być ważnym źródłem danych. Metoda ta, opisana przez Murraya jako recypatia, jest niezwykle ważnym narzędziem pracy psychologa. W podejściu dynamicznym szczególnie silnie wskazuje się także na przeniesienie jako źródło znaczeń. Analiza kontekstu • • • rekonstrukcja łańcucha okoliczności, które wywołały daną wypowiedź lub też rzeczywistych wydarzeń, do których się ona odnosi porównywanie danego tekstu z innymi mu podobnymi w celu wykrycia podobieństw i różnic treściowych i strukturalnych badanie przekazu w kontekście innych danych, pochodzących z tego samego źródła i poszukiwanie wspólnych elementów; klinicysta dąży do sformułowania uogólnień, które brałyby pod uwagę wszystkie takie informacje lub przynajmniej nie były z nimi sprzeczne. Kryteria trafności interpretacji psychologicznej 1. 2. 3. 4. wewnętrzna zgodność empiryczne uzasadnienie zwartość (lapidarność) kompletność Etyka w diagnozowaniu Człowiek jako wartość Co by się stało, gdybyśmy stworzyli listę najbardziej podstawowych zasad i wskazówek etyki, które mogłyby być powszechnie dzielone przez ludzi na ziemi? Co ta lista by zawierała? Co znalazłoby się na szczycie tejże listy? Fundamentalną zasadą jakiejkolwiek solidnej etyki jest: Traktować wszystkich ludzi jako unikalne i wartościowe osoby. Etyka zawodowa Etyka określonego środowiska zawodowego, zwana często etyką zawodową lub deontologią (nauką o powinnościach), jest zbiorem norm moralnych określających postępowanie przedstawicieli danego zawodu. Taki zbiór norm z reguły przybiera formę kodeksu etycznego danego zawodu, którego zadaniem jest opisanie akceptowanego społecznie ideału. Treść zasad etyki zawodowej jest - najogólniej mówiąc – wyznaczona przez treść roli społecznej przypisywanej osobom wykonującym określony zawód. Wyraźne artykułowanie zasad deontologicznych jest charakterystyczne jednak tylko dla niektórych zawodów, w szczególności tych, które cieszą się szczególnym prestiżem społecznym, których wykonywanie wymaga szczególnego zaufania. Zwykle przedstawiciele takich zawodów zrzeszają się w zawodowe korporacje, stawiające sobie za cel, między innymi, kontrolowanie przestrzegania zasad deontologicznych przez członków korporacji i wymierzanie kar dyscyplinarnych za ich łamanie. Tego rodzaju działania korporacji zawodowych - spisywanie (kodyfikowanie) zasad deontologicznych i reagowanie na przypadki ich łamania - są uważane za zachowania powodujące podniesienie lub ochronę prestiżu zawodu. Zawód zaufania społecznego Przez zawody (professions, najbliższym polskim odpowiednikiem jest termin wolny zawód) rozumie się zawody, których uprawianie związane jest z kontraktem społecznym wynikającym ze szczególnej roli spełnianej w społeczeństwie przez profesjonalistów wykonujących dany zawód. Zawód psychologa aspiruje do takiego statusu. Do potencjalnych atrybutów "zawodu zaufania publicznego" zaliczyć można: • powierzanie uprawiającym taki zawód informacji dotyczących życia prywatnego osób korzystających z ich usług, • uznawanie tych informacji za "tajemnicę zawodową", która nie może być ujawniana, • objęcie osób dysponujących taką tajemnicą - w przypadku możliwości naruszenia istotnych dóbr jednostki w razie jej ujawnienia - immunitetem zwalniającym je od odpowiedzialności karnej za nieujawnienie informacji, • korzystanie ze świadczeń tych zawodów następuje często w razie wystąpienia realnego albo chociażby potencjalnego niebezpieczeństwa dla dóbr jednostki o szczególnym charakterze (życie, zdrowie, wolność, godność, dobre imię) w związku z czym