Filozofia grecka - Joanna Wieczorek

FILOZOFIA GRECKA I RZYMSKA
Filozofia
• jak każda mądra dyscyplina wiedzy rozpoczęła się od zadawania prostych pytań:
✔ jak wytłumaczyć zjawiska przyrody?
✔ kim jest człowiek?
✔ czym jest otaczający nas świat?
✔ kiedy i jak on powstał?
✔ czy istnieje jedna obiektywna prawda o świecie?
✔ jakie prawa rządzą ogromnym bogactwem zjawisk nas otaczających?
• filozofia grecka jako dyscyplina wiedzy przeżyła rozkwit w V i IV w p.n.e.
✔ stworzyła system myślenia, który dał podwaliny europejskiej filozofii
Filozofia grecka
najwybitniejsi filozofowie
Tales z Miletu (ok. 620–540 p.n.e.)
• zaliczany do siedmiu mędrców greckich
• założyciel jońskiej szkoły filozofów przyrody1
• uważał, że woda – otaczająca płaską Ziemię – jest praprzyczyną wszelkich zjawisk
✔ bez niej nie istnieje życie
Sokrates (469–399 p.n.e.)
• wybitna umysłowość, nauczyciel Platona
• w oczach przeciętnego Ateńczyka zwykły dziwak
• życie
✔ w młodości rzeźbiarz
✗ szybko porzucił ten zawód i zajął się bezpłatną uliczną działalnością jako nauczyciel
✔ oskarżony przez władze o herezję, demoralizację młodzieży, krzewienie ateizmu
✔ skazany na śmierć przez wypicie cykuty2
✔ ogromne poczucie wolności w głoszeniu własnych poglądów
✔ w mowie obrończej jego oskarżyciele stali się oskarżonymi
• poglądy
✔ jego poglądy upowszechnił Platon (dialogi filozoficzne)
✔ zachowały się też we wspomnieniach drugiego ucznia – Ksenofonta
✔ jego zdaniem cnota jest dobrem bezwzględnym, a jej istotą jest poznanie – wiedza
✔ uznawał istnienie absolutnego dobra (którym była według filozofa doskonałość osobista) i absolutnej prawdy,
które można poznać za pomocą tzw. żywego dialogu; cnotę utożsamiał ze sprawiedliwością, odwagą, panowaniem
nad sobą, świadomością dobra i zła
✔ zachowywanie cnoty jest gwarancją doskonałości i moralnego postępowania
✔ uzależniał możliwość rozpoznania cnoty od posiadanej wiedzy, utrzymywał tym samym, iż człowiek zdobywając
wiedzę osiąga dobro, a z nim szczęście i pożytek
✗ uświadomienie sobie własnej niewiedzy jest początkiem wędrówki człowieka ku szczęściu i zdobyciu wiedzy
✔ autor zdania: „Jedno wiem, że nic nie wiem” (tzw. wiedza sokratejska)
1 jońska filozofia przyrody – tradycyjna nazwa wspólna doktryn filozoficznych, których autorami byli członkowie pierwszej
szkoły filozoficznej starożytnej Grecji, działającej w VI–IV w. p.n.e. w Jonii, głównie w Milecie (Tales, Anaksymander,
Anaksymenes) i Efezie (Heraklit); badania jońskich filozofów przyrody cechowało dążenie do uzyskania odpowiedzi na pytanie, co jest zasadą (arche), z której powstały rzeczy (wymieniano: wodę, bezkres – gr. apeiron, powietrze oraz ogień); refleksja jońskiej filozofii przyrody nie przekroczyła jednak granic zmysłowej obserwacji i dialektycznego przeciwstawiania cech, a
w wyniku dała koncepcje kosmologiczne w duchu materializmu i hylozoizmu; arche – (gr.), filozofia wg Teofrasta z Eresos
termin wprowadzony przez Anaksymandra z Miletu, u którego miał oznaczać element tworzący rzecz albo coś, co zapoczątkowuje serię rzeczy lub zjawisk w rozwoju czasowym; późniejsi filozofowie greccy (m.in. Arystoteles) rozumieli przez albo praelement materialny, z którego rozwinęła się przyroda; materializm – (łac.) stanowisko filozoficzne, głoszące, że jedynie istniejącym, samoistnym bytem jest materia; hylozoizm – (gr.), filozoficzny pogląd przypisujący życie całej materii; hylozoizm
zapoczątkowali przedstawiciele jońskiej filozofii przyrody, hylozoistami byli także stoicy, G. Bruno, B. Telesio, niektórzy filozofowie oświeceniowi, współcześnie – P. Teilhard de Chardin.
2 cykuta – (bot.) Cicuta, roślina trwała z rodziny baldaszkowatych, rosnąca na moczarach Europy Północnej i Środkowej, a także we wschodniej Azji; korzeń jej dostarcza silnej trucizny; szalej.
1 z 10
FILOZOFIA GRECKA I RZYMSKA
„Wszystko, co wiem, to to, że nic nie wiem, inni natomiast sądzą, że wiedzą to, czego nie wiedzą.”
uczył ludzi myślenia i dedukcji, aby dojść do prawdy
drogą dialogu doprowadzał do ostatecznych wniosków
metoda sokratejska
sposób prowadzenia rozmowy
na początku pozornie zgadzał się z rozmówcą i jego błędną teza (ironia sokratejska)
później, drogą umiejętnych pytań, doprowadzał swego partnera do samodzielnego wyciągnięcia wniosków potwierdzających jego własne błędne rozumowanie
✔ ta metoda nauczania zbliżona jest do współczesnej heurezy
✔ stworzył pojęcie Dajmoniona – wewnętrznego głosu, powstrzymującego człowieka przed niewłaściwymi czynami,
ostrzegawczy głos wewnętrzny powstrzymujący przed czynieniem zła, sumienie
✔
✔
•
✔
✗
✗
Platon (427–347 p.n.e.)
• postać zaiste renesansowa
• znawca i twórca liryki, malarstwa, muzyki
• założył Akademię zwaną Platońską, która przetrwała do VI w. n.e.
