STRATYFIKACJA SPOŁECZNA - WPROWADZENIE Społeczeństwa

STRATYFIKACJA SPOŁECZNA - WPROWADZENIE
Społeczeństwa są wewnętrznie zróżnicowane. Ludzie różnią się cechami
biologicznymi, takimi jak np.: płeć, rasa, wiek. Nie są to jedyne różnice – obok różnic
biologicznych występuje także wiele różnic społecznych, takich jak np.: wykształcenie,
zawód, status materialny, prestiż społeczny, zakres władzy, itd. Socjologia skupia się na
różnicach społecznych, ale także i niekiedy różnicach biologicznych, o ile pociągają za sobą
konsekwencje społeczne, np.: akty dyskryminacji rasowej, konflikty i wojny na tle rasowym,
równouprawnienie płci, różnice i konflikty pokoleniowe, problemy starzenia się
społeczeństw, itd. Socjologię będą interesowały przede wszystkim te różnice, które
przekształcają się w nierówności społeczne, hierarchizując społeczeństwo i różnicując szanse
społeczne ludzi.
Zasadniczym dla socjologii pytaniem jest, czy nierówności społeczne są cechą trwałą.
Dominuje pogląd, że nierówności są immanentną oraz istotnościową cechą społeczeństwa.
Wszystkie znane historii społeczeństwa były podzielone. Stratyfikację za imperatyw
społeczeństwa uznają przede wszystkim przedstawiciele paradygmatu funkcjonalnego.
Socjologia w odniesieniu do problematyki nierówności zajmuje się przede wszystkim:




genezą nierówności społecznych;
skalą nierówności społecznych (rozciągającą się od skrajnego egalitaryzmu,
zakładającego brak lub minimalne różnice społeczne, do elitaryzmu, dopuszczającego
duże rozpiętości społeczne);
społecznymi konsekwencjami istnienia nierówności;
kwestią sprawiedliwości nierówności – aksjologią nierówności społecznych.
Pojęcia takie jak KLASA SPOŁECZNA czy STRATYFIKACJA SPOŁECZNA są jednymi z
podstawowych pojęć socjologii. Definicję tego ostatniego można przytoczyć na przykład za
Pitrimem Sorokinem, który stwierdził, że stratyfikacja społeczna to system
ustrukturyzowanych nierówności społecznych, przybierających postać hierarchicznie
usytuowanych klas społecznych.
Stratyfikacja społeczna przybierała różne formy w historii rozwoju cywilizacji. Dla
przykładu Anthony Giddens wyróżnia cztery typy stratyfikacji:

niewolnictwo – najbardziej skrajna forma nierówności społecznych;
przedmiotem własności są nie tylko dobra materialne, ale też ludzie.
Przejawiało się w różnych formach, przewidujących mniej lub bardziej
ograniczone prawa niewolników. Występowało do XIX wieku. Powszechnie
uznaje się, że system niewolniczy upadł, gdy okazał się nieefektywny
gospodarczo;
1



