mezopotamia - BazaTematow.pl

1
MEZOPOTAMIA
Najstarsze cywilizacje rozwinęły się na Bliskim Wschodzie, na terenach obejmujących
Mezopotamię i Egipt. Rozwinęły się one w dorzeczach dużych rzek, i rzekomo tym
zawdzięczały swoje istnienie.
Mezopotamia położona była w dorzeczu Eufratu i Tygrysu. Wylewy tych rzek przynoszące
żyzny muł przyczyniły się do tego, że powstające na tym obszarze państwa-miasta miały
charakter rolniczy. Niekorzystnym elementem położenia Mezopotamii było to, że nie miała
ona zabezpieczenia zarówno od strony pustyń Arabii i Syrii, gór Iranu i Armenii jak i od
strony Azji Mniejszej. Ten fakt wpływał ujemnie na trwałość powstających tam organizmów
państwowych.
Pierwsze zorganizowane formy społeczeństwa istniały w dolnym biegu Eufratu już w VI
tysiącleciu przed naszą erą. Głównym zajęciem ludności tam mieszkającej było rolnictwo.
Kształtująca się władza państwowa dbała o system irygacyjny, osuszanie bagien, organizację
siły zbrojnej. Zaczęły powstawać świątynie. Proces ten poważniejszych rozmiarów nabrał w
III tysiącleciu przed naszą era. Wówczas pojawili się na tych terenach Sumerowie - lud,
który w decydujący sposób zaważył na wykształceniu się państwowości i kultury
2
Mezopotamii. Nazwa Sumerowie pochodzi od terminu Sumer, którym Semici określali
południową Mezopotamią.
Wysoka kultura stworzona przez Sumerów oddziaływała na cały starożytny wschód.
Z okresu tego zachowało się dużo dokumentów, dzięki którym można dość dokładnie
odtworzyć stosunki gospodarcze Sumerów. Podstawą ich gospodarki było rolnictwo i hodowla
bydła. Wiąże się z tym konieczność rozwoju systemu irygacyjnego. Ciężar budowy i
oczyszczania kanałów spoczywał na chłopach. Kanały ulegały ciągłemu zamulaniu gliną. Nie
wiadomo jakie były zbiory, musiały być one znaczne skoro dawały utrzymanie licznej
ludności miejskiej żyjącej z nadwyżek produkcji rolnej. Inżynieryjne umiejętności Sumerów
ujawniły się w budownictwie. Rozwinęła się produkcja cegły. Początkowo do budowy
używano cegieł świeżych, później zaczęto cegły suszyć na słońcu i wypalać. Sumerowie
rozwinęli rzemiosło, wynaleźli koło garncarskie, koło do wozu. Ich wynalazkiem był
prawdopodobnie brąz - stop miedzi i cyny. Sumerowie wynaleźli także kolorowe szkło oraz
doskonalili sztukę złotniczą. Prowadzili również szeroki handel, sięgający do doliny Indusu.
Sumerowie nie mieli scentralizowanego obejmującego cały obszar, państwa. Podzieleni byli
na miasta - państwa. Rządzili w nich kapłani z tytułem en lub ensi. Najwyższą władzę miał
kapłan-król. Również w rękach kapłanów znajdowała się władza administracyjna, wojskowa i
sądownicza. Był to ustrój teokratyczny. Na czele wojska stał naczelnik. Silniejsze miastapaństwa podbijały mniejsze. Łupy przypadały naczelnikom i wojownikom. Stanowili oni
arystokrację.
Cywilizacja Sumerów zapoczątkowała budownictwo miast obronnych otoczonych murami,
niekiedy podwójnymi. Domy budowano piętrowe. Około 2800 roku pojawiły się schody
prowadzące na wyższe piętra domów. Ulice w mieście były brukowane. Najstarszy bruk
pochodzi z Uruk (IV - III tysiąclecie). Wykonany był z nieobrobionych brył wapiennych.
Uznany został za najstarszą budowlę kamienną Mezopotamii.
W rozwoju sumeryjskiej sztuki wyróżnia się 2 okresy:
1) starosumeryjski (do połowy III tysiąclecia p.n.e.);
2) nowosumeryjski (2. połowa III tysiąclecia p.n.e.).