• wyznawał pogląd o harmonii ducha i ciała
• twórca systemu idealistycznego, tzw. idealizmu obiektywnego
✔ badał swym intelektem idee oraz cienie idei
✔ uważał świat postrzegany zmysłami za niestały i zmienny (względność świata), rzeczywistość to jedynie świat pozorów, zaś prawdziwy jest świat idealny, niedostępny zmysłom, którego należy mieć świadomość i do którego trzeba dążyć
✔ najwyższą wartość poznawczą przypisywał duszy, która według niego obdarzona jest wrodzoną wiedzą o ideach
✔ idealizm – kierunek filozoficzny, przeciwstawny materializmowi, gloszący tezę o pierwotności idealnego ducha
(np. boga) i wtórności materii
✔ idealizm zakłada istnienie jakiegoś wyższego ideału i (obok niego) świata materialnego
• jaskinia platońska3
✔ znajdują się w niej skuci łańcuchami ludzie
✗ nie są w stanie odwrócić się za siebie
✗ za ich plecami znajduje się płonące ognisko
✗ widzą na ścianie przed sobą tylko ruchome cienie
✗ nie wiedzą, jak wyglądają prawdziwe osoby poruszające się na tle ognia
• wnioski
✔ owo miejsce ma obrazować istotę bytu
✔ jaskinia symbolizuje ograniczone możliwości ludzkiego poznania
✔ jako obserwatorzy żyjemy niczym owi związani ludzie
✔ to, co odbieramy, w rzeczywistości jest cieniem idei
✔ prawdziwy świat idei, tzn. przedmiotów idealnych, istnieje ponad tym, co dostrzegamy zmysłami
✔ świat idei
✗ jest nam bezpośrednio niedostępny
✗ według Platona jest jednak bardziej realny niż rzeczywistość materialna i doznania psychiczne, gdyż są one jedynie
odbiciem owego doskonałego świata
• idea państwa (teoria państwa idealnego – doskonałego)
✔ ludzie mniej rozwinięci intelektualnie muszą podlegać tym, którzy posiadają wiedzę
✗ na czele państwa winni stanąć filozofowie, którym podlegają wojownicy, zaś trzecią warstwę społeczną stanowią
kupcy, rzemieślnicy i rolnicy
✗ poetów należy wypędzić z państwa, gdyż jako zbyt zmienni w uczuciach mogliby doprowadzić do jego upadku
✔ demokracja sprzyja anarchii
• dzieła
✔ „Uczta” – miłość platoniczna: miłość opisana w dziele, scharakteryzowana jako dążenie duszy do wiecznego posiadania dobra, które według Platona jest równocześnie pięknem (ideał kalokagathii). Platon rozumował następująco:
3 Platońska metafora jaskini (jaskinia filozofów) – rodzaj poznania dostępny zmysłom. Obraz świata, który znamy to obraz podobny do cieni tańczących na ścianach oświetlonej płomieniem jaskini. Nie wiemy, co rzuca te cienie, ani jakie kształty mają
naprawdę – poznajemy jedynie pozory i według nich kształtujemy nasz obraz świata.
2 z 10
FILOZOFIA GRECKA I RZYMSKA
✗
✗
✗
✗
miłość rozpoczyna się od uwielbienia pięknego ciała;
kolejnym etapem miłości jest uświadomienie sobie, że piękno ciała jest niczym wobec piękna duszy;
z tego powodu przedmiotem miłości staje się piękno duchowe;
ostatnim etapem miłości jest zrozumienie, że piękno pojedynczych przedmiotów wynika z piękna wspólnego
wszystkim przedmiotom, piękna wiecznego, idei piękna – w ten sposób rodzi się miłość idealna, miłość do idei;
piękna, która jest idealnym celem człowieka
„Obrona Sokratesa” – mowa obrończa oskarżonego o demoralizację młodzieży Sokratesa, opisał w niej dwa kluczowe dla filozofii antycznej pojęcia: cnotę i godność
✔ „Państwo” – Platon jest pierwszym twórcą utopii (wizji idealnego społeczeństwa)
✔
Arystoteles (384–322 p.n.e.)
• zdobył gruntowne wykształcenie w Akademii Platona, uczeń Platona
• zajmował się
✔ metafizyką
✔ psychologią
✔ teorią literatury
✔ logiką
✔ etyką
✔ historią naturalną zwierząt
✔ fizyką (przyrodą)
• poglądy
✔ określał istotę szczęścia (eudajmonizm)
✔ w życiu należy kierować się:
✗ cnotą
✗ prawością
✗ rozumem
✔ ważnymi cnotami są przyjaźń oraz sprawiedliwość
✔ przedmiotem poznania jest realne istnienie rzeczywistości
✔ stworzył koncepcję człowieka jako istoty społecznej
✔ przekształcił i usystematyzował teorię idei Platona
✔ w „Poetyce” określił:
✗ normy rządzące gatunkami literackimi
✗ pojęcia, m.in. eposu, tragedii
✗ sposób konstruowania utworu tragicznego i kreowania fabuły
✗ poezję jako sztukę naśladowania (sztukę mimetyczną)
• w Atenach własną szkołę filozoficzną – Likejon4 (inna nazwa: Szkoła Perypatetyków)
• w dziedzinie etyki wprowadził pojęcie eudaimonii5, czyli ideału, do którego człowiek powinien dążyć, za szczęście
uważał czynienie dobra i życie w cnocie
• dzieła
✔ „Metafizyka”
✔ „O duszy”
✔ „Etyka nikomachejska”
✔ „Polityka”
✔ „Poetyka” – traktat, w którym wyłożył najważniejsze zasady i normy, jakimi powinien kierować się artysta, tworzący dzieło literackie
✔ „Retoryka”
4 Likejon, Liceum – gimnazjon na północno-wschodnich obrzeżach Aten, zbudowany w V w. p.n.e. przez Peryklesa w gaju
przy sanktuarium Apollina Likejosa (stąd nazwa); także szkoła filozoficzno-naukowa (335–269 p.n.e.) założona i kierowana
przez Arystotelesa, następnie przez jego uczniów; w Likejonie prowadzono po raz pierwszy w dziejach zorganizowane, zespołowe badania naukowe, zwłaszcza w zakresie przyrodoznawstwa; działalność naukowa Likejonu kontynuowało Muzeum
Aleksandryjskie.