system feudalny (stanowy) – charakterystyczny dla feudalnej Europy, ale
także i np. Japonii. Poszczególne stany społeczne posiadają właściwy sobie
system praw i obowiązków. W Europie stanem najwyższym była arystokracja,
następnie stan ziemiański i duchowni, a najniżej w hierarchii znajdował się
tzw. stan trzeci (pospólstwo, chłopstwo, kupcy, rzemieślnicy). Istniał pewien
zakres mobilności społecznej, np. poprzez kupno lub nadanie tytułu
szlacheckiego;
system kastowy – stał się synonimem nieprzekraczalności barier społecznych,
uchodzi za najsztywniejszy z systemów stratyfikacyjnych, co wiąże się z
przypisaniem jednostki do kasty społecznej na całe życie, przy całkowitym
braku mobilności społecznej. System ten jest silnie związany z religią i kulturą.
Fundamentem systemu są przekonania religijne, z których wywodzą się normy
prawne. Istotą tego systemu jest silne tabu – system pewnych nakazów i
zakazów społecznych. Każda kasta ma przypisane sobie tylko właściwe rytuały
prestiżu i honoru. Pozycja kastowa jest dziedziczona, a więc jest to system w
całości oparty na pochodzeniu społecznym. W ramach tego systemu wyróżnia
się cztery kasty (z portugalskiego „casta” – czysta rasa): kasta kapłańska, kasta
rycerska, stan średni, najniższy wymiar godności. Poniżej czterech kast
znajduje się kategoria tzw. „niedotykalnych”;
system klasowy – klasy społeczne są produktem kapitalizmu i pojawiły się
wraz z erą przemysłową. Jest to system o największej mobilności społecznej –
pozycje mogą ulegać zmianie. Najczęściej nie ma tu odniesień do systemów
religijnych przy określaniu pozycji społecznej.
Współcześnie coraz większą rolę odgrywa ZRÓŻNICOWANIE SPOŁECZNO-ZAWODOWE, czyli
podział społeczeństwa na różne grupy społeczno-zawodowe. Podkreśla się wagę tego pojęcia
w dzisiejszych czasach, bowiem zawód wydaje się być najlepszym obecnie predyktorem
podstawowych cech społecznych człowieka.
Podstawą zróżnicowania społecznego mogą być różnice społeczne, jak również
różnice biologiczne. Zróżnicowanie społeczne wpływa na: szanse życiowe ludzi, tożsamość i
jej poczucie, identyfikację z określonymi rolami społecznymi oraz podział pracy. Żeby mówić
o nierównościach społecznych (a nie tylko zróżnicowaniu), musi wystąpić coś więcej niż tylko
różnica społeczna lub biologiczna. Różnice te muszą przyjmować postać hierarchicznego
uporządkowania, tzn. lokować jednostkę wyżej lub niżej od innych jednostek w strukturze
społecznej. Nierówności społeczne najsilniej różnicują szanse życiowe jednostek.
Istnieją różne modele nierówności i równości:

idea formalnej równości wobec prawa – w jej ramach głosi się, że ludzie
powinni podlegać tym samym regułom niezależnie od statusu materialnego,
pochodzenia, itp. Idea ta jest dorobkiem Rewolucji Francuskiej. We
2


współczesnych społeczeństwach uznawana jest za wyznacznik demokracji i
miernik postępu cywilizacyjnego;
idea równości szans życiowych – zasada ta stanowi fundament etosu
liberalnego. Każda jednostka powinna tu mieć równe szanse osiągania
różnych dóbr i statusów. Nierówności społeczne są natomiast konsekwencją
zróżnicowania talentów i umiejętności oraz niejednakowego wysiłku, starań
oraz pracowitości jednostek i stanowią obiektywny fakt społeczny.
Przekonanie takie zawierają TEORIE MERYTOKRATYCZNE, które miejsce w
hierarchii społecznej jednostki uzależnia od jej ilorazu inteligencji (IQ –
kompetencje poznawcze i talenty) oraz od wysiłku, jaki wkłada w
doskonalenie siebie (effort). Taki system tworzenia nierówności uznawany jest
w niektórych społeczeństwach za sprawiedliwym w myśl zasady IQ + EFFORT =
MERIT.
Zasadę równości szans narusza mechanizm DZIEDZICZENIA SPOŁECZNEGO i
zasobów społecznych, jakie posiadają rodzice i najbliższe otoczenie jednostki.
Zjawisko to wyjaśnia Pierre Bourdieu w TEORII REPRODUKCJI SPOŁECZNEJ,
która zakłada, że status jednostki w znacznym stopniu zależy od statusu
społecznego jej rodziców. Bourdieu wyróżniał trzy rodzaje kapitału, którym
dysponuje rodzina: kapitał finansowy i status materialny, kapitał społeczny
rodziny (koneksje, znajomości, wpływy) oraz kapitał kulturowy rodziny (język,
tematy rozmów, dostęp do dóbr kultury). Jednostki dziedziczą bardzo różne
kombinacje tych trzech kapitałów, co już na starcie samodzielnego, dorosłego
życia niweczy możliwość zagwarantowania sytuacji równych szans. W związku
z teorią Bourdieu i teoriami pokrewnymi pojawia się fundamentalne pytanie o
to, czy równość szans w ogóle może zostać zagwarantowana;
idea równych warunków życiowych – charakterystyczna dla ideologii
lewicowych. Zakłada się tu, że równość szans nie wystarczy, bo i tak produkuje
ona w którymś momencie nierówności – należy zatem wyrównywać realne
warunki życiowe. Zakłada się tu silną redystrybucyjną działalność państwa.
Uważa się, że ludzie powinni w równym stopniu korzystać z różnych dóbr
społecznie pożądanych.
3