Reformacja i kontrreformacja w Polsce i w Europie

REFORMACJA I KONTRREFORMACJA
1. Przyczyny reformacji
Genezę reformacji wg francuskiego historyka Emila Leonarda dotychczasowe dzieła
naukowe wyjaśniają za pomocą kryteriów: moralnych, politycznych,
ekonomicznych, socjalnych, geograficznych i psychologicznych. Okolicznościami
sprzyjającymi zaistnieniu reformacji były:
-powszechny antyklerykalizm przy zachowaniu pobożności i zmysłu religijnego,
-przekłady Biblii na języki narodowe,
-upowszechniające się czytelnictwo ksiąg drukowanych,
-humanizm pozwalający na krytyczne podejście do Biblii,
-bogacenie się duchowieństwa,
-demoralizacja w Kościele
2. Początki ruchu reformacyjnego
Początkowo reformacja ograniczała się do krytyki stosunków panujących w Kościele
katolickim i propagowania jego odnowy i naprawy. Ostatecznie doprowadziła do
trwałego rozłamu w zachodnim chrześcijaństwie i powstania protestantyzmu.
Początki reformacji wiąże się z husytyzmem-ruchem religijnym, społecznym i
narodowym zainicjowanym przez Jana Husa w Czechach a postulującym: prawo
głoszenia kazań przez kaznodziejów bez uzyskiwania zgody miejscowych władz
kościelnych, przyjmowanie przez ogół wierzących komunii pod dwiema postaciami,
konfiskatę dóbr kościelnych oraz karania grzechów ciężkich przez państwo. Dopiero
jednak od 1517 roku, tj. od wystąpienia Marcina Lutra, reformacja stała się ruchem
ogólnoeuropejskim. Objęła bowiem: Niemcy, kraje skandynawskie, Czechy, Węgry,
Polskę, Szwajcarię, Francję i Wielką Brytanię. Próby zahamowania postępu
reformacji podejmowane zarówno przez władze świeckie jak i kościelne
doprowadziły do wybuchu długoletnich wojen religijnych pustoszących Europęniemożliwe bowiem było pogodzenie reformatorów z ortodoksją.
3. Reformacja w Niemczech
Ruch reformacyjny w Niemczech wiąże z osobą Marcina Lutra, który 31
października 1517 roku ogłosił 95 tez skierowanych przeciwko odpustom (pogląd, że
przybił te tezy na drzwiach kościoła w Wittenberdze jest obecnie w nauce poważnie
kwestionowany).Wyłożył w nich podstawowe zasady swych przekonań, które
dojrzewały w nim od lat, przede wszystkim zaatakował odpusty, uznając je za
niesłuszne i bezcelowe. Potępił „sprzedaż ‘’ odpustów, możliwość kupienia łaski
Bożej oraz odrzucił katolicką koncepcję czyśca. Kluczowa dla doktryny Lutra była
koncepcja zbawienia. Powołując się na słowa św. Pawła, twierdził, że najważniejsza
1
jest wiara w Boga i Jego słowa wyrażone w Ewangelii. Tylko dzięki łasce, wierze i
pokucie można osiągnąć zbawienie. Luter odrzucał koncepcję wolnej woli,
podkreślał wagę grzechu pierworodnego, utożsamiając grzech z pokuszeniem. Kładł
nacisk na wiarę w Ojca a nie Syna. Odrzucał Kościół hierarchiczny, celibat, liturgię,
łacinę jako język, w którym sprawowano mszę. Uznawał tylko dwa sakramenty:
chrzest i komunię pod dwiema postaciami. Negował przeistoczenie, uważając, że
kapłan nie odnawia każdorazowo podczas mszy ofiary Krzyża, lecz ją przypomina.
