Piotr Walczak

Piotr Walczak
Rozdział 14 „ Nierówności społeczne ”
Piotr Sztomka „ Socjologia ”
Od kiedy istnieje społeczeństwo ludzkie, istnieją nierówności pomiędzy jego członkami.
Niektórzy ludzie otrzymują ( posiadają) więcej od innych – pieniędzy, władzy, prestiżu,
dłuższe życie – więcej tego wszystkiego, co jest cenne dla każdego człowieka. Nierówności
zwykle prowadzą do podziałów związanych z zamożnością, władzą, płcią, i innymi dobrami
czy cechami. Ci, którzy są na szczycie podziałów chcą zachować swoją przewagę nad resztą;
natomiast ci na dole ( z reguły jest to większość) żyją w stanie frustracji i gniewu, ponieważ
chcieliby mieć więcej. Nierówność rodzi napięcia w społeczeństwie, ale jest jednocześnie
źródłem energii napędzającej ruchy społeczne, zamieszki, rewolucje.
Nierówności generowane są przez dobra powszechnie upragnione, których zasób jest
ograniczony, najważniejsze z nich to: bogactwo, władza i prestiż. Przyczyną chęci posiadania
znacznej ilości dóbr materialnych jest ich niezbędność w zaspokojeniu podstawowych i
uniwersalnych wymogów życiowych (są to tak zwane potrzeby fizjologiczne człowieka
pierwszego stopnia według hierarchii A. Maslowa) wymaga tego także kultura (ideologia
konsumpcjonizmu). Bogactwo może nam pomóc w zdobyciu innych cenionych przez ludzi
wartości.
1
Władza „ polega na naturalnej zasadzie panowania jednych i podporządkowywania się im
drugich ”. 1 Posiadanie władzy daje poczucie siły, przewagi, potęgi, znaczenia,
bezpieczeństwa. Jest ona także wymienialna na inne dobra, przede wszystkim ekonomiczne.
Im bardziej absolutna tym mniej kontrolowana. Trzecim dobrem powszechnie cenionym
przez ludzi, i które jest także dobrem rzadkim to prestiż oznacza autorytet, poważanie,
szacunek innych osób do danej osoby. „Tylko mali ludzie boją się o prestiż, wielcy go mają
”.2 Idea prestiżu opiera się na tym, że niektórzy są postrzegani jako lepsi, wyżej oceniani od
innych.
W społeczeństwie polskim wyłoniły się pewne procesy, które można określić mianem
ewolucji systemów wartości. Wzrosło znaczenie wartości wykształcenia oraz pracy. Na czele
rankingu profesji darzonych największym szacunkiem znajdują się zawody wymagające
wyższego wykształcenia. Chęć posiadania wyższego wykształcenia wynika z jego funkcji
instrumentalnej (pomocniczej w stosunku do wszystkich trzech wartości podstawowych) –
wykształcenie jest w nowoczesnym społeczeństwie jednym z najważniejszych mechanizmów
awansu majątkowego: uzyskania lepszej pracy, lepszych zarobków, wyższego standardu
życiowego. Kapitał kulturowy to nawyki umiejętności, odruchy nabyte przez socjalizację w
grupach elitarnych, o wyższej pozycji społecznej i wykształceniu, które ułatwiają utrzymanie
(reprodukcję) takich elitarnych pozycji, a także są symbolem przynależności do grup
elitarnych. Dobrem powszechnie pożądanym jest także zdrowie. Dobre samopoczucie jest
źródłem bardzo silnej samoistnej satysfakcji, ale też warunkiem wszystkich pozostałych
wartości. Na ogół choroba lub niesprawność uniemożliwiają osiągnięcie tych dóbr, a w
każdym razie ich skonsumowanie czy wykorzystanie.