Budownictwo sumeryjskie posługiwało się głównie trzciną i gliną, a potem suszoną i
wypalaną cegłą. Miasta miały mury obronne, które otaczały zwartą, gęstą i nieregularną
zabudowę. Świątynie budowano już w okresie przedsumeryjskim. Przykładem świątyni
sumeryjskiej jest kompleks na wzgórzu Eanna w Uruk (m.in. tzw. Biała Świątynia). Świątynia
na wysokim tarasie przekształciła się w zikkurat. Pałace władców (np. w Kisz) znajdowały się
w obrębie świątyń.
Rzeźbę sumeryjską reprezentują niewielkie figurki wotywne, silnie zgeometryzowane, z
rękami skrzyżowanymi na piersi, o dużej głowie (podkreślone oczy, nos i usta). Od
początków III tysiąclecia p.n.e. powstawały figurki z brązu (byki, zapaśnicy, kwadryga).
Znane są również płaskorzeźby (stele) o tematyce historycznej (tzw. stela Eanatuma).
Zachowały się liczne wyroby rzemiosła artystycznego (okładziny sztyletów, szkatułek,
instrumenty muzyczne - groby z Ur). Charakterystyczne dla sumeryjskiej sztuki były
kompozycje zbliżone do mozaik (tzw. sztandar z Ur).
Wysoki poziom osiągnęła biżuteria ze złota (z kamieniami szlachetnymi i półszlachetnymi),
wyroby z metalu (hełm, wazy, okucia harf, figurki). W okresie nowosumeryjskim nie
nastąpiły większe zmiany w sztuce, wzrósł jedynie poziom techniczny i artystyczny wyrobów.
W Lagasz powstały liczne posągi przedstawiające władcę miasta, Gudeę.
Życie Sumerów pozostawało pod przemożnych wpływem religii. Sumerowie wierzyli w siły
przyrody, czczone pod postacią demonów. Początkowo każde miasto czciło swoje bóstwo.
Później wytworzył się cały panteon bóstw. Budowano ogromne świątynie, przy nich
wznoszono ogromne wieże tzw. Zigguraty. Szczególną czcią otaczali Sumerowie bóstwa
płodności.
U Sumerów rozwinęła się sztuka pisarska. Życie codzienne i rozwijająca się gospodarka
zmuszały do spisywania dokumentów. Postały epopeje treści mitologicznej - poemat o
3
Gilgameszu z zachowaną relacją o potopie. Sumerom Mezopotamia zawdzięcza pismo
klinowe. Pierwsze pismo starobabilońskie'; return true"(Patrz zdjęcie - Pierwsze pismo
starobabilońskie)
Szczytem potęgi politycznej Sumerów był okres panowania I dynastii z Ur ok. 2500 r. p.n.e.
W pierwszej połowie III tysiąclecia rozwinęły się już największe sumeryjskie miastapaństwa:Uruk, Ur, Kisz, Lagasz, Umma. Jednak ludność Mezopotamii to nie tylko Sumerowie.
Pod koniec IV tysiąclecia przybywają nowi osadnicy - Semici, w których największą grupę
stanowią Akadowie. Osiedlają się na północy i tworzą państwo Akad. Przez pewien okres
współistnienia obu krajów następuje asymilacja ich ludności.
Około 2355-2340 Sumerowi udaje się zjednoczyć, a że nie wszystkim się to podoba
wybuchają bunty. Wewnętrzne walki osłabiają Sumer. Natychmiast wykorzystują to
Akadowie i zdobywają koronę Sumeru, co prawda nie na długo, bo na jakieś 100 lat (23702230), ale zawsze.
Mimo wielkich osiągnięć, wskutek walk toczonych między miastami, Sumerowie ulegali
wpływom Semitów. Okres panowania Semitów nie pozostał bez wpływu. Na terenach
peryferyjnych powstawały nowe ośrodki polityczne, rodziły się nowe siły. Zaczęły one
przenikać na teren Sumeru, zwanego teraz Sumero-Akkadem i niszczyć go. Zaczęło
formować się państwo asyryjskie koło miasta Assur, do dużego znaczenia doszło państwo
semickie z siedzibą w Mali, Babilon i Elamici.
Zwycięzcą walk toczonych między istniejącymi społecznościami o panowanie w Sumerze
został Hammurabi, król Babilonu.
Prawdziwymi potęgami na terenie Międzyrzecza zostają Asyria i Babilon. Okres panowania
Hammurabiego przyjęty jest za okres największego rozkwitu Mezopotamii .