5 eudajmonia (gr. eudaimonía ‘szczęście’) stan posiadania najwyższej miary dóbr (szczęścia); jedno z głównych pojęć starożytnej etyki greckiej; doskonałość jednostki, osiągnięta dzięki posługiwaniu się rozumem, według Arystotelesa: „usposobienie
zachowujące środek”, tzn. odpowiedni stosunek do świata w konkretnej sytuacji, np. kiedy cos budzi w nas lęk odpowiednim
stosunkiem do tego czegoś jest męstwo. Ono staje się w tej sytuacji odpowiednią cnotą, środkiem na przezwyciężenie trudności i zachowanie godności. Arystoteles uważał, że pierwszą przyczyną życia jest miłość.
3 z 10
FILOZOFIA GRECKA I RZYMSKA
Demokryt (460–369 p.n.e.)
• twórca filozofii materialistycznej (teoria materializmu atomistycznego)
✔ najmniejszymi cząstkami świata (materii) są atomy
✗ poruszają się w przestrzeni
✗ z ich połączeń i kombinacji powstają ciała
✗ choć atomy są wieczne, ciała umierają
✔ w codziennym działaniu zalecał kierowanie się rozumem
✔ oddzielał czyn moralny od działania pod przymusem
Heraklit z Efezu (540–480 p.n.e.)
• związany z jońską szkołą filozofów przyrody
• uważał, że istotą świata jest ruch – zmienność rzeczy i zjawisk
• był prekursorem dialektyki
✔ walka przeciwieństw powoduje rozwój świata
• „panta rei” – wszystko płynie, gdyż nie ma trwałych rzeczy
✔ nic nie zdarza się dwa razy
✔ wszystko ulega ciągłej zmianie
Empedokles z Agrygentu (490–430 p.n.e.)
• istnieją cztery podstawowe żywioły świata
✔ woda
✔ powietrze
✔ ziemia
✔ ogień
Utrwal terminy
epikureizm – filozofia przyjemności, „carpe diem” – chwytaj dzień; do wszelkich przyjemności wiedzie rozwaga w
myśleniu i działaniu, warunkiem osiągnięcia szczęścia jest brak cierpień; rozumne korzystanie z radości proponowanych przez los; dewiza Epikura. „Gościu, tutaj będzie ci dobrze, tutaj najwyższym dobrem jest przyjemność.”
eudajmonizm – pogląd oraz postawa etyczna polegająca na dążeniu do szczęścia osobistego, uznanego za najwyższe
dobro i motor postępowania moralnego ludzi
hedonizm (gr. hedone – przyjemność, rozkosz) – przekonanie, że przyjemność bądź unikanie przykrości są najwyższym dobrem, celem życia; także nadrzędny bodziec ludzkiego działania
heureza – metoda nauczania polegająca na kierowaniu uczniów ku samodzielnym poszukiwaniom, wnioskom, rozwiązywaniu problemów; wymagana jest aktywna postawa obu stron w dążeniu do wiedzy
poetyka – dział teorii dzieła literackiego; opis i systematyka form literackich; także ogół środków artystycznych charakterystycznych dla danego autora, dzieła, kierunku artystycznego (np. poetyka wierszy Kochanowskiego, poetyka
baroku)
sceptycyzm – filozoficzne przekonanie, że nie pozna się w pełni prawdy, że wartości etyczne oraz estetyczne nie są
możliwe do sprawdzenia, zaś autorytety nie są wiarygodnym źródłem wiedzy pewnej
sofistyka – ruch umysłowy krytyczny w stosunku do uznanych wartości religijnych, społecznych, moralnych; używanie pozornie poprawnej argumentacji w celu udowodnienia niepoprawnej tezy; inaczej: posługiwanie się fałszywymi
dowodami, aby wykazać nieprawdę
stoicyzm – twórcą był Zenon z Kition (III w. p.n.e.); kierowanie się umiarem i rozumem w dążeniu do szczęścia, zachowanie równowagi duchowej i dystansu zarówno wobec sukcesów, jak i klęsk (nieuleganie emocjom); postawa charakteryzująca się spokojem wewnętrznym i preferująca rytm życia zgodnego z naturą
W literaturze i sztukach pięknych
• Nicolas Boileau, „Sztuka poetycka”
• Rafael, Akademia „Platońska” (fresk)
• Stanisław Wyspiański, witraże w kościele Franciszkanów w Krakowie („Żywioły”)
Filozofia rzymska
4 z 10
FILOZOFIA GRECKA I RZYMSKA
Tytus Lukrecjusz Karus6 (ok. 98–55 p.n.e.)
• autor dzieła „O naturze wszechrzeczy” (6 ksiąg)
• upowszechniał podstawy teorii atomistycznej
• zwolennik filozofii epikurejskiej
Lucjusz Annaeus Seneka7 (ok. 4 p.n.e. – 65 n.e.)
• wychowawca Nerona8, później jego przeciwnik
• po ujawnieniu spisku Pizona9 odebrał sobie życie, przecinając żyły
• filozof i tragik
• zwolennik filozofii stoickiej
✔ zalecał życie:
✗ zgodne z naturą
✗ rozumne
✗ pozbawione niepokojów
✗ uwolnione od namiętności
6 Lukrecjusz, Titus Lucretius Carus – (ok. 97–ok. 55 p.n.e.), rzymski poeta i filozof; jeden z najwybitniejszych przedstawicieli epikureizmu; w poemacie „O rzeczywistości ksiąg 6” (polski przekład poetycki pt. „O naturze wszechrzeczy”); dał przystępny wykład nauki Epikura; celem poematu było uwolnienie ludzkości od strachu przed śmiercią i bogami; w księgach I i II
przedstawiających fizykę wykazał, że świat powstały przez łączenie się atomów nie wymaga ingerencji bogów, w księdze III
dowodził, że dusza jako materialna umiera wraz z ciałem, w księdze IV przedstawił teorię postrzegania, w księdze V – kosmologię, w księdze VI – meteorologię; poemat Lukrecjusza jest ważnym źródłem poznania starożytnego materialistyczno-mechanistycznego poglądu na świat.
