umiejętności komunikacji

UMIEJĘTNOŚCI KOMUNIKACJI
Ćwiczenie 1. Nasze wartości, a ocena zachowań innych ludzi
Zrób listę zachowań, które denerwują cię u uczniów, budzą twoją irytację,
niechęć. Na liście może się znaleźć dowolna liczba takich zachowań.
Następnie każde z nich oceń na skali od 1 ( najmniej przykre, irytujące) do 5
(najbardziej przykre, irytujące ).
Wybierz z listy zachowania, które oceniłeś na 1 i 5 oraz zapisz je na
oddzielnych kartkach.
Przyjrzyj się tym dwóm nowym listom bardzo uważnie i zastanów się co one
mówią o tobie, o twoich wartościach? (Schulman, za Seligman, 2000).
Ćwiczenie 2. Uważne słuchanie
Temat: Opowiedz sytuację kontaktu z nauczycielem w ważnej dla ciebie sprawie. Co
wówczas czułaś, co myślałaś, czego potrzebowałaś od nauczyciela, jak się zachowywałaś.
Co robi słuchacz: Słucha uważnie, cierpliwie. Wysyła niewerbalne sygnały
oznaczające uwagę i empatyczne zainteresowanie:
 patrzy na rozmówcę
 pochyla się w jego kierunku
 kiwa potakująco głową
 uśmiecha się lub
 dostosowuje ekspresję emocji do emocji rozmówcy (wyraża zatroskanie, gdy rozmówca
mówi o czymś smutnym lub przykrym)
 unika obronnych gestów (nie zasłania się przedmiotami, nie trzyma kurczowo torebki lub
dziennika )
 jest spokojny
Te zachowania sygnalizują: zainteresowanie, otwartość i chęć nawiązania kontaktu
Przeszkody w uważnym słuchaniu:
negatywne nastawienie do rozmówcy
rozwlekły, niejasny sposób wyrażania się rozmówcy
niesprzyjające warunki rozmowy:
niewłaściwy czas i miejsce: podczas przerw, na korytarzu lub w miejscu, w którym ciągle
ktoś lub coś zakłóca spokój
 gdy nauczyciel musi dzielić swoją uwagę między rozmówcę a inne osoby, np. innych
uczniów zajmujących się jakąś pracą lub przebywających na korytarzu lub na boisku
4. pośpiech, brak czasu
5. nastawienie na szukanie wskazówek lub swojej odpowiedzi
1.
2.
3.

2
Ćwiczenie 3. WYRAŻANIE UCZUĆ
Pomyśl w jaki sposób mogą przejawiać się następujące uczucia (spróbuj wymyślić
możliwie wiele różnych przejawów):
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Złość
Lęk
Nuda
Wstyd
Frustracja
Odrzucenie
7. Zaufanie
8. Osamotnienie
9. Miłość
10. Rozczarowanie
11. Zmieszanie
12. Zranienie
Zastanów się jak te uczucia mogą być wyrażane niewerbalnie oraz jakimi słowami
mogą być opisywane?
ZADAWANIE PYTAŃ
Wyróżniamy zwykle dwa rodzaje pytań:
 otwarte
 zamknięte
Pytania otwarte zaczynają się od słów "co" i "jak"
"Asiu ostatnio sprawiasz wrażenie mniej zmotywowanej do nauki. Przestałaś zabierać
głos na lekcjach, słabo wyszedł ci ostatni sprawdzian... Co się dzieje?"
 "Piotrze widzę, że ostatnio jesteś bardziej aktywny na lekcjach. Wydaje mi się też,
że polubiłeś swoich nowych kolegów? Opowiedz jak ci się układa w nowej szkole?"
Pytania otwarte dają rozmówcy swobodę i dopuszczają szeroki zakres
zagadnień. Osoba sama zadecyduje o poziomie kontaktu, o tym czy mówić o sprawach mniej
czy bardziej osobistych.
Pytania zamknięte są wąskie, ograniczają temat odpowiedzi, raczej
wymagają podawania faktów, konkretnych informacji, niż dzielenia się opiniami lub
mówienia o swoich uczuciach.
 "Asiu ile czasu poświęcasz na przygotowanie się do lekcji?"
 "Piotrze czy czujesz się dobrze w nowej szkole?"
Szczególny rodzaj pytań zamkniętych, to pytania zawierające odpowiedź:
 "Z pewnością Asiu nie powiedziałaś, że z ostatniego sprawdzianu dostałaś
niedostateczny?"
 "Poznałeś tu fajnych kolegów Piotrze, prawda?"

Ze względu na formę pytania można podzielić na:
 bezpośrednie "Haniu, czy dobrze czujesz się w nowej klasie?"
 niebezpośrednie "Haniu, mam wrażenie, że chyba dobrze czujesz się w nowej klasie?"
Pytania niebezpośrednie mają bardziej otwarty charakter i stanowią zachętę do szerszej
wypowiedzi.
Używanie pytań wyłącznie zamkniętych i bezpośrednich sprawia, że rozmowa
prowadzona jest dość dyrektywnie i jest nastawiona głównie na zbieranie informacji.
Używanie pytań otwartych sprzyja budowaniu lepszego kontaktu, stwarza
możliwość lepszego poznania rozmówcy- jego opinii, uczuć, refleksji.
3
BŁĘDY W ZADAWANIU PYTAŃ:

zasypywanie rozmówcy gradem pytań, na które nie ma szans udzielić odpowiedzi
( może wynikać z impulsywności osoby lub jej chwilowego podekscytowania).
Rozmówca może poczuć się zdezorientowany, przynaglany i odpowiadać tylko na ostatnie
pytanie

zadawanie pytań podwójnych: "Czy mogę zacząć od informacji o zielonej szkole,
czy wolicie najpierw zapoznać się z ocenami z ostatniego sprawdzianu?"
lub rozbudowane pytanie podwójne: "Kaja czy wciąż niechętnie idziesz rano do szkoły
i jak wypadły wyniki twoich badań okulistycznych?"
Pytania zaczynające się od słowa "dlaczego", są bardzo specyficzne.
W zależności jak zostaną odczytane przez rozmówcę
 mogą być bardzo użyteczne
 albo bardzo zagrażać skutecznemu porozumiewaniu się
Słowo "dlaczego"
 może być rozumiane jako prośba o podanie informacji, wyjaśnienie przyczyn lub podanie
uzasadnienia
 może też wyrażać rozczarowanie, wyrzut, protest
Pytanie: "Dlaczego to robisz?" może oznaczać:
"Nie powinieneś tego robić" lub "Robisz źle", Nie rób tego". Osoba tak zapytana może
poczuć się zagrożona i sprowokowana do obrony, może się rozgniewać i wycofać z kontaktu.
 "Sylwia dlaczego przestałaś przychodzić na szkolne dyskoteki i zajęcia popołudniowe
w kółku teatralnym?"
 "Kamila dlaczego jesteś taka rozdrażniona i przygnębiona ostatnio?"
Nie oznacza to jednak, że nauczyciel nie powinien używać tych pytań.
Warto jednak zadbać by kontekst pytania nie budził zagrożenia. Oto przykłady:
 "Sylwia przestałaś przychodzić