Krew i Ciało Chrystusa uważał za stale obecne w chlebie i winie. Nie uznawał kultu
Marii i świętych, czyśca, spowiedzi za pośrednictwem kapłana (pozostawiał
spowiedź cichą, powszechną) oraz pielgrzymek. Wypowiadał się też za likwidacją
zakonów jak również sekularyzacją majątków kościelnych. Najważniejsze pisma
Lutra, w których głosił swoje poglądy to : O wolności chrześcijanina, O niewoli
babilońskiej Kościoła, List do szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego, Wielki
i Mały katechizm. Wystąpienie i poglądy Lutra wywołały prawdziwą burzę. Papież
Leon X potępił reformatora z Wittenbergii w bulli Exurge Domine. Żądał, aby Luter
w ciągu 60 dni odwołał swe poglądy, a pisma jego rozkazał spalić. Luter jednak nie
chciał ustąpić, zwłaszcza że posiadał duże grono zwolenników. Sytuacja w
Niemczech stawała się w związku z tym coraz bardziej napięta. Kuria Rzymska
naciskała na cesarza Karola V, by uwięził Lutra. Cesarz nie mógł tego uczynić bez
zgody stanów. Zwołany na początku 1521 do Wormacji sejm Rzeszy, na który
przybył opatrzony listem żelaznym Luter, miał się zająć sprawą, potępić go i wydać
nakaz aresztowania. Reformator nie ugiął się. Jego protektor, elektor saski-Fryderyk
Mądry kazał go „porwać’’ i ukryć na zamku w Wartburgu (4 V 1521). Cesarz Karol
V podpisał 25 maja 1521 r. Edykt, na mocy którego Luter uznany został za heretyka
i skazany na banicję. To tylko zaostrzyło całą sprawę. Szczególnie radykalne
poglądy zaczęły się szerzyć w mieście Zwickau w Saksonii ( tzw. prorocy
zwikawscy). Patronował im Karlstad. Jego stronnicy w Wittenbergii rozpoczęli
rozruchy o podłożu społecznym, co zmusiło Lutra do wyjścia z ukrycia i ostrego
potępienia ,, proroków’’. Jednym z ich głównych przywódców był Tomasz Munzer,
obok niego działał Nikolaus Storch. W 1522 doszło do wystąpienia szwabskiego i
reńskiego rycerstwa pod wodzą Franza von Sickingena przeciw arcybiskupowi
Trewiru. W 1524 r. Wybuchło wielkie powstanie chłopskie pod wodzą Munzera
zakończone represjami chłopów. Obydwa te wystąpienia zostały krwawo stłumione.
Cesarz Karol V toczący wojnę z Turcją i Francją zajmował wobec zwolenników
reformacji stanowisko ugodowe. Po zawarciu traktatów pokojowych w 1529 r. Na
sejmie w Spirze pod groźbą banicji zakazał naruszania praw biskupów , a zwłaszcza
zagarniania ich posiadłości. W odpowiedzi na to siedmiu książąt i 13 wolnych miast
założyło uroczysty protest - ,,protestację’’. Odtąd zwolenników Lutra zaczęto
nazywać protestantami. Również następny sejm w 1530 r. W Augsburgu nie
doprowadził do zgody. Przygotowanych przez teologa protestanckiego Filipa
Melanchtona 28 artykułów wiary (tzw. confessio augustiana) zostało odrzuconych.
Cesarz Karol V potwierdził edykt wormacki żądając, aby protestanci zwrócili
Kościołowi wszystko, czego go pozbawili. Protestanci zawiązali w 1531 r. Związek
2
szmalkaldzki, przeciw któremu wystąpił w 1546 Karol V. Ostatecznie wojny
religijne w Niemczech zakończyły się dopiero w 1555 r. pokojem w Augsburgu. Na
mocy tego porozumienia wyznanie protestanckie zostało prawnie uznane,
zapewniona została wolność kultu. Biskupi katoliccy nie mieli prawa jurysdykcji w
odniesieniu do protestantów. Ustalono zasadę cuius regio, eius religio (łac. czyja
władza, tego religia) wykluczającą w Niemczech wolność religijną. Zakazano
protestantom przejmowania majątków kościelnych, nawet gdyby administrujący
nimi biskup przechodził na nową wiarę.
4. Ruch reformacyjny w Polsce
Reformacja w Polsce miała odmienny przebieg i charakter niż na zachodzie Europy,
jednak podłoże, na którym rozwinął się ten ruch, było bardzo podobne. W okresie
największego rozpowszechniania się reformacji nowe wyznania obejmowały 1\3
polskiej szlachty. W Polsce często powierzchownie przyjmowano nową wiarę,
traktując to bardziej jako modę niż głębokie przeżycie religijne. Nikłe było
zainteresowanie dla kwestii teologicznych, natomiast skupiano się na zagadnieniach
organizacyjnych, prawnych i liturgicznych nowych wyznań. Wpływy
poszczególnych wyznań docierały do Rzeczypospolitej w różnym czasie.