7 Seneka Młodszy, zwany Seneka Filozof, Lucius Annaeus Seneca – (4 p.n.e.?–65 n.e.), syn Seneki Starszego, rzymski retor,
poeta i filozof, przedstawiciel późnego stoicyzmu; od 50 r. wychowawca Nerona, za jego małoletniości główny rządca imperium rzymskiego; 56 r. konsul; wmieszany w spisek Pizona, z rozkazu cesarza popełnił samobójstwo; autor m.in. 12 ksiąg dialogów filozoficzno-moralnych, prac przyrodniczo-geograficznych („O zjawiskach natury”), „Listów moralnych do
Lucyliusza”; z utworów poetyckich zachowały się m.in. satyra menippejska „Udynienie boskiego Klaudiusza” – parodia apoteozy cesarza Klaudiusza, oraz 9 silnie zretoryzowanych tragedii: „Hercules furens”, „Trojanki”, „Phoenissae”, „Fedra”,
„Oedipus”, „Agamemnon”, „Thyestes”, „Hercules Oetaeus”, „Medea”; tragedie Seneki Młodszego wywarły wpływ m.in. na
twórczość W. Szekspira, P. Corneille’a i J.B. Racine’a; Pizon, Caius Calpurnius Piso – (?–65 r. n.e.), arystokrata rzymski,
mówca; przywódca spisku przeciw Neronowi (65 r. n.e.); po wykryciu spisku popełnił samobójstwo.
8 Neron, Nero Claudius Drusus Germanicus Caesar – (37–68), cesarz rzymski od 54 r.; syn Agrypiny Młodszej; adoptowany
przez Klaudiusza wstąpił na tron przy poparciu matki i pretorianów; początkowo pod wpływem dowódcy gwardii, Burrusa, i
Seneki Młodszego prowadził politykę przyjazną senatowi; po śmierci Seneki Młodszego, przy pomocy Tygellinusa, rozpoczął
despotyczne rządy i krwawe represje wobec senatu (spisek Pizona, 65 r.); 64 r. po wielkim pożarze Rzymu wszczął pierwsze
prześladowania chrześcijan; za panowania Nerona została zajęta Armenia (58–63 r.), stłumiono powstanie w Brytanii; 66 r.
wybuchło powstanie w Judei; 68 r., na wieść o buncie Galby, przeciw Neronowi wystąpili pretorianie i senat, co zmusiło cesarza do samobójstwa; Agrypina Młodsza, Iulia Agrippina – (15–59 r.), córka Germanika i Agrypiny Starszej, matka Nerona,
żona cesarza Klaudiusza, którego otruła; usunąwszy Brytanika, wprowadziła na tron Nerona; zamordowana z jego rozkazu;
Brytanik, Tiberius Claudius Caesar Britannicus – (41–55), syn cesarza Klaudiusza i Mesaliny; na skutek intryg Agrypiny
Młodszej, odsunięty od życia politycznego; otruty na rozkaz Nerona; Klaudiusz, Tiberius Claudius Nero Germanicus – (10
r. p.n.e.–54 r. n.e.) cesarz rzymski od 41 r.; syn Nerona Klaudiusza Druzusa, bratanek Tyberiusza; wyniesiony na tron przez
pretorianów po śmierci Kaliguli; za panowania Klaudiusza nastąpiła dalsza rozbudowa administracji cesarskiej (zwłaszcza
kancelarii); duże znaczenie uzyskali wyzwoleńcy cesarza (Narcyz, Pallas, Kalistus); ulegał on również wpływowi swych kolejnych żon (Mesalina, Agrypina Młodsza); do państwa rzymskiego przyłączono część Brytanii (43 r.), Mauretanię (45 r.), Trację
(46 r.); wzniósł wiele budowli (m.in. przebudował port w Ostii); otruty przez Agrypinę Młodszą; pretorianie – (łac. milites
praetoriani), w starożytnym Rzymie w okresie cesarstwa gwardia przyboczna utworzona przez Oktawiana Augusta; od czasów
Tyberiusza stacjonowali w Rzymie; korpus pretorian składał się z ok. 10 000 żołnierzy; pretorianie odgrywali często decydującą rolę w rywalizacji o władzę, wynosząc na tron lub obalając cesarzy; stanowisko dowódcy pretorian należało do najbardziej
wpływowych w państwie rzymskim; od Septymiusza Sewera oddziały pretorian składały się z zasłużonych żołnierzy legionowych; korpus pretorian został rozwiązany przez Konstantyna Wielkiego (312); Tygellinus, Ofonius Tigellinus – (?–69 r.), dowódca pretorianów od 62 r.; zaufany Nerona, 65 r. odkrył i udaremnił spisek Pizona; 68 r. poparł Galbę; zmuszony do samobójstwa przez Otona; Brytania – Wielka Brytania, nazwa stosowana potocznie wobec królestw: Anglii (z Walią) i Szkocji;
Galba, Servius Sulpicius Galba – (3 r. p.n.e.–69 r. n.e.), cesarz rzymski; 33 r. konsul, 41 r. walczył z Germanami nad Renem,
45 r. namiestnik Afryki, 68 r. obwołany cesarzem po śmierci Nerona; radykalnie ograniczył wydatki na wojsko, co spowodowało bunt pretorianów, którzy zamordowali Galbę i wynieśli na tron Otona; Oton, Marcus Salvius Otho – (32–69), cesarz
rzymski 15 I–19 IV 69 r.; przyjaciel Nerona, pierwszy mąż Poppei Sabiny, namiestnik Luzytanii od 58 r.; 68 r. poparł Galbę;
69 r. przy pomocy gwardii pretorianów doprowadził do jego zamordowania i został obwołany cesarzem; pokonany przez Witeliusza pod Bedriacum popełnił samobójstwo.