Babilończycy to ludy semickie zamieszkujące południową Mezopotamię. Należeli do nich
Akadowie, Aramejczycy (Chaldejczycy) oraz Amoryci, których uważa się za twórców państwa
babilońskiego.
Z okresu starobabilońskiego zachowało się niewiele zabytków architektonicznych. Najlepiej
znanym przykładem są ruiny pałacu w Mari z reliktami malarstwa ściennego. Relief
starobabiloński reprezentuje przede wszystkim stela Hammurabiego z portretowym ujęciem
króla i pierwszą próbą oddania plastyki kompozycji. Odznacza się zarówno wysokim
poziomem artystycznym, jak i nowatorstwem formy. Drobna plastyka (terakota) i gliptyka
stały się sztuką masową.
Z okresu średniobabilońskiego, kasyckiego, zachowały się głównie kamienne stele graniczne,
tzw. kudurru, zdobione reliefami o treści symbolicznej. Wprowadzono też dekorację
architektoniczną, w postaci figuralnych fryzów z modelowanej cegły (świątynia Inan(n)y w
Uruk). Malarstwo wiązało się nadal z dekoracją wnętrz (ruiny pałacu w Dukurigalzu).
Rzeźbę nowobabilońską reprezentowały reliefowe kudurru oraz drobne, terakotowe rzeźby
wotywne. W gliptyce rozpowszechniła się pieczęć płaska - stemplowa ze scenami kultowymi.
Podbój perski nie zahamował rozwoju babilońskiej twórczości artystycznej. Jeszcze przez
kilkadziesiąt lat wytwarzano dzieła o tradycyjnym babilońskim charakterze stanowiące
inspirację dla powstających wówczas prac perskich (sztuka perska).
Tuż pod bokiem Babilonu rosła druga potęga Mezopotamii - Asyria. W latach 1000-613
nastąpił jej największy rozwój.
Asyryjczycy to plemiona semickie zamieszkujące obszar pn. Mezopotamii, między rzeką
Tygrys a jej lewymi dopływami Wielkim Zabem i Małym Zabem, na którym pojawili się pod
koniec III tysiąclecia p.n.e. Uznawani za twórców państwa asyryjskiego (Asyria). Duży wpływ
na kulturę Asyryjczyków mieli Sumerowie, Akadowie (język asyryjski jest jednym z gł.
dialektów języka akadyjskiego) oraz ich najbliżsi sąsiedzi Babilończycy.
Asyryjczyków charaktyzowała ogromna prężność polityczna i organizacyjna (m.in. III/II
tysiąclecie p.n.e. zakładali w Anatolii kolonie handlowe o dużym znaczeniu), byli
prekursorami w stosowaniu techniki oblężniczej, posiadali znakomitą armię.
Asyria i Babilonia rywalizowały ze sobą, aż w VII-VI w. p.n.e. padły łupem Persji.
4
Persowie, w języku perskim Farsi, lud należący do irańskiej grupy językowej. Główna
narodowość Iranu (połowa ludności). Persowie pojawili się jako lud Parsua w źródłach
asyryjskich. Na początku I tysiąclecia p.n.e. przybyli na Wyżynę Irańską i osiedli w rejonie
obecnego Isfahanu oraz w krainie Parsa (obecnie Fars).
Założycielem państwa Persów był Cyrus II Starszy, który stworzył potężne państwo
Achemenidów. Po najeździe Arabów, którzy przyczynili się do upadku Persji, nastąpiła
arabizacja Persów. Persowie przejęli alfabet arabski i islam (szyici). Najstarsze przedmioty
znalezione na tym terenie pochodzą z ok. VI tysiąclecia p.n.e. W V tysiącleciu p.n.e. znana
jest ceramika malowana, naczynia z kamienia i kutej miedzi. Koło garncarskie pojawia się w
IV tysiącleciu p.n.e. (okresy Sialk II, Hisar I, Suza A).
W 331 r. p.n.e. Mezopotamia została podbita przez Aleksandra III Wielkiego. Po jego śmierci
przeszła pod panowanie hellenistycznej dynastii Seleucydów, a w II w. p.n.e. Mezopotamią
zawładnęli Parowie i panowali do początku III w. n.e. Na przełomie II/III w. n.e. część
Mezopotamii dostała się pod panowanie Cesarstwa Rzymskiego.