efekt działania tych zawodów ma szczególne znaczenie dla społeczeństwa , • reprezentowanie osób wykonujących zawód zaufania publicznego oraz sprawowanie pieczy nad • należytym wykonywaniem tego zawodu w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony • niepodleganie regułom hierarchii urzędniczej, • występowanie sformalizowanej deontologii zawodowej. Zawodom społecznie kwalifikowanym jako "zawody zaufania publicznego" społeczeństwo stawiawymóg posiadania bardzo wysokich kwalifikacji fachowych, stałego doskonalenia poziomu umiejętności i zasobu wiedzy fachowej, a także bardzo wysokich, wyższych niż przeciętnie wymogów etycznych, nie narzucanych z zewnątrz, natomiast tradycyjnie kształtowanych przez samo środowisko korporacji zawodowej. Podstawowe zasady działalności zawodowej psychologa Punktem wyjścia i odniesienia oraz główną zasadą etyki jest dobroczynność względem klienta, realizowana we wzajemnym zaufaniu (beneficence-in-trust). Dobroczynność jest właściwą odpowiedzią na wezwanie pomocy, zawiera ona w sobie troskę o klienta. Podejmując działalność praktyczną, psycholog akceptuje fakt, że jego odpowiedzialność zawodowa przybiera wówczas konkretną formę odpowiedzialności za drugiego człowieka, czy grupę osób. Psycholog powinien wykonywać swoje czynności zawodowe dążąc do osiągnięcia możliwie najwyższego poziomu swej pracy bez względu na to, kto jest odbiorcą jego czynności i jaki jest jego osobisty stosunek do tej osoby czy osób. Prawa podstawowe Każdy klient ma prawo do: • godności • autonomii • • intymności poufności Godność To najkrócej mówiąc - szczególna wartość człowieka jako pełnowartościowej osoby. W swoim centralnym znaczeniu „ludzka godność” oznacza zespół uprawnień moralnych, które nakładają na innych ludzi określone negatywne i pozytywne obowiązki. Poszanowanie godności w tym sensie oznacza traktowanie innych „po ludzku”, co jest jednoznaczne z traktowaniem ich jak ludzi, a nie jak rzeczy. „Twierdzę oto: człowiek i w ogóle każda istota ludzka istnieje jako cel sam w sobie, nie tylko jako środek, którego by ta lub owa wola mogła używać wedle swego upodobania, lecz musi być uważany zarazem za cel zawsze, we wszystkich swych czynach, odnoszących się tak do niego samego, jak też do innych istot rozumnych.” Autonomia Autonomia dotyczy prawa do własnego stylu życia, do niezależnego od innych podejmowania decyzji, do wolności. Jej przeciwieństwem jest paternalizm. Paternalizm w najogólniejszym znaczeniu nawiązuje do postawy ojca rodziny, który zdając sobie sprawę z tego, że małe dzieci nie są zdolne do świadomych i uzasadnionych wyborów, troszczy się o ich dobro bez uwzględniania ich zdania w tej sprawie. Paternalizm swoje pejoratywne czy negatywne znaczenie zyskał, gdy został zastosowany wobec ludzi dorosłych, zdolnych do podejmowania decyzji w sprawie własnego dobra. Traktowanie ich bowiem jak dzieci pomijało istotną cechę istot zdolnych do świadomej odpowiedzialność za siebie. Paternalizm jest krytykowany za to, że stosuje wprawdzie dobroczynne, ale autorytarne podejście do klienta (pacjenta). Radykalny paternalizm dopuszcza działanie wbrew kompetentnym decyzjom pacjenta, natomiast umiarkowany paternalizm, kierując się najlepszym interesem chorego, dopuszcza podjęcie działań albo na podstawie domniemanej zgody pacjenta, albo na podstawie usprawiedliwionego braku zgody, w przypadku jego małoletniości czy ciężkiej choroby. Brać należy jednak pod uwagę możliwy konflikt autonomii psychologa i jego klienta i nie absolutyzować tej ostatniej. W