9 Pizon, Caius Calpurnius Piso – (?–65 r. n.e.), arystokrata rzymsi, mówca; przywódca spisku przeciw Neronowi (65 r. n.e.);
po wykryciu spisku popełnił samobójstwo.
5 z 10
FILOZOFIA GRECKA I RZYMSKA
✔
✔
✔
✔
•
•
✔
✔
✗
✗
✗
✗
był retorem – doskonałym mówcą biegłym w sztuce przekonywania dyskutantów
wyjaśnił pojęcie szczęścia
ostrzegał przed zawiścią jako siłą niszczącą
propagował docenienie wolnego czasu, który trzeba poświęcić nauce oraz literaturze
większość jego pism ma formę diatryby10 cynickiej
utwory
„Listy moralne do Lucyliusza”
dialogi
„O krótkości życia”
„O życiu szczęśliwym”
„O gniewie”
„O łagodności”
Marek Aureliusz11 (121–180)
• cesarz rzymski
✔ okres panowania trudny dla państwa
✗ Rzym doświadczał wtedy klęsk żywiołowych i wojen
• nazwany „filozofem na tronie”
✔ godził życie władcy z lekturami i własną twórczością
• posiadał poglądy stoickie
✔ dzieło „Rozmyślania”
✗ forma pamiętnika
✗ napisał je podczas jednej z wypraw wojennych
✗ wspomina ludzi, którzy nauczyli go cenić życie
✗ podkreśla wagę i rolę szczęścia w życiu
✗ ostrzega przed egoizmem
✔ twierdził, że należy wykonywać każdą pracę tak, jakby była ostatnią w życiu
Utrwal terminy
autobiografia – tekst, którego tematem jest życie jego autora, najczęściej uporządkowany kompozycyjnie (chronologia, hierarchia zdarzeń), ukazuje autorskie doświadczenia i przeżycia
diatryba – gatunek filozoficzno-literacki, także rozprawa lub wykład na tematy etyczne, filozoficzne; charakteryzuje
się prostotą stylistyczną, obrazowością; posługuje się chwytami retorycznymi podkreślającymi zaczepność i gwałtowność tonu
W literaturze i sztukach pięknych
• Roman Ingarden, „Książeczka o człowieku”
• Tadeusz Kotarbiński, „Medytacje o życiu godziwym”
• Władysław Tatarkiewicz, „O szczęściu”
10 diatryba – (gr.) swobodny dialog, głównie na tematy etyczne, uprawiany w szkołach filozoficznych stoików i cyników, także
dyskusja z domyślnym oponentem; w okresie nowożytnym – napastliwy utwór literacki wyrażający krytykę lub protest, zbliżony do pamfletu; oponent – (łac.) osoba, która się czemuś przeciwstawia, jest odmiennego zdania, oponuje; przeciwnik, zwykle w dyskusji; pamflet – (ang. z łac.), utwór publicystyczny będący demaskatorską krytyką osoby, instytucji, grupy społecznej; bywa instrumentem satyry politycznej, przyjmuje formę różnych gatunków wypowiedzi literackich (dialog, rozprawa,
list); termin używany niekiedy wymiennie z terminem paszkwil, choć w przeciwieństwie do niego oznacza formę akceptowaną
w ramach kultury polemicznej; do wybitnych twórców pamfletów należeli m.in. Seneka Starszy, J. Milton, J. Swift, Wolter; w
Polsce w poetyce pamfletu tworzyli A. Słonimski („Kroniki tygodniowe”), K. Irzykowski („Beniaminek”); paszkwil – utwór
satyryryczny, polemiczny, często oszczerczy, zniesławiający, obelżywy, atakujący konkretną osobę, grupę, instytucję, ogłaszany zwykle anonimowo lub pod pseudonimem; termin pochodzi prawdopodobnie od nazwiska rzymskiego krawca Pasquino
(pocz. XVI w.), ogłaszającego złośliwe i szydercze utwory przeciwko znanym osobistościom; najgłośniejsze paszkwile tego
typu pisywał P. Aretino; paszkwil bywa zwykle instrumentem satyry politycznej (F. Zabłocki, J. Ursyn Niemcewicz, T.K. Węgierski).
11 Marek Aureliusz, Marcus Aurelius Antoninus – (121–180), cesarz rzymski od 161; adoptowany i wyznaczony na następcę
przez Antoninusa Piusa; do 169 rządził wspólnie z Lucjuszem Werusem; czasy jego panowania wypełniały liczne wojny: z
Partami (162–166), powstanie w Brytanii (162), wojny z Markomanami, Kwadami i Sarmatami (166–180); Marek Aureliusz
pozostawał pod wpływem filozofii stoickiej, czego wyrazem są „Rozmyślania”; zyskał opinię sprawiedliwego władcy i „filozofa na tronie”.
6 z 10
FILOZOFIA GRECKA I RZYMSKA
Główne szkoły i prądy umysłowe powstały w VI i V wieku p.n.e.
