Ruchliwość społeczna (WDS 2008/2009 nr 19)

Sławomir Łodziński
Zakład Socjologii Ogólnej
Instytut Socjologii UW
Ruchliwość społeczna i legitymizacja
nierówności społecznych
(WDS 2008/2009 nr 19)
Ruchliwość społeczna
(WDS 2008/2009 nr 19)
1.
Przykłady – „apetyt” na wykształcenie w Polsce:
–
rola wykształcenia w ruchliwości społecznej – zasady merytokracji;
–
Społeczny wizerunek polskiej szkoły (CBOS, czerwiec 2007);
–
Ocena poziomu kształcenia w Polsce (CBOS, listopad 2008);
–
Wydatki rodziców związane z rokiem szkolnym w latach 1997 –
2008 (CBOS, październik 2008);
–
rola korepetycji w oświacie (OECD, 2002);
–
apetyt na kształcenie:
•
zainteresowanie kształceniem na poziomie wyższym w
zależności od pochodzenia społecznego;
•
odsetek studiujących w zależności od wykształcenia matki;
•
wybór uczelni wyższej.
–
problemy wyboru szkoły (targi edukacyjne, plany i strategie
edukacyjne rodziców i ich dzieci), elitaryzm oświatowy oraz
segregacja społeczna w polskich szkołach.
Ruchliwość społeczna
(WDS 2008/2009 nr 19)
2. Ruchliwość społeczna jest to zmiana pozycji jednostki (grupy społecznej)
w ramach hierarchii społecznej (w strukturze uwarstwienia) i może
oznaczać jej awans, stabilizację lub też degradację;
• geneza zainteresowań nad ruchliwością społeczną:
– (przełom XIX i XX wieku) marksizm i ruch robotniczy – „negatywne”
zainteresowanie ruchliwością - jakie są przeszkody stojące na drodze
do socjalizmu i rewolucji proletariackiej?;
– Pitrim Sorokin (1889–1968) - „pozytywne” zainteresowania
ruchliwością społeczną jako składnikiem „społeczeństwa otwartego”
(Social Mobility, 1927).
• dlaczego badanie ruchliwości jest ważne? – ponieważ wiemy o:
– stopniu „otwartości” (lub „zamkniętości”) struktury społecznej;
– zaawansowaniu realizacji ideału „równości społecznej” w danym
społeczeństwie (natężenie ruchliwości jest traktowane jako ważny
wskaźnik „równości szans”);
– dokonujących się zmianach struktury klasowej i postaw jednostek;
– jej wpływie na stabilność polityczną i funkcjonowania gospodarki.
Ruchliwość społeczna
(WDS 2008/2009 nr 19)
3. Typy ruchliwości społecznej:
• ruchliwość pozioma i pionowa:
– pozioma (horyzontalna) – jednostka przemieszcza się między
kategoriami na tym samym poziomie;
– pionowa (wertykalna), jednostka przemieszcza się między poziomami
społecznej hierarchii;
– socjologia zajmuje się głównie ruchliwością pionową, która polega na
awansie lub degradacji społecznej.
• ruchliwość indywidualna i zbiorowa;
• ruchliwość wewnątrz-pokoleniowa i między-pokoleniowa:
– ruchliwość wewnątrz-pokoleniowa: awans/ degradacja w granicach
jednego pokolenia (swojego życia), jak np. poprzez podnoszenie przez
jednostkę poziomu swojego wykształcenia, nabywanie nowych
kwalifikacji, bogacenie się, a w konsekwencji przesuwanie się z
biegiem lat na wyższe pozycje w hierarchii społecznej;
– ruchliwość między-pokoleniowa: zajęcie przez jednostkę wyższej,bądź
niższej pozycji niż mieli jej rodzice.
Ruchliwość społeczna
(WDS 2008/2009 nr 19)
•
•
•
ruchliwość strukturalna (technologiczna) - wynikająca ze zmian składu
społeczno-zawodowego kolejnych pokoleń;
ruchliwość wymienna (cyrkulacyjna):
– związana z wymianą (bezpośrednią bądź pośrednią) jednostek między
różnymi grupami społeczno-zawodowymi;
– jest ona szacowana jako różnica między ruchliwością ogółem a
ruchliwością strukturalną.
czynniki wpływające na ruchliwość społeczną:
– cechy jednostki oraz jej rodziców;
– stopień „otwartości” społeczeństwa (jego struktury społecznej);
– wpływ instytucji publicznych (społecznych):
• „membrany” w społeczeństwie („elewatory” i „ruchome schody”),
jak np. system szkolny, kościół, wojsko, partia polityczna itp.;
– zmiany na rynku pracy (m. in. pod wpływem technologii).
Ruchliwość społeczna
(WDS 2008/2009 nr 19)
4. Mechanizmy ruchliwości społecznej:
– uprzemysłowienie (okres wzrostu gospodarczego) wywołuje zmiany
składu społecznego ludności, co przekłada się na zwiększoną
ruchliwość społeczną (zwłaszcza strukturalną);
– istotną cechą zmian struktury społecznej w okresie uprzemysłowienia
jest wzrost średnich i wyższych pozycji kosztem pozycji najniższych
(przewaga awansu nad degradacją);
– mimo różnic w ogólnych rozmiarach ruchliwości społecznej wzory
ruchliwości w krajach rozwiniętych są do siebie podobne
(jednakowe). Wynika to m.in. z :
• jednolitej organizacji procesu pracy;
• podobnej roli małej (dwupokoleniowej) rodziny (czyli zbliżonej
socjalizacji i sposobów przekazywanie statusu społecznego);
• wzrastającej roli wykształcenia.
Ruchliwość społeczna
(WDS 2008/2009 nr 19)
5. Funkcje ruchliwości społecznej - wpływa na:
• formowanie się podziałów społecznych (struktury społecznej):
– może ją stabilizować lub zmieniać;
– określa wyrazistość podziałów społecznych (wysoka ruchliwość ją
osłabia, niska natomiast zaostrza);
– zamyka lub otwiera poszczególne kategorie społeczne i zawodowe.
• stabilność polityczną:
– wysoka ruchliwość redukuje potencjał negatywnych napięć
społecznych („wentyl bezpieczeństwa”), a awans osób z „nizin” do
klasy wyższych jest traktowany jako świadectwo równych szans;
– niska ruchliwość jest czynnikiem konfliktogennym z perspektywy
szczególnie dołu hierarchii społecznej.
Ruchliwość społeczna
(WDS 2008/2009 nr 19)
(cdn. pkt. 5) funkcje ruchliwości społecznej – wpływa na:
• efektywność gospodarczą (ruchliwość jest traktowana jako warunek
efektywności gospodarczej):
– w okresie wzrostu gospodarczego rośnie ruchliwość społeczna
(strukturalna), zaś słabnięcie tempa rozwoju powoduje spadek tej
ruchliwości;
– ruchliwość wpływa także na efektywność gospodarczą przez jej
skutki, tj. przez przenikalność barier społecznych i społeczne
„lokalizacje” jednostek- czy jednostki z odpowiednimi kwalifikacjami
zajmują właściwe pozycje społeczne?
• psychologiczne funkcjonowanie jednostek (widać to w stylu życia,
zachowaniach i sposobie myślenia – problem „nuworyszy”):
– dobre (zwiększa skłonność do akceptacji zmian, tolerancji oraz
innowacyjności);
– złe (rodzi lęk i niepewność przed utratą pozycji, prawicowy
radykalizm społeczny i podatność na stereotypy).
Ruchliwość społeczna
(WDS 2008/2009 nr 19)
6. Ruchliwość a legitymizacja nierówności społecznych:
• legitymizacja dokonuje się na poziomie świadomości społecznej poprzez:
– uznanie nierówności przez klasy najniższe;
– ogólną akceptację społeczną.
• ważne pytanie - dlaczego roszczenia klas niższych są tak umiarkowane i
mało rewolucyjne? – dlatego, gdyż:
– bo zazwyczaj ci ludzie nie mają wiedzy o skali (wielkości) nierówności
społecznych (problem grup odniesienia);
– nie mają oni także bezpośrednich kontaktów z osobami z wysokich
pozycji;
– silny jest wpływ środowiska rodzinnego (między-pokoleniowy przekaz
wartości), co prowadzi do tego, że nierówności odtwarzają się za
przyzwoleniem upośledzonych środowisk społecznych (!).
Ruchliwość społeczna
(WDS 2008/2009 nr 19)
- legitymizacja nierówności na poziomie wartości („syndromów wartości”):
– „dominującej ideologii” (obejmuje tych wszystkich, którzy są
przekonani o prawomocności istniejącego porządku społecznego;
charakterystyczne jest jego akceptacja na gruncie moralnym, czyli
szacunek dla „lepszych”):
• jest to m.in. ideologia „równych szans”;
• pytanie: czy wpływ ideologii dotyczy klas wyższych, czy niższych?
– przyjęcie określonych postaw społecznych - typy legitymizacji:
• „podporządkowania” (akceptacja systemu społecznego w
połączeniu z wizją konfliktowego jego podziału na „my” i „oni”);
• „fatalizmu” (nic nie da się zmienić, „po prostu tak jest”);
• „instrumentalnego kolektywizmu” (należy zmieniać reguły
społeczne, ale tylko przez legalną i zorganizowaną działalność
polityczną, m.in. przez związki zawodowe);
• radykalizm polityczny, kontestację nierówności społecznych
(postawa sprzeciwu w ramach prawa, działanie lewicy).
Ruchliwość społeczna
WDS 2008/2009 nr 19)
7. Ruchliwość społeczna w Polsce:
• skutki II wojny światowej:
– znaczny ubytek demograficzny ludności (eksterminacja niektórych
grup ludności) i „przerzedzenie” przede wszystkim inteligencji i klas
wyższych;
– powstały „wolne” miejsca w wyższych partiach struktury społecznej.
• reformy ustrojowe po 1945 r.:
– proces uprzemysłowienia (strategia „narzuconej industrializacji”) i
migracje wieś-miasto;
– kryteria „polityczne” ruchliwości;
– bezpłatne szkolnictwo wszystkich szczebli, alfabetyzacja oraz
szkolnictwo wieczorowe i zaoczne.
• ruchliwość społeczna w Polsce w okresie socjalizmu na tle porównawczym
była podobna do innych krajów rozwiniętych - ważne pytanie: czy
powojenna ruchliwość była wywołana polityczną zmianą ustrojową, czy
też zmianami gospodarczymi (procesem uprzemysłowienia)?
Ruchliwość społeczna
(WDS 2008/2009 nr 19)
•
•
ruchliwość społeczna po 1989 r.:
– „pewna” otwartość nastąpiła bezpośrednio po 1989 r. - wzrost
ruchliwości strukturalnej i wymiennej;
– później nastąpiło usztywnienie i stabilizacja barier społecznych.
kobiety w procesach ruchliwości społecznej –
– odmienność ruchliwości społecznej kobiet (wobec mężczyzn):
• później zaczynają one pracować;
• „niezależny” charakter ich pracy od stanu gospodarki (tempa jej
rozwoju);
• wzrost ruchliwości strukturalnej kobiet po 1989 r.