Stratyfikacja społeczna (uwarstwienie społeczne) oznacza, że każde społeczeństwo posiada
pewien system rang. Pewne warstwy stoją wyżej, inne zaś niżej. Ich suma stanowi system
stratyfikacyjny danego społeczeństwa. Wszystkie dobra rzadkie cenione przez społeczeństwo
mają charakter stopniowalny, znaczy to, że można je posiadać w większym lub mniejszym
stopniu. Społeczeństwa różnią się bardzo, co do kryteriów, według których jednostki są
przypisywane do różnych poziomów. W tym samym społeczeństwie mogą funkcjonować
obok siebie różne systemy stratyfikacyjne, w których obowiązują zupełnie inne kryteria
umiejscawiania ludzi. Stratyfikacja ma różne formy i jest cechą wszystkich społeczeństw,
poza tymi najbardziej prymitywnymi pod względem rozwoju technologicznego. Jest ona
cecha społeczeństw, nie poszczególnych członków. Stopień stratyfikacji jest określony przez
to, jak nierówno rozdzielone są dobra, jak bardzo wyróżniają się klasy społeczne, jak duży
ruch jest pomiędzy nimi i jak bardzo są trwałe i niezmienne. Członek społeczeństwa o
otwartym systemie klasowym, ucząc się, pogłębiając swoją wiedzę pracuje nad tym, aby
poprawić swoją pozycję klasową, jaką zapewniała mu rodzina, bądź też stara się ją utrzymać.
Ponieważ stratyfikacja ma tak duże znaczenie dla rozwoju dynamiki społeczeństwa, jest ona
przedmiotem dużego zainteresowania socjologii. Różne poglądy na ten temat mieli: Karol
Marks, Max Weber, Kingslay Davis i Wilbert Moore. Weber przez całe życie był krytykiem
Marksa, jednak on również zaproponował konfliktową teorię stratyfikacji. Jednak różnica
pomiędzy nimi polegała na tym, że Weber ujmował stratyfikację jako zjawisko
wielowymiarowe, a dokładnie dotyczące trzech wymiarów: klas (strefa ekonomiczna), grup
statusu społecznego (sfera społeczna), partii (sfera polityczna). Klasy są tworzone przez
zróżnicowany popyt na pracę, dochody, dobra konsumpcyjne i odpowiedni poziom dobrobytu
materialnego. Zdaniem Webera może istnieć wiele różnych klas, a posiadanie własności jest
tylko jedną z podstaw ich tworzenia. Społeczeństwo nie jest, więc podzielone na tych, co „
mają ” i na tych, co „ nie mają ”, ale jest to bardziej złożony i zróżnicowany system klas.
Członkowie danego społeczeństwa mogą posiadać władzę, nie dysponując dużą własnością i
1
2
T. W. Blanning: Grecja klasyczna. Warszawa 2002. s 142-144.
Autor: Karel Čapek
2
na odwrót. Zatem dla Webera stratyfikacja znaczy więcej niż tylko hierarchię klas
odzwierciedlającą stosunki ekonomiczne oraz jest związana z hierarchią władzy i
przynależnością do grup statusu społecznego.
Warstwy społeczne to grupy społeczne powiązane realna więzią subiektywną i obiektywną,
różniące się między sobą zbiorowymi szansami osiągania społecznie cenionych dóbr –
bogactwa, władzy, prestiżu, edukacji – oraz wynikającym z tego poziomem i stylem życia,
typową ideologią i obyczajami. Warstwy społeczne są uważane za najważniejsze zbiorowości
i elementy makro-struktur. Przynależność do danej warstwy społecznej wyznaczana jest przez
różnorodne czynniki na przykład: sposób bycia, prestiż społeczny, wykształcenie.
Warstwy społeczne w ujęciu M. Webera określa się jako:
 Zbiory ludzi, którzy zajmują pozycje cieszące się określonym poziomem prestiżuhonoru.
 Zbiory ludzi charakteryzujących się specyficznym stylem życia, tj. sposobami,
zakresem i formą uczestnictwa w konsumpcji dóbr materialnych i kulturalnych.