cynicy – grecka szkoła filozoficzna (V–VI w p.n.e. – IV w n.e.) głosząca w etyce ideał cnoty jako życia zgodnego z
naturą i ideał mędrca kierującego się tylko rozumem, nie uznającego żadnych ogólnie obowiązujących wartości, norm,
praw ani autorytetów, cynicy odrzucali system państwowy, konwencje kulturowe, majątek; mędrcem, według nich,
był człowiek niezależny od owych pozornych dóbr, przedstawiciele: Antystenes (444–368 p.n.e.), Diogenez z Synopy
cynizm – postawa wyzywającego, pogardliwego odrzucenia ideałów i autorytetów uznawanych w danej grupie; brak
poszanowania dla ogólnie przyjętych norm
epikureizm – szkoła filozoficzna stworzona przez Epikura (341–270 p.n.e.), który za cel życia uznawał rozważne dążenie do przyjemności i szczęścia; radość życia, korzystanie z uciech i piękna świata, uwolnienie ciała od bólu i ducha
od niepokoju – to zasadnicze zalecenia tej filozofii: („Trzeba wyzwolić się ze strachu bogów i śmierci”; „Straszną rzeczą jest konieczność, ale nie ma żadnej konieczności żyć w konieczności”; „Bezmyślnych wyzwala ze smutków czas,
mądrych – logika”; „Carpe diem” – chwytaj dzień, ciesz się chwilą)
stoicy – szkoła filozoficzna założona przez Zenona z Kition (336–264 p.n.e.), uwagę jej przedstawicieli przykuwała
problematyka etyczna, wysoko cenili zachowanie wewnętrznego spokoju, hartu i opanowania, twierdzili, że szczęście
zapewnia cnota, a tę osiągać można poprzez życie zgodne z naturą, która jest harmonijna, bo stworzona przez boga; w
ten sposób ideałem człowieka był mędrzec, którego cechuje: powaga, trzeźwość, rygoryzm i umiarkowanie, stoicyzm
to postawa życiowa polegająca na zachowaniu spokoju, hartu ducha i opanowania w trudnych sytuacjach (znoszenie
ze stoicyzmem niepowodzeń życiowych)
sceptycy – filozofowie, których zasadą naczelną było zachowanie dystansu wobec wszelkich zjawisk, sceptycy zaprzeczali możliwości poznania prawdy oraz postulowali powstrzymanie się od osądów; sceptycyzm to stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej, w metodologii postulujące krytycyzm wobec twierdzeń
naukowych przyjmowanych jedynie na mocy autorytetu (sceptycznie – nieufnie, niedowierzająco, powątpiewająco)
hedoniści – wyznawcy doktryny etycznej sformułowanej po raz pierwszy przez Arystypa z Cyreny, a powracającej
wielokrotnie w dziejach filozofii, uznającej przyjemność (rozkosz) bądź unikanie przykrości za najwyższe lub jedyne
dobro, cel życia i naczelny motyw ludzkiego postępowania
sofiści – zawodowi nauczyciele przygotowujący obywateli do życia publicznego (Ateny, V i IV wiek p.n.e.) przez nauczanie retoryki, polityki, filozofii i etyki, uznali, że „człowiek jest miarą rzeczy” i stało się to zasadą relatywizmu
teoriopoznawczego; z zasady, że poznanie ludzkie jest względne wysunęli podstawę swego nauczania: żadne twierdzenie nie jest prawdziwsze od drugiego, może być tylko praktyczniejsze, dlatego też uczyli manipulowania poglądami, sprytnego udowadniania twierdzeń fałszywych, zbijania argumentów przeciwnika za pomocą odpowiednio dobranych argumentów i sztuczek krasomówczych (techniki takie noszą nazwę sofizmatów); reprezentowali poglądy demokratyczne i wolnomyślicielstwo, ale z czasem popadli w skrajny relatywizm 12, dlatego też rzeczownik „sofistyka” począł oznaczać pokrętne argumentowanie polegające na wykorzystaniu wieloznaczności wyrazów i nieuczciwych, nielogicznych wnioskach; najsłynniejsi sofiści to Gorgiasz i Hippiasz; sofista to człowiek świadomie posługujący się
fałszywymi przesłankami, dowodzący nieprawdziwych tez za pomocą fałszywych argumentów
Najwybitniejsi filozofowie i myśliciele starożytności
Tales z Miletu (około 620–540 p.n.e.) – „pierwszy mędrzec”, który opierając się na szczupłych jeszcze wiadomościach z dziedziny przyrody (materialista), próbował odpowiedzieć na zasadnicze pytanie filozofii: jaka jest ostateczna
przyczyna wszechrzeczy; jego zdaniem, elementem, z którego miał powstać wszechświat, była woda
Heraklit z Efezu (około 540–480 p.n.e.) – uznał, że źródłem poznania jest dusza ludzka, stanowiąca część kosmosu,
12 relatywizm – (filoz.) pogląd filozoficzny, według którego wartości logiczno-poznawcze (prawda, fałsz), etyczne (dobro, zło) i
estetyczne oraz związane z nimi normy i oceny mają charakter względny.
7 z 10
FILOZOFIA GRECKA I RZYMSKA
w związku z czym nie ma potrzeby przeprowadzania wielu badań i osiągania wysokiego stopnia wiedzy, dla poznania
prawdy wystarczy poznać samego siebie, boga często nazywał „logos” – rozum, traktując go jako swoiste „prawo natury”, był materialistą głoszącym, iż: „świat jest jeden, nie został stworzony przez żadnego z bogów ani przez żadnego
z ludzi, lecz był jeden i będzie wiecznie żyjącym ogniem, który według miary zapala się i według miary gaśnie”,
„Wszystko płynie” i „nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki” to słowa odzwierciedlające jego filozofię
Pitagoras (około 572–497 p.n.e) – prekursor idealizmu platońskiego, łączył mistykę ze ścisłością typową dla matematyki, po Pitagorasie nie pozostały żadne pisma, dlatego też trudno oddzielić to, czego sam nauczał od twierdzeń jego
uczniów, nie na podstawie obserwacji, lecz przekonania, że forma kuli jest doskonała, pitagorejczycy wysunęli tezę,
że ziemia jest kulista, uważali też, że w środku świata płonie ogień, dookoła którego krążą ciała niebieskie, z ognia
owego czerpią swój blask, a w czasie obrotu wydają tony muzyczne, jest to tzw. „harmonia sfer”