SZTUKA MEZOPOTAMII
Tereny Mezopotamii, zamieszkane już w okresie paleolitu, wytworzyły swoją kulturę (gliniane
figurki bogini-matki, ceramika). Na przełomie VI i V tysiąclecia p.n.e. kultura Tell el-Halaf
reprezentuje już wysoki poziom ceramiki na kole garncarskim. W IV tysiącleciu p.n.e. wraz z
pojawieniem się Sumerów rodzi się sumeryjska sztuka.
W XXIV w. p.n.e. politycznie i kulturalnie zaczęli przewodzić Akadowie. Sztuka asyryjska
stworzyła doskonałe królewskie zespoły pałacowe (Aszur, Niniwa, Durszarrukin, Kalach). Po
podboju Babilonii przez Persów zakończył się okres wielkich kultur starożytnej Mezapotamii.
Po okresie sztuki perskiej na tereny Mezapotamii zaczęła przenikać kultura hellenistyczna, a
od ok. 130 p.n.e. partyjska (Aszur, Hatra, Ktezyfon).
Od III w. Mezopotamia podlegała Sasanidom, a od VII w., podbita przez Arabów, zaczęła
ulegać islamizacji. Do zdobyczy sztuki Mezapotamii należą charakterystyczne tylko dla niej
typy świątyń i ziggurat.
Ziggurat, zikkurat, sakralna budowla wieżowa z Mezopotamii, wchodząca w skład
sanktuariów sumeryjskich, później babilońskich, asyryjskich i elamickich, wywodząca się z
wczesnosumeryjskich świątyń wznoszonych na wysokich tarasach (np. w Eridu).
Geneza i funkcja zigguratu nie są do końca wyjaśnione. Miał on formę kilkukondygnacyjnej
wieży, o wysokości ok. 50 m (ziggurat z Ur miał 3 kondygnacje, w Babilonie - 7), której
5
kolejne piętra (w kształcie prostopadłościanów) zmniejszały się schodkowo ku górze, tworząc
tarasy.
Poszczególne kondygnacje łączyły schody lub rampy. Na najwyższym tarasie znajdowała się
kaplica poświęcona prawdopodobnie obrzędowi boskich zaślubin. Na górnych tarasach
dokonywano obserwacji astronomicznych.
Rdzeń zigguratu wykonywano z suszonej cegły, którą okładano warstwą cegły wypalanej.
Wodę deszczową odprowadzał z budowli specjalny system drenów.
W jednym ośrodku kultowym mogły istnieć 2 zigguraty (np. w Aszur). W Ur znajduje się
najlepiej zachowany, częściowo zrekonstruowany ziggurat Ur-Nammu (XXI-XX w. p.n.e.).
W II tysiącleciu p.n.e. rozwinęło się malarstwo ścienne (Mari, Tell Barsip, Durszarrukin).
Charakterystyczną sztuką była gliptyka (pieczęcie płaskie i cylindryczne) oraz wyroby z kości
słoniowej i złota.
Kultura Mezopotamii promieniowała daleko poza swoje granice (Egipt, Indie, Syria, Azja
Mniejsza, Palestyna), a jej osiągnięcia przez wpływ na kulturę klasyczną weszły na stałe do
dorobku kultury europejskiej.
PIŚMIENNICTWO MEZOPOTAMII
Literatura Mezapotamii obejmuje piśmiennictwo klinowe od III tysiąclecia p.n.e. do I w. n.e.
(przeważnie w języku sumeryjskim i akadyjskim). Jest to literatura religijno-dydaktyczna oraz
piśmiennictwo: prawne, gospodarcze, epistolograficzne, naukowe (astronomia, astrologia,
medycyna, matematyka, przyrodoznawstwo, filozofia, filologia).
Najwyższy poziom literatura Mezapotamii osiągnęła w czasach Babilonii (1. połowa II
tysiąclecia p.n.e.). Również państwa nowoasyryjskie i nowobabilońskie (1. połowa I
tysiąclecia p.n.e.) pozostawiły bogate piśmiennictwo.
Do największych arcydzieł literatury Mezapotamii należą: eposy sumeryjskie (Enmerkar i
władca Aratty, Gilgamesz, znany z wersji babilońskiej), babiloński mit o stworzeniu świata
Enuma elisz..., nowoasyryjskie i nowobabilońskie: Dialog o ludzkim nieszczęściu, Rozmowa
6
pana z niewolnikiem oraz tzw. babilońska księga Hioba, a także m.in. kodeks
Hammurabiego.