Proponowane tematy scenariuszy

Cywilizacja Sumerów od schyłku epoki neolitycznej do
upadku III Dynastii z Ur
1. Cele lekcji
a) Wiadomości
Uczeń zna:



skutki przenikania kulturowego pomiędzy pierwotnymi mieszkańcami Mezopotamii,
postacie mityczne i historyczne,
kluczowe dla tematu daty.
b) Umiejętności
Uczeń potrafi:



wskazać na mapie obszar Mezopotamii, rzeki Eufrat i Tygrys oraz kilka sumeryjskich
miast,
przedstawić znaczenie Sumerów jako twórców pierwszej znanej nam cywilizacji
dysponującej pismem, złożoną matematyką, astrologią oraz licznymi wynalazkami z
dziedziny rzemiosła,
omówić najważniejsze dokonania kulturowe Sumerów.
2. Metoda i forma pracy
Praca z mapą, wykład, elementy rozmowy nauczającej, nauczanie zbiorowe
3. Środki dydaktyczne
Mapa Mezopotamii w omawianym okresie, wyobrażenia ikonograficzne sumeryjskiej sztuki;
jeśli w szkole istnieje taka możliwość warto skorzystać z rzutnika do przeźroczy
4. Przebieg lekcji
a) Faza przygotowawcza
1. Czynności organizacyjne (wprowadzenie uczniów do sali, sprawdzenie listy
obecności).
2. Nawiązanie do poprzedniej lekcji, w której była mowa o wczesnych kulturach
rolniczych w mezolicie i neolicie.
b) Faza realizacyjna
Przedstawienie w formie wykładu nauczyciela teorii o domniemanym zamorskim
pochodzeniu Sumerów (mit o Oannesie – czyli bogu Enki – przekazany nam przez
hellenistycznego historyka Berossosa, mityczny Dilmun – współczesny Bahrajn, jako
spekulatywna kolebka opisywanego ludu). Wskazanie teorii lingwistycznej w myśl, której
przodkowie Sumerów mieli wywodzić się aż z podnóża Himalajów. (Wskazanie na mapie
wymienionych obszarów oraz hipotetycznego kierunku wędrówki Sumerów).
W toku wykładu (załącznik 1.):

nauczyciel wskazuje na mapie omawiane obszary,

nauczyciel pokazuje materiały ikonograficzne przedstawiające wynalazki oraz
przykłady sumeryjskiego pisma.
c) Faza podsumowująca
Powtórzenie najważniejszych informacji o cywilizacji sumeryjskiej:




domniemany czas przybycia, hipotezy o pochodzeniu,
główne osiągnięcia techniczne (koło, matematyka, zaawansowana architektura), a
także inne (pismo, literatura, prawodawstwo),
powtórne wymienienie kilku sumeryjskich miast (Ur, Uruk, Eridu) oraz władców
(Gilgamesz, Sargon z Akkad, Urnammu),
zasugerowanie okoliczności kontynuowania wzorców sumeryjskich przez ludy
semickie (o czym więcej na kolejnej lekcji).
5. Bibliografia
1. Arnaud D., Starożytny Bliski Wschód, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
1982.
2. Garelli P., Asyriologia, Agade,Warszawa 1995.
3. Kramer S.N., Historia zaczyna się w Sumerze, Państwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa 1966.
4. Roux G., Mezopotamia, Dialog, Warszawa 1999.
5. Stępień M., Starożytny Bliski Wschód, [w:] M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień,
Historia starożytna, Trio, Warszawa 1999.
6. Załączniki
a) Wykład dla nauczyciela
załącznik 1.
Konieczność organizacji pracy oraz determinizm środowiskowy (częste susze,
niespodziewane wylewy Tygrysu i Eufratu) wpłynęły na postępującą hierarchizację społeczną.
Dominującą rolę przejęli kapłani lokalnych bóstw, a z czasem także zarządcy majątku
świątynnego. Nastąpił wzrost znaczenia lokalnych sanktuariów oraz tworzonych wokół nich
osad i miast. (Wskazanie tych miast na mapie).
Zdyscyplinowana organizacja prac rolnych oraz zaawansowana irygacja stały się przyczyną
znacznego wzrostu dostatku Sumerów. Nadwyżki produkcji kierowano na wymianę w celu
uzyskania surowców niedostępnych w Mezopotamii (drewno, kamień), to z kolei przyczyniło
się do rozwoju handlu początkowo na szczeblu lokalnym (pomiędzy poszczególnymi
sanktuariami czy miastami Sumerów), z czasem sięgając aż po libańskie wybrzeża Morza
Śródziemnego.
Z kolei handel przyczynił się do powstania nowych wynalazków: koła użytego w transporcie
(małe rydwany ciągnięte przez udomowione osły), a przede wszystkim matematyki i pisma –
ewoluującego od prostych obrazków przydatnych w prymitywnej buchalterii do bardziej
złożonych form graficznego utrwalania mowy. Warto wspomnieć, że z zaczątkami pisma
mamy do czynienia ok. 3500 tys. lat p.n.e. (Na podstawie wymienionych w Bibliografii
książek warto wskazać materiały ikonograficzne przedstawiające wspomniane wynalazki oraz
przykłady sumeryjskiego pisma).
Dzięki pismu powstały zaczątki dzieł literackich. Przekazywane dotąd ustnie mity związane z
herosami i bogami (np. o Gilgameszu) doczekały się spisania. (Na marginesie można
wspomnieć uczniom, że niektóre motywy obecne w literaturze sumeryjskiej pojawiają się
znacznie później w Biblii – np. mit o potopie).
Z kolei dzięki matematyce i astronomii Sumerowie zyskali imponującą wiedzę o zjawiskach
na niebie, co umożliwiło im nie tylko przewidywanie zjawisk kosmicznych (zaćmienia,
koniunkcje), ale także wylewy obu mezopotamskich rzek, co jednak nie było regułą ze
względu na nieregularność tychże wylewów.
Bogacące się miasta-państwa Mezopotamii nierzadko wchodziły z sobą w konflikt, walcząc o
pastwiska, pola uprawne i dostęp do wody pitnej (np. wieloletni konflikt pomiędzy Ummą i
Lagasz). Niektórzy władcy przejawiali jednak znacznie dalej sięgające ambicje.
W początkach III tys. p.n.e. w północnej Mezopotamii pojawili się kolejni przybysze –
plemiona Semitów wiodących nomadyczny tryb życia. Jeden z ich władców – Sargon z Akkad
– około 2370 r. p.n.e. opanował sumeryjskie miasta tworząc tym samym pierwszą w dziejach
scentralizowaną monarchię i przyjął tytuł władcy Sumeru i Akadu, króla czterech stron
świata.
Monarchia Sargona (która szczyt swej potęgi osiągnęła za panowania jego wnuka Naramsina)
rozpadła się pod wpływem najazdu Gutejów – dzikiego ludu pochodzącego z gór Zagros.
Z czasem jej role przejęła III dynastia z Ur, założona przez Ur-Nammu. (Można wspomnieć o
zachowanym zbiorze praw spisanym z inicjatywy tego władcy – jest najstarszym znanym nam
kodeksem). On jak i czterech kolejnych władców tej dynastii, świadomie nawiązali do
klasycznego okresu sumeryjskiego sprzed podboju Sargona, stąd zwykło się określać ów
moment dziejowy jako tzw. renesans sumeryjski.
Napływ kolejnych fal semickich koczowników określanych jako Martu znacznie osłabił III
dynastię, z czego skorzystali Elamici – mieszkańcy południowo zachodniego Iranu.
Splądrowali oni Ur, uprowadzając przy tym Ibbisina – ostatniego władcę Sumerów.
7. Czas trwania lekcji
45 minut
8. Uwagi do scenariusza
Warto przygotować znaczną ilość materiałów ikonograficznych dla zilustrowania toku
wykładu. Materiały dotyczące wczesnej cywilizacji są ogólnie dostępne.