Demokryt z Abdery (około 460–370 p.n.e.) – pierwszy filozof, który stworzył konsekwentnie zbudowany materialistyczny pogląd na świat, który jego zdaniem stanowiła materia zbudowana z niepodzielnych cząstek, atomów pozostających w ustawicznym ruchu, twierdzenie to doprowadziło go do przekonania, że istnieją tylko dwa rodzaje wiedzy:
prawdziwa – jej źródłem jest rozum i fałszywa, której źródłem są zmysły; zajął się również zagadnieniami etyki,
uznał, że rozumowe poznanie dobra prowadzi do zadowolenia objawiającego się pogodą ducha (zyskał tym miano
„śmiejącego się filozofa”), należał, podobnie jak Arystoteles, do najbardziej uniwersalnych myślicieli
Sokrates (469–399 p.n.e.) – nauczyciel Platona, głosił absolutyzm i intelektualizm etyczny, w odróżnieniu od sofistów wierzył w istnienie obiektywnej prawdy i możność jej poznania, utożsamiał dobro, szczęście i cnotę z prawdą,
która jego zdaniem jest jednoznaczna, a podstawowym obowiązkiem człowieka jest jej szukanie. Mądrość bowiem,
twierdził, prowadzi do cnoty, a zło wynika z nieświadomości, za najlepszy środek poznania uznał metodę dialogu, w
którym doprowadzał wywody przeciwnika do absurdu; w 399 roku p.n.e. uznano, że Sokrates stał się przeciwnikiem
ateńskiej demokracji, został oskarżony o szkalowanie instytucji państwowych, nieuznawanie państwowego kultu religijnego i deprawację młodzieży, został skazany na śmierć przez otrucie cykutą 13; sokratejskie sformułowania: „poznaj
samego siebie”, „wiem, że nic nie wiem”
Herodot (około 484–424 p.n.e.) – zwany jest ojcem historii, odbył podróże po Europie i Azji i po powrocie do Aten
postanowił zebrane wiadomości skupić wokół zagadnienia odwiecznego sporu między Europą i Azją; mit przeplata z
rzeczywistością, w historii widzi spełnianie się sprawiedliwości bożej
Tukidydes (460–400 p.n.e.) – autor „Wojny peloponeskiej”, przedstawiciel nowego pokolenia krytycznego i racjonalistycznego, zyskał miano „ojca krytyki historycznej”, pragnął przede wszystkim wyjaśnić sens wielkich wypadków
historycznych sobie współczesnych; jak Demokryt usunął działanie pierwiastka boskiego w przyrodzie, tak on ich ingerencję w historię
Hipokrates (460–377 p.n.e.) – zwany ojcem medycyny, wyznawał pogląd, że na stan zdrowia i psychikę jednostek i
ludów ma wpływ środowisko klimatyczne (medycyna „ludzka” i „laicka14” w odróżnieniu do kierunku prezentowanego przez kapłanów)
Platon (427–347 p.n.e.) – uczeń Sokratesa, twórca pierwszego systemu filozoficznego, idealizmu obiektywnego –
platonizmu; zakładał dualizm świata: świat idei – niedostępny zmysłom i świat materialny, znany człowiekowi, ale
będący jedynie cieniem, niedoskonałą kopią pierwowzoru czyli idei, najwyższą funkcję poznawczą przyznawał duszy
obdarzonej, jego zdaniem, wrodzoną wiedzą o ideałach
Arystoteles (384–322 p.n.e.) – filozof uznany za najwybitniejszego myśliciela starożytności, jego działalność obejmowała nieomal wszystkie dziedziny starożytności, założył własną szkołę w Atenach, zajmował się procesami zachodzącymi w przyrodzie; twierdził, że każda rzecz jest bytem stworzonym z materii i formy, kształtującej materię – postawił
tezę o zmienności bytu i wielości form ruchu, zapoczątkował empiryczne (doświadczalne) metody badań przyrodoznawczych, stwarzając w ten sposób podstawy rozwoju nauk przyrodniczych; zajmował się też zagadnieniami etycznymi, uważał, że istnieją 3 formy szczęścia: 1) życie wśród przyjemności, 2) życie wolnego i odpowiedzialnego obywatela, 3) życie badacza i filozofa; do prawdziwego szczęścia trzeba wszystkich trzech warunków, zaleca „złoty środek”, dla literatury ogromne znaczenie ma jego „Poetyka” – rozprawa o literaturze, prawach rządzących poszczegól13 cykuta – (bot.) Cicuta, roślina trwała z rodziny baldaszkowatych, rosnąca na moczarach Europy Północnej i Środkowej, a także we wschodniej Azji; korzeń jej dostarcza silnej trucizny; szalej.
14 laicki – (łac. z gr.) świecki, nieduchowny; dyletancki.
8 z 10
FILOZOFIA GRECKA I RZYMSKA
nymi rodzajami i gatunkami, („Jedna jaskółka nie czyni wiosny”; „Korzenie wychowania są gorzkie, ale owoce słodkie”; „Największe występki wynikają z największych pragnień, a nie z osiągnięć i konieczności”)
Cyceron (106–43 p.n.e.) – rzymski mówca, filozof i polityk, autor szeregu mów sądowych i politycznych (między innymi: 44 po zamordowaniu Cezara, 14 atakujących Marka Antoniusza 15, którego uważał za wroga republiki), które cechowała erudycja16, polot i dowcip, pisywał również dzieła retoryczne dotyczące teorii wymowy, doboru materiału,
sposobu wygłaszania, stylu i języka, rozwijając poglądy Greków; w latach 54–51 i 46–44 powstały jego dzieła filozoficzne, z których najciekawszym jest „Topica” traktat, dla którego punktem wyjścia był utwór, pod tym samym zresztą
tytułem, Arystotelesa; Cyceron jako eklektyk17 czerpał swoje poglądy z kilku systemów filozoficznych, odpowiadała
mu etyka stoicka, ostro przeciwstawił się swobodzie obyczajów, którą niesłusznie przypisywano wyznawcom szkoły
epikurejskiej, za najlepszą formę upowszechniania filozofii uznał dialog i stworzył łacińską terminologię filozoficzną,
zasługą Cycerona jest nie tylko to, że zapoznał Rzym z filozofią grecką, ale i to również, że w dziełach swych konfrontował myśl grecką z tradycją i rzeczywistością, dzieła Cycero i jego osobowość wywarły doniosły wpływ na twórców europejskich