Najwcześniej ( ok. 1520) napłynęły nowinki luterańskie, które zdobyły sobie
powodzenie dzięki ,, taniemu” i bliższemu wiernym Kościołowi oraz Pismu Św.
przekazywanemu w zrozumiałym języku. Luteranizm miał gł. zwolenników wśród
mieszczan. W poł. XVI wieku wśród szlachty zaczął się szerzyć kalwinizm, z
którego w 1562-65 wydzielił się Kościół braci polskich, zwanych arianami lub
antytrynitarzami, odrzucający dogmat Trójcy Świętej. Bracia polscy potępiali
służbę wojskową, pańszczyznę, poddaństwo chłopów, karę śmierci. Zakazywali
wiernym obejmowania urzędów, zwłaszcza sędziowskich. Arianie to część
zamożnej szlachty małopolskiej oraz magnateria litewska. W Wielkopolsce i na
Pomorzu działali bracia czescy ( głosili kult pracy fizycznej, byli przeciwni
posiadaniu dóbr, odrzucali większość sakramentów, mieli duchownych z wyboru).
Szczytowy okres rozwoju reformacji przypadł na rządy Zygmunta II Augusta.
Swobodny rozwój reformacja zawdzięczała polskiej tolerancji, której wyrazem była
konfederacja warszawska ( 1573). Reformacja przyczyniła się do rozwoju literatury
narodowej: wprowadziła język polski do dyskusji na tematy religijne, wzbogaciła
słownictwo, ożywiła ruch wydawniczy. Wielką zasługą reformacji był rozwój
szkolnictwa średniego w ośrodkach prowincjonalnych .
5 . REFORMACJA W SZWAJCARII I FRANCJI
Początek reformacji w Szwajcarii związany jest z działalnością ULRICHA
ZWINGLIEGO (1484-1531). Pochodził on z bogatej rodziny rolniczej ze wsi
3
Wildhaus i od lat dziecięcych przeznaczony był do stanu duchownego. W 1504 roku
przyjął święcenia kapłańskie i został proboszczem w Glarus. Od tego czasu coraz
częściej spotykał się z nadużyciami w Kościele katolickim. Na wiadomość o
działalności Lutra, przystąpił Zwingli do radykalnej reformy Kościoła, w czym
poparła go Rada Miejska w Zurychu. Pierwszym większym manifestem reformatora
szwajcarskiego było ogłoszenie w sierpniu 1522 roku 67 tez nowego wyznania
(Apologeticus Architeles ). Przeprowadzona przez Zwingliego reforma kościelna
była znaczniej radykalna niż Lutra. Zwingli uznawał Pismo Święte za jedyne źródło
wiary i żądał bezwzględnego usunięcia z życia religijnego wszystkiego, co narosło
później. Skasował msze, sakramenty uznał tylko za symbole, z kościołów usunął
wszystkie ołtarze, obrazy i wszelkie inne ozdoby, a za jedyną formę nabożeństwa
uznał czytanie Biblii, kazania i udzielanie komunii pod obiema postaciami. W
obawie przed ruchem ANABAPTYSTÓW (sekta protestancka założona w
Szwajcarii nie uznająca chrztu niemowląt) Zwingli złagodził na pewien czas ostrość
swej reformy. Kiedy niebezpieczeństwo minęło Rada Miejska pod wpływem
Zwingliego skasowała celibat duchowieństwa, wprowadziła język narodowy do
nabożeństw i zabroniła odprawiania mszy. Zwingli zginął w 1531 w wyniku ran
odniesionych w bitwie. Od 1531 roku protestantyzm i katolicyzm są w Szwajcarii
wyznaniami równouprawnionymi.
Wkrótce po śmierci Zwingliego pojawił się w Szwajcarii JAN KALWIN (Jean
Calvin 1509-1564). Zmuszony do opuszczenia rodzinnej Francji osiadł w Genewie,
gdzie stał się faktycznym dyktatorem kontrolującym sprawy wyznaniowe. Doktryna
religijna Kalwina w niewielkim stopniu była oryginalna. Za jedyne źródło wiary
uznał Biblię, odrzucając całkowicie wszelką późniejszą tradycję. Najciekawsza w
jego poglądzie filozoficzno-religijnym była teoria o PREDESTYNACJI, o
ograniczonej decyzją Boga woli ludzkiej. „Bóg przeznacza jednych na zbawienie,
drugich na potępienie. Ludzie zostają potępieni nie dlatego, że grzeszą, ale grzeszą
dlatego, że Bóg ich potępił” –pisał Kalwin. Z pesymistycznego przesłania swej
doktryny o uczynkach i zbawieniu Kalwin nie wyciągnął uzasadnionego wniosku o
celowości poniechania wszelkich starań i zabiegów ziemskich. Przeciwnie, uważał,
że sukcesy w pracy stanowią znak, iż właśnie ten człowiek został wybrany do
zbawienia.