 Zbiory ludzi wyodrębniające się od siebie określonymi dystansami społecznymi, czyli
zakresami styczności, stosunków, w jakie mogą ze sobą wchodzić, a jakie godzą w
prestiż danej warstwy.
Warstwy społeczne są tworami połączonymi pewną więzią wewnętrzną i poczuciem wspólnej
przynależności, maja w luźny sposób zarysowaną zasadę odrębności, która znajduje wyraz w
przybieraniu postaw wyższości lub niższości we wzajemnych oddziaływaniach między
członkami warstw.
Ruchliwość społeczna w socjologii oznacza przemieszczanie się jednostek społecznych lub
kategorii społecznych w strukturze społecznej. Możemy wyróżnić cztery rodzaje ruchliwości
społecznych:
ruchliwość
pozioma
(horyzontalna),
pionowa
(wertykalna),
wewnątrzpokoleniowa oraz międzypokoleniowa. Ruchliwość pozioma oznacza
przemieszczanie się jednostek i grup w obrębie tej samej warstwy społecznej lub tego samego
poziomu hierarchii. Najczęściej jest to ruchliwość związana ze zmianą miejsca pracy, bez
zmiany stanowiska lub zmiana miejsca zamieszkania. Ruchliwość pionowa jest to najczęściej
opisywana ruchliwość społeczna określająca przechodzenie w dół (degradacja) lub w górę
(awans społeczny) względem struktury klasowej, klasowo-warstwowej czy ogólnie w
hierarchii społecznej. Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa oznacza przemieszczanie się
jednostek lub grup miedzy poziomami hierarchii poprzez podnoszenie swoich kwalifikacji
przez jednostki, nabywanie majątku czy zdobywanie wyższego wykształcenia. Degradacja w
tym przypadku może być wynikiem zaniechania tego typu działań, co w efekcie powoduje, że
inne jednostki czy grupy poprzez własny awans społeczny podwyższają poziom w hierarchii.
Ruchliwość międzypokoleniowa to ruchliwość całych kategorii społecznych względem
pozycji zajmowanych przez ich rodziców, np. ruchliwość miedzypokoleniowa nauczycieli,
księży itd. Od strony empirycznej ruchliwość ta badana jest poprzez porównywanie pozycji
jednostki i jej rodziców (najczęściej przyjmuje się wskaźnik jakim jest pozycja ojca).
Czynnikami, które mogą przyspieszać lub zwalniać ruchliwość społeczną albo jej kształt
mogą być uprzedzenia rasowe czy etniczne względem pewnych kategorii społecznych, np.
grup etnicznych, formy ustrojowe czy typ gospodarki. Jednym z najważniejszych czynników
jest sytuacja na rynku pracy, która może przyczyniać się do zwiększania lub zmniejszania
zasobów ekonomicznych jednostek oraz ich prestiżu, poprzez możliwość tworzenia przez
jednostkę własnej kariery albo też do degradacji np. w przypadku restrukturyzacji zakładów
pracy. W przypadku ruchliwości pionowej dochodzić może do zmiany struktury
społeczeństwa i przewartościowania skal stratyfikacji społecznej. Nagłe zmiany samej
struktury mogą być związane z przewrotami rewolucyjnymi czy administracyjnie
wprowadzanymi reformami. Wyższa ruchliwość społeczna jest wskaźnikiem otwartości
społeczeństwa, gdyż oznacza, że osoby z niższych warstw społecznych mają większe szanse
3
awansu. W większości społeczeństw większe szanse awansu społecznego mają mężczyźni niż
kobiety. W szczególności dotyczy to społeczeństw tradycyjnych, gdzie najważniejsze dla
społeczności funkcje pełnione są przez mężczyzn. W społeczeństwach przemysłowych i
poprzemysłowych blokowanie możliwości awansu kobietom określane jest jako
dyskryminacja, dotyczy też mniejszości narodowych czy etnicznych.