tym kontekście spór paternalizmautonomizm okazał się sporem dwóch form tego samego indywidualizmu, sporem egoistycznej wolności klienta i egoistycznej wolności psychologa. Intymność Intymność to wewnętrzny świat przeżyć i myśli, który decyduje o odmienności każdego z nas. Intymność dotyczy zachowywania pewnych myśli, poglądów czy informacji dla siebie. Intymność osoby chroniona jest przez wstydliwość, która nie pozwala odsłaniać tego, co powinno zostać zakryte. Prywatność uważana jest za wartość utylitarną, ponieważ pełni pozytywną rolę w rozwoju i utrzymywaniu tożsamości jednostki ludzkiej, zaś brak prywatności przyczynia się do stresów psychicznych, a nawet nerwowych załamań. Potrzeba prywatności jest silnie odczuwana przez ludzi i zaspokojenie tej potrzeby pełni ważne funkcje psychologiczne. Poufność Zachowanie w tajemnicy oraz zabezpieczenie przed ujawnieniem lub niepożądanym wykorzystaniem wszystkiego, o czym ktoś dowiedział się w związku z wykonywaniem przez niego obowiązków zawodowych. Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej jest nieograniczony w czasie. Tajemnicą objęte są wszystkie wiadomości, notatki i dokumenty uzyskane od klienta oraz innych osób, niezależnie od miejsca, w którym się znajdują. Jeśli ktoś posługuje się w pracy zawodowej komputerem lub innymi środkami elektronicznego utrwalania danych obowiązany jest stosować oprogramowanie zabezpieczające dane przed ich niepowołanym ujawnieniem. Należy zobowiązać swoich współpracowników i personel oraz wszelkie osoby zatrudnione podczas wykonywania działalności zawodowej do przestrzegania obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej. Wyróżnia się trzy stopnie (poziomy) tajemnicy zawodowej: • taka, z której w czasie rozprawy może zwolnić sąd lub prokuratura bez uruchamiania szczególnych procedur • taka, w której aby sąd mógł ją uchylić musi uruchomić specjalne procedury • taka, której sąd nie może uchylić pod żadnym warunkiem (np. ochrona informatorów dziennikarza) Ustalanie kontraktu Podstawowe elementy kontraktu: • ustalenie celu działania psychologa; • zakres interwencji psychologa; • oczekiwane przez klienta skutki działań • czas trwania usługi • wynagrodzenie psychologa Każda zmiana kontraktu wymaga renegocjacji Kontrakt - uwagi krytyczne Relacja kontraktowa jest przeciwieństwem relacji, bazującej na zaufaniu, na przyrzeczeniu i zobowiązaniu. Kontekstem kontraktu jest branie pod uwagę - mniej lub bardziej jawnie istnienie dwu antagonistycznych, nieufnych i podejrzliwych stron, którym chodzi o zawarcie korzystnego dla siebie kontraktu. Konstruowanie i egzekwowanie kontraktu instytucjonalizuje wzajemną nieufność, gdyż kontrakt grozi sądem. Psychologowi nie będzie więc zależeć na rzeczywistym wyleczeniu pacjenta, ale na zgodnym z prawem spełnieniu wymagań kontraktu. Za jedyne zło moralne uważa się tu niewystarczające przestrzeganie przyjętego kontraktu, a nie brak pomocy. Błędnie przyjmuje się równość podmiotów w sile negocjacji kontraktu. Pacjent jest istotą cierpiącą i podatną na zranienie, potrzebuje pomocy, nie ma możliwości, by sobie samemu pomóc, jest w bólu, w zaniepokojeniu, w lęku, a być może w rozpaczy. Trudno sobie wyobrazić zawieranie ważnego kontraktu, w którym jedna ze stron jest tak zależna od drugiej, od informacji koniecznych dla dokonania wyboru, od kompetencji drugiej strony w realizacji decyzji, która została podjęta. Fakt choroby pacjenta i jej kompetentna znajomość przez lekarza daje temu drugiemu olbrzymią przewagę w tym kontrakcie. Osobisty