Seneka Lucjusz Anneusz (I wiek p.n.e.) – wychowawca Nerona, autor popularnych pism etycznych i tragedii, jego
filozofia, interesowała go głównie etyka, oparta na stoicyzmie greckim uczyła jak żyć, by być szczęśliwym, w pismach zatytułowanych „Dialogi” prezentował ideał mędrca stoickiego, przestrzegał przed uleganiem afektom, zwłaszcza przed gniewem, uczył należytego wykorzystania życia, wskazując na wartość pogody ducha, spokoju i korzyści
płynących z obcowania z nauka i sztuką, z kolei w dziele „O dobrodziejstwach” jednoznacznie określił zasadę, na jakiej winien opierać się porządek społeczny, określając ja mianem wzajemnego świadczenie dobrodziejstw. Dramaty
Seneki oparte na motywach greckich „Herakles szalejący”, „Trojanki”, „Fenicjanki”, „Medea”, „Fedra” stały się wzorem dla dramatu renesansowego i twórców klasycznej tragedii europejskiej: Szekspira, Corneille’u, Racine’a i dramatu jezuickiego; Senekę czczono jako moralistę nazywając „męczennikiem filozofii”, wysoko cenili go autorzy chrześcijańscy
Marek Aureliusz (121–181 n.e.) – cesarz rzymski zwany „filozofem na tronie”, greckim guwernerom zawdzięczał
znajomość systemów filozoficznych opartych na racjonalizmie, był zafascynowany stoicyzmem, o czym wiadomo z
zapisków znanych jako „Rozmyślania” oraz z obszernej korespondencji z Trontem, nauczycielem wymowy, jego
„Rozmyślania” to osobisty dziennik pisany w języku greckim, nie przeznaczony do druku, opublikowano go dopiero
w 1599 roku, spisane uwagi mają charakter aforystyczny, wyrażają refleksje i spostrzeżenia w postaci maksym i zaleceń; Marek Aureliusz głosił idee sprawiedliwości i humanitaryzmu, uważał, iż człowiek, by osiągnąć szczęście, musi
być rozumny i żyć w zgodzie z naturą, za prawdziwe dobro człowieka uznawał to, co od niego wyłącznie zależy, a
więc: wstrzemięźliwość, szczerość, sprawiedliwość i odwagę, w dziele tym określał również obowiązki jednostki wobec społeczeństwa, zalecał bowiem miłość do istot obdarzonych rozumem (z grona tego wykluczał niewolników
jako istoty bezrozumne)
Filozofia grecka
Sokrates – „ojciec filozofii”. Pierwszy filozof, który uznał istnienie jednej i niezmiennej prawdy, oraz stałej wartości
– dobra, dążenie do dobra i prawdy to podstawowa powinność człowieka; uważał, że obie te wartości są ze sobą bezwzględnie związane, dobro bierze się z etycznej wiedzy, zło zaś z nieświadomości
Platon – uczeń Sokratesa, zbudował pierwszy spójny system filozoficzny, wyjaśniał on w sposób całościowy funkcjonowanie świata, podstawa systemu to platoński dualizm, określany mianem idealizmu, w jego myśl, struktura świata
ma podwójny charakter, każda rzecz w świecie rzeczywistym jest odbiciem jej odpowiednika w świecie idealnym, po15 Antoniusz Marek, Marcus Antonius – (ok. 83–30 p.n.e.), wódz rzymski; stronnik Cezara, jego podwładny w Galii i podczas
wojny z Pompejuszem Wielkim (49–48 r.); w 44 r. konsul; po śmierci Cezara popadł w konflikt z senatem, w 43 r. pokonany
pod Mutiną (ob. Modena); doszedł do porozumienia z Oktawianem oraz Lepidusem i zawiązał II triumwirat; w 42 r. pokonał
zabójców Cezara pod Filippi; w 36 r. walczył z Partami, w 34 r. zajął Armenię; przebywając na Wschodzie związał się z Kleopatrą VII; w wojnie z Oktawianem pokonany pod Akcjum (31 r.), popełnił samobójstwo; triumwirat – (z łac., hist.) w starożytnym Rzymie: porozumienie zawarte między trzema mężami stanu w celu sprawowania wspólnych rządów.
16 erudycja – rozległa wiedza w jakiejś dziedzinie nauki, wszechstronna znajomość jakiegoś przedmiotu; wiedza książkowa.
17 eklektyk – (z gr.) przedstawiciel, zwolennik eklektyzmu; eklektyzm – (filoz.) łączenie w jedną, zwykle niespójną całość teorii,
koncepcji, tez i pojęć z różnych systemów filozoficznych i ideologicznych.
9 z 10
FILOZOFIA GRECKA I RZYMSKA
zamaterialnym, świat idealny jest doskonałością, ziemski jest tylko jej naśladownictwem, człowiek powinien dążyć do
świata idealnego – nigdy jednak nie uda mu się przekroczyć własnych ograniczeń, ilustruje to platońska metafora jaskini – nasza wiedza o świecie idealnym przypomina wiedzę człowieka uwięzionego w jaskini o tym, co dzieje się na
zewnątrz. To, co widzi to tylko cienie na ścianie groty; zajmował się też filozofią polityczną („Państwo”)
Arystoteles – uczeń Platona, zerwał z koncepcją idei, przeciwstawił jej swój podział rzeczywistości na materię i formę, zwolennik porządkowania rzeczywistości za pomocą klasyfikacji i opisów, autor pierwszej klasyfikacji organizmów żywych, zasady sztuki literackiej („Poetyka”)
sofiści – zawodowi greccy mówcy, nauczyciele i negocjatorzy, wyznawali względność prawdy i zasad moralnych,
uważali, że prawdziwie dobre jest tylko to, co przydaje się w dyskusji; Sokrates zwalczał ich zażarcie jako nauczycieli
kłamstwa i obłudy – bardzo wiele jednak zawdzięczają sofistom: logika, retoryka i psychologia społeczna
stoicy – tajemnica szczęścia tkwi w życiu zgodnie z rozumem, człowiek powinien dążyć do zachowania równowagi
emocjonalnej i duchowej harmonii, ideał – stan beznamiętnego spokoju, wolność od pragnień i pożądań – określany
mianem apatheia (nasza „apatia”)
epikurejczycy – według Epikura, człowiek doznaje szczęścia tylko poprzez doznawanie przyjemności, jego najwyższa forma to stan wolności od zmartwień i cierpienia, mając tylko jedno życie, musi najpełniej wykorzystać jego radości – w ich wyborze kierując się jednak zdrowym rozsądkiem
10 z 10