W I połowie XVI wieku we Francji rozpowszechniła się reformacja typu
luterańskiego. W II połowie stulecia wspólnoty protestanckie opanowała nauka
Kalwina promieniująca z Genewy. W latach 1545-1557 dwór francuski krwawo
zwalczał protestantów. Represje doprowadziły do zorganizowania się kalwinów. W
następnych latach (1559-1574) na konflikty religijne nałożyła się walka o władzę
pomiędzy pretendującymi do hegemonii we Francji rodzinami arystokratycznymi i
ich zwolennikami. Starcia te przybrały postać wojny domowej. Protestanci we
Francji zostali nazwani HUGENOTAMI. Największą francuską zbrodnią obrazującą
nietolerancję była paryska NOC ŚW. BARTŁOMIEJA (23\24 sierpnia 1572), gdy
4
za zgodą króla Karola IX i jego matki Katarzyny Medycejskiej, tłum zachęcony
przez katolickich arystokratów wymordował ok. 3 tysiące hugenotów przybyłych do
stolicy na królewskie wesele. Wydarzenia te wywołały powszechne oburzenie w
Europie i spowodowały, że wojna domowa wybuchła ze zdwojoną siłą. Rywalizacja
o tron francuski zakończyła się zwycięstwem hugenoty, Henryka Burbona króla
Nawarry, który po zwycięstwie przeszedł na katolicyzm i panował jako Henryk IV.
Z jego staraniami o pacyfikację stosunków w kraju wiąże się wydanie EDYKTU
NANTEJSKIEGO (1598). Edykt ten przyznawał wolność wyznania dla hugenotów
w całej Francji. Zrównywał ich prawa z katolikami w zakresie praw politycznych i
obywatelskich oraz wyznaczał 200 tzw. miejsc bezpieczeństwa dla hugenotów na
terenie Francji. Został on odwołany przez Ludwika XIV w 1685 roku.
6. Reformacja w Anglii
Król Anglii Henryk VIII, początkowo należał do przeciwników reformacji. Ruch
reformacyjny w jego kraju szerzył się coraz bardziej , natrafiając na nastroje
antyklerykalne. Na akces Henryka VIII do obozu reformacyjnego wpłynęły też
czynniki polityczne (rosnąca potęga cesarza Karola, której pragnął się
przeciwstawić) oraz dynastyczno- osobiste ( zamiar unieważnienia dotychczasowego
małżeństwa z Katarzyną Aragońską i zawarcie nowego związku z Anną Boleyn ).
Gdy papież nie wyraził zgody na rozwód króla, doszło do zerwania z Rzymem.
Parlament angielski w 1534 roku zalegalizował oderwanie się od Kościoła
rzymskiego, uchwalając AKT OF SUPREMACY, mocą którego król angielski
stawał się głową kościoła niezależnego, narodowego Kościoła zwanego
ANGLIKAŃSKIM. W latach 1535-1539 dokonano na zlecenie króla kasacji
klasztorów i konfiskaty ziem kościelnych, które otrzymała ,,nowa” arystokracja,
prześladowana przez katolików. W 1539 roku powstał Akt o sześciu artykułach –
próba sprecyzowania dogmatycznych podstaw nowej wiary. Za panowania
małoletniego Edwarda VI – syna Henryka VIII (1547-1553) kontynuowano represje
wobec katolików. Wpływową religią stał się kalwinizm. W czasie panowania Marii
Tudor (1553-1558) próbowano przywrócić katolicyzm, rozpoczęły się represje
wobec protestantów. Początek panowania Elżbiety I (1558) to rzeczywiste narodziny
Kościoła anglikańskiego jako formy pośredniej między katolicyzmem a
kalwinizmem. Synod biskupów angielskich uchwalił 39 Artykułów(1563),
stanowiących wyznanie wiary Kościoła anglikańskiego:
- prymat Biblii nad tradycją ,
- symboliczny charakter eucharystii,
- odrzucenie prymatu papieża, wiary w czyściec,
- negowanie kultu świętych, celibatu duchowieństwa,
- zachowanie hierarchii i organizacji przejętej z Kościoła katolickiego.
5
W XVI wieku znaczne wpływy w Anglii zdobył purytanizm, dążący do oczyszczenia
Kościoła anglikańskiego z pozostałości katolicyzmu i wprowadzenie czystości
doktrynalnej w duchu kalwinizmu. PURYTANIE dążyli do uniezależnienia Kościoła
od władzy królewskiej. Propagowali bogobojność, pracowitość, wstrzemięźliwość i
posuniętą aż do skąpstwa oszczędność. W purytanizmie doszło do rozłamu na:
- prezbiterian – zwolenników czysto kalwińskiej organizacji Kościoła: władzę
nad gminą wyznaniową sprawowali prezbiterzy,
- independentów- propagujących ,,demokratyczny” Kościół głoszący, swobodę
religijną i uznających wszelkie nakazy w zakresie kultu sprzeczne z nakazami
Biblii.