charyzmat lekarza wraz z jego wiedzą zwiększa jego wpływ na decyzje pacjenta Zgoda na podjęcie działań psychologicznych Zgoda nie jest oświadczeniem woli sensu stricto. Zgoda ma być aktem realizującym ochronę autonomii danej osoby w odniesieniu do podstawowych dóbr człowieka. Zgoda powinna być dobrowolna, tzn. podjęta bez przymusu w jakiejkolwiek postaci oraz bez ewentualnych różnych form nacisku, związanych zwłaszcza z wykorzystaniem stosunku zależności ze strony osób trzecich. Rodzaje: • zgoda dobrowolna, świadoma i oparta na pełnej informacji • zgoda pozornie dobrowolna (np. w selekcji zawodowej, zgoda dzieci pod wpływem rodziców, itp.) • brak obowiązku uzyskiwania zgody Sytuacje, w których nie ma obowiązku uzyskiwania zgody 1. Sytuacje uregulowane prawnie: • np. świadkowie w sądzie, podejrzani; poborowi – nie oznacza to zwolnienia z obowiązku zawarcia kontraktu 2. Interwencja w sytuacjach kryzysowych – podjęcie kontaktu przez klienta uważa się za zgodę domniemaną 3. Eksperymenty naturalne w ramach badań naukowych Zgoda pozornie dobrowolna • • • pozornie dobrowolna zgoda może być wynikiem stanu psychicznego (depresji) klienta, następstwem nacisków rodziny (innych osób) działającej z różnych egoistycznych pobudek lub wymuszona innymi okolicznościami. jest to sytuacja szczególnie trudna etycznie i wymaga szczególnej wrażliwości ze strony psychologa w trakcie zawierania kontraktu. psycholog nie ma prawa stawiać klienta w sytuacji, w której jego zgoda jest tylko pozornie dobrowolna (ryzyko manipulacji) Dziecko jako klient W sytuacji, w której klientem jest osoba nieletnia, należy uzyskać zgodę: • nieletniego (aż do osiągnięcia 18 lat) • rodziców lub opiekunów prawnych W przypadku małych dzieci zgoda nie musi być werbalna. Standardy dotyczące warunków badania diagnostycznego Standardy dotyczące warunków badania dotyczą nie tylko badania testowego. 1. Miejsce badania • oddzielny pokój, wyłącznie dla psychologa • odpowiedni wygląd w zależności od oczekiwań klientów (wiek, status, itp.) • dodatkowe sprzęty (np. zegar) 2. Brak osób postronnych • wyjątki dotyczące badania dzieci 4. Precyzyjne określenie czasu badania 5. Określenie zakresu i technik diagnostycznych 6. Sprzęt dokumentujący przebieg – konieczne uzyskanie zgody Zasady doboru technik diagnostycznych Testy: • • • • tylko adaptowane do warunków polskich tylko z aktualną normalizacją tylko w całości tylko zgodnie z instrukcją Dostęp do narzędzi Dostęp do narzędzi diagnostycznych musi być ograniczony, gdyż: • ich ujawnienie prowadzi do utraty wartości diagnostycznej (trafności) • ich interpretacja wymaga wiedzy ogólnej i specjalistycznej (formalne wykształcenie i stopnie naukowe nie oznaczają wiedzy specjalistycznej) Ograniczenia dystrybucji Za ograniczenia dystrybucji odpowiedzialni są wydawcy, choć i oni i autorzy testów są stroną w sporze. Kupowanie testów tylko po przedstawieniu (np. w formularzu rejestracyjnym) posiadanych kompetencji. Za to, co dzieje się po kupieniu odpowiadają więc psychologowie. Nie-psycholog stosujący (w sposób nieuprawniony) testy nie jest do niczego zobligowany, a psycholog - jest. Naganne zjawiska: • • • publikowanie (gazety, Internet) przykładów rozwiązań lub testów z kluczem publikowanie książek uczących rozwiązywać zadania (np. jak wzmocnić swoje IQ?) szkolenia w rozwiązywaniu testów selekcyjnych. Testy a prawo autorskie Naganne zjawiska to brak zgody autora na: • wykorzystywanie testu z publikacji naukowej do celów komercyjnych lub naukowych • tworzenie wersji komputerowej