Klasy społeczne w rozumieniu Karola Marksa są zasadniczymi segmentami struktury
społeczeństwa pojmowanego jako swoistą całość. Podstawą podziału na klasy jest stosunek
do własności środków produkcji. Wszelkie podziały społeczne i związane z nimi konflikty
klasowe mogą być do nich sprowadzone. Klasy nie są kategoriami statystycznymi, ale
realnymi zbiorowościami zdolnymi do wytworzenia poczucia wspólnoty. Podział na klasy
wytworzył się wraz z rozwojem techniki wytwórczej i podziale pracy oraz prywatnej
własności środków produkcji części wartości wytworzonych dóbr, wytworzonych przez ludzi
zależnych np. niewolników. Dychotomiczna (biegunowa) wizja nierówności społecznej –
obraz społeczeństwa, w którym podkreśla się przeciwstawność dwóch klas społecznych:
właścicieli środków produkcji i pracowników pozbawionych własności. Marksistowska
definicja klas została udoskonalona przez Lenina. Według niego klasy to wielkie zbiory ludzi,
różniące się między sobą pod względem zajmowanego miejsca w systemie produkcji.
Różnice zajmowanego miejsca w systemie produkcji polegają na tym, że owe wielkie zbiory
ludzi różnią się między sobą pod względem stosunku do środków produkcji, pod względem
ich roli w społecznej organizacji pracy, a w konsekwencji sposobami otrzymywania i
rozmiarów tej części bogactwa społecznego. Klasy to takie grupy ludzi, z których jedna może
sobie przywłaszczyć pracę drugiej dzięki różnicy ich miejsca w określonym układzie
gospodarki społecznej. Po obu stronach uruchamiają się realne procesy grupotwórcze: klasa w
sobie – duży segment społeczeństwa posiada obiektywnie wspólne interesy ekonomiczne,
świadomość klasowa – rozpoznanie zagrażających interesom wrogów klasowych oraz
pojawiająca się na tym tle silna tożsamość grupowa i gotowość do walki o realizację
klasowych celów, klasa dla siebie to klasa społeczna w końcowym momencie krystalizacji,
gdy obok wspólnoty interesów ekonomicznych dysponuje rozwiniętą świadomością klasową i
formami organizacyjnymi pozwalającymi na prowadzenie walki klasowej. Koncepcja klas
społecznych Marksa nie jest konkurencyjna w stosunku do koncepcji stratyfikacji społecznej,
lecz komplementarna – pokazuje, jak ponad nierównościami stopniowalnymi mogą w
społeczeństwie powstawać nierówności skrajne, opozycyjne, biegunowe, o odmiennej
dynamice, prowadzące do eksploatacji, antagonizmu, konfliktu i walki. Inne nierówności
dychotomiczne to nierówności społeczne ze względu na płeć: segregacja zawodowa,
dyskryminacja kobiet oraz ze względu na istnienie mniejszości etnicznych czy narodowych.
Problem nierówności społecznych jest bardzo bliski myśleniu i odczuwaniu potocznemu.
Przeciętny człowiek, który nawet w stopniu amatorskim zajmuje się socjologia dostrzega fakt,
że jedni są nierówni drugim. Wyraża to się od lat na różne sposoby –w definiowaniu różnic
międzyludzkich jako sprawiedliwych lub niesprawiedliwych, w ideologiach religijnych i
świeckich, które uzasadniały bądź sprzeciwiały się nierównością, a także w programach i
doktrynach politycznych, czy koncepcjach filozoficznych. Problem nierówności był, jest i
będzie, wokół niego zawsze będą krystalizowały się bunty masowe, rewolucje, czy ruchy
4
społeczne.
Nierówność
stanowi
bardzo
ludzkiego.x60
5
istotną
cechę
społeczeństwa