7. Najważniejsze zasady protestantyzmu odróżniające go od katolicyzmu
 Biblia jako jedyne źródło objawienia, negowanie roli tradycji i
dogmatyki kościelnej,
 Zasada usprawiedliwienia przez samą wiarę,
 Akcentowanie indywidualizmu religijnego,
 Uznawanie tylko dwóch sakramentów (chrztu i komunii), które
traktuje się jako znaki a nie źródło łaski,
 Odrzucenie spowiedzi indywidualnej i kapłana jako pośrednika,
 Odrzucenie kultu Marii, kultu świętych, relikwii, odpustów, zakonu,
celibatu,
 Zastąpienie pojęcia Kościoła widzialnego pojęciem Kościoła
niewidzialnego i wynikające stąd odrzucenie hierarchii kościelnej, a
zwłaszcza prymatu papieża,
 Zmniejszenie znaczenia duchownych w Kościele i dopuszczenie
wiernych do udziału w zarządzaniu nim.
8. Kontrreformacja (reforma katolicka)
Po kilku papieżach, którzy nie dostrzegali niebezpieczeństwa, albo nie umieli mu się
przeciwstawić, dopiero za pontyfikatu Pawła III (1534-1549) doszło do zwołania
SOBORU W TRYDENCIE (1545-1563), do którego postanowień należało :
*uznanie roli tradycji przy objaśnianiu Pisma Świętego,
*podtrzymanie koncepcji wolnej woli i odpowiedzialności człowieka za swoje czyny,
*potępienie doktryny o predestynacji,
*wiara warunkiem koniecznym lecz nie wystarczającym do zbawienia, potrzeba
dobrych uczynków,
6
*podkreślenie znaczenia i mocy wszystkich sakramentów,
*potwierdzenie doktryny o przeistoczeniu,
*potwierdzenie doktryny o istnieniu czyśca,
*zakaz łączenia diecezji w jednym ręku,
*wymogi dotyczące wykształcenia, prawomyślności dla kandydatów na księży,
*obowiązek przebywania biskupa w diecezji a proboszcza w parafii,
*obowiązek okresowej wizytacji parafii należących do diecezji ,
*określenie minimalnej granicy wieku przy święceniach kapłańskich,
*utworzenie seminariów duchownych,
*wprowadzenie rejestracji wiernych w parafiach,
*zaostrzenie przepisów dyscyplinarnych i organizacyjnych w odniesieniu do zakonów.
W 1542 roku został utworzony najwyższy trybunał inkwizycyjny (6 kardynałów). Za
pontyfikatu Pawła IV ogłoszono po raz pierwszy INDEX LIBRORUM
PROHIBITORUM –Indeks ksiąg zakazanych (1559), który stał się synonimem
dławienia wolności myśli i druku.
7
BIBLIOGRAFIA
1. Z.Wójcik, Historia powszechna XVI-XVII wieku, Warszawa 1979
2. A. Bruckner, Różnowiercy polscy. Szkice obyczajowe i literackie,
Warszawa 1962
3. M. Kosman, Nowinki, spory i zbory. Z dziejów polskiej reformacji,
Warszawa 1981
4. J. Tazbir, Świt i zmierzch polskiej reformacji, Warszawa 1956
5.W Urban, Epizod reformacyjny, Kraków 1988
6.Wkład protestantyzmu do kultury polskiej, praca zbiorowa, Warszawa 1970
7. R. Friedenthal, Marcin Luter, Warszawa 1991
8. M.Tood, Marcin Luter, Warszawa 1983
9. J. Piechowski, Prorok czy dyktator. Jan Kalwin, Katowice 1988
10. E. Matuszewski, 49 listów braci czeskich, Łódź 1971
11. J. Ziomek, Renesans, Warszawa 1997
12. J. Lecler, Historia tolerancji w wieku reformacji, t.1-2,Warszawa 1964
13.Ch. Dawson, Podział chrześcijaństwa na Zachodzie, Warszawa 1967
14. L. Szczucki, W kręgu myśli heretyckich, Wrocław 1972
15. J. Tazbir, Historia kościoła katolickiego w Polsce(1460-1795),Warszawa
1966
16. M. Tymowski, J. Kieniewicz, J. Holzer, Historia Polski, Warszawa 1990
17. A. Wyczański, Historia powszechna wiek XVI, Warszawa 1999
18. J.Topolski, Dzieje Polski, Warszawa 1981
8