testu • adaptacja testu • wykorzystywanie fragmentów (zadań, pytań). Kompetencje do badania testami generalne zasady wg APA Kwalifikacje niezbędne do administrowania testem i/lub do interpretowania jego wyników: • poziom A: udokumentowana znajomość treści instrukcji i/lub praca w instytucji, rutynowo stosują- cej dany test • poziom B: j/w oraz wykształcenie psychologiczne lub pokrewne i znajomość psychometrii • poziom C: j/w oraz specjalne szkolenie oraz praktyka pod nadzorem specjalisty Oczywiste zasady psychodiagnostyki 1. nie wolno zmyślać wyników nieuzyskanych 2. nie wolno zmieniać wyników ani odrzucać części – zgodnie z przyjętymi z góry tezami 3. nie wolno zbierać danych wykraczających poza kontrakt (Wnikanie w intymne, osobiste sprawy klienta dopuszczalne jest jedynie w takim zakresie, jaki wynika z celów pomocy psychologicznej) 4. nie wolno stosować nieuzasadnionych spekulacji interpretacyjnych Informowanie o celu badania Osoby zgłaszające się do psychologa [...] powinny być przez niego informowane o celu postępowania, stosowanych metodach [...] Dylemat: uczciwość vs skuteczność; skrupulatność vs racjonalność. Czy, co i jak ukrywać oraz kiedy. Czy uprzedzać osobę badaną, że badamy ją skala kłamstwa? Czy mówić, że TAT to rentgen psychiki, czy że to test wyobraźni, jednej z form inteligencji? Czy osoba badana ma prawo coś ukrywać, czy oszukując ją możemy ją tego prawa pozbawić? Jeżeli ujawnienie celu wpłynie na wyniki, to informować po fakcie. Rodzaje danych stanowiących dokumentację diagnozy 1. pisemny raport zawierający podsumowanie historii osoby badanej, podsumowanie wyników testowych i innych ważnych danych prowadzących do konkluzji – diagnoza, uzupełniana zaleceniami i przewidywaniami dotyczącymi funkcjonowania osoby badanej w określonym zakresie 2. notatki sporządzane przez psychologa w czasie całego badania – obserwacja, wywiad 3. liczbowe wyniki badań konkretnymi technikami 4. opis reakcji osoby badanej na stosowane w diagnozie badania, pytania lub bodźce 5. wytwory osoby badanej (np. rysunki dziecka) Tajemnica zawodowa Tym, czym jest aseptyka dla chirurga, tym jest dla psychologa przestrzeganie wymogu zachowania tajemnicy zawodowej. Jest ona efektem jawnej lub domyślnej umowy, zawartej przed zaznajomieniem się z treścią informacji,co do zapewnienia dyskrecji, czyli nie przekazywaniu innym informacji bez zgody osoby zainteresowanej (i/lub instytucji). Udostępnianie danych zebranych w procesie diagnostycznym Udostępniamy zebrane dane wówczas, gdy: • wynika to z innych ustaw (na przykład sąd, prokurator, organy rentowe i zakłady ubezpieczeń mogą żądać ujawnienia danych jeśli jest to potrzebne w toczącym się przed tymi organami postępowaniu), • badanie zostało przeprowadzone na żądanie uprawnionych do tego organów lub instytucji (w tej sytuacji informuje się o stanie zdrowia wyłącznie te organy i instytucje), • zachowanie tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób (omówić innym specjalistą) • pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyraża zgodę na ujawnienie tajemnicy (jednak wcześniej powinni oni zostać poinformowani o niekorzystnych skutkach jej ujawnienia), • zachodzi konieczność przekazania niezbędnych informacji o pacjencie związanych z leczeniem innym osobom uprawnionym uczestniczącym w leczeniu (innemu profesjonaliście, tzn. osobie, która zna teoretyczne podstawy zastosowanych metod, ich wartość psychometryczną oraz jest zobligowana do przestrzegania tajemnicy zawodowej) • jest to niezbędne dla celów naukowych (np. publikacja; ujawnienie tajemnicy może wówczas nastąpić tylko w niezbędnym zakresie i za zgodą). Problemy diagnozy „studenckiej” Wybór badanych osób i miejsca badania: • osoby bliskie a ryzyko zaburzenia relacji • niemożność udzielenia pomocy • problem nadzoru • dowolność miejsca. Znajomość instrukcji. Kompetencje osób prowadzących zajęcia. Moralne mechanizmy obronne Na szczególną uwagę zasługują też tzw. moralne mechanizmy obronne, czyli takie, które pozwalają wciąż uważać się za dobrego człowieka pomimo naruszania własnych zasad moralnych. Można tu wyróżnić np.: 1. racjonalizacje "złych" czynów jako środków do wyższego dobra 2. eufemizmy - nazywanie "złych" czynów mniej negatywnymi nazwami 3. porównania - porównywanie własnych "złych" czynów z jeszcze gorszymi czynami innych ludzi 4. rozmycie odpowiedzialności - dzielenie się winą z innymi 5. przemieszczenie odpowiedzialności - uzasadnianie "złych" czynów jako dopuszczonych przez jakiś wyższy autorytet 6. wyparcie konsekwencji - ignorowanie negatywnych konsekwencji swoich czynów 7. dehumanizacja ofiar swoich czynów. 8. zewnętrzna atrybucja winy - obwinianie ofiar np. o to, że prowokowały. Komercyjne działania psychologów Komercjalizacja Pod słowem komercjalizacja kryje się wiele znaczeń. Oznacza ono z jednej strony uczynienie z przedmiotu (rzeczy) lub usługi towaru rynkowego, oferty. Wymaga to wyposażenie go w specyficzne cechy, wykraczające poza jego „profesjonalną” istotę, elementy z zawodowego punktu widzenia niepotrzebne, a nawet zbędne i z ową istotą sprzeczne. Jednocześnie pojawia się konsument. Od jego świadomości swoich praw, jego wyedukowania i od jego wymagań zależy poziom rzeczy i usług, które mu się proponuje. Tak zwana „marketingowa orientacja na klienta” tylko wtedy się nie wypacza, gdy jest ograniczana dojrzałością konsumentów. Dylematy komercjalizacji Usługa psychologiczna jest usługą profesjonalną, to znaczy usługą świadczoną na rzecz klientów (indywidualnych i instytucjonalnych) przez osoby reprezentujące wysoki poziom kwalifikacji zawodowych, posiadające specjalistyczną wiedzę i doświadczenie – przez profesjonalistów. W idealizującym opisie profesjonalista to osoba, wykonująca swoją pracę bez przymusu, jako powołanie do służby dla dobra innych a nie jako powinność wobec pracodawcy, nastawiona na osiąganie mistrzostwa, odpowiedzialna za aktualny i przyszły stan przedmiotu świadczenia usługi. Przeciwieństwem profesjonalizmu jest profesjonizm: mistrzostwo i samodoskonalenie zastąpione zostało przez efektywność (relację zysków do nakładów), wartości perfekcyjne przez przyjemność, odczuwaną przez klienta usługi, a aksjologiczny wymiar pracy przez akceptację usprawiedliwienia działania na zlecenie Zasady reklamy usług psychologicznych Ogłaszając lub reklamując usługi zawodowe, psycholog rzetelnie przedstawia swoje kwalifikacje i zakres oferowanych czynności. Psycholog powinien właściwie i zgodnie z prawdą przedstawiać własne kompetencje zawodowe. Psycholog nie powinien zawierać w reklamie informacji o skuteczności stosowanych metod. Psycholog powinien zachować szczególną ostrożność wybierając miejsce umieszczenia reklamy. Diagnosta - zalecenia „Przykazania” dla dobrego diagnosty • • • • • • zredukuj lęk osoby badanej – zapewnij jej poczucie bezpieczeństwa zredukuj swój lęk bądź cierpliwy unikaj: – konfrontacji i/lub kłótni – wypowiedzi „naukowych” lub dziwacznych – żartów, ale nie poczucia humoru wykorzystaj swój czas mądrze ucz się od osób badanych Refleksyjny praktyk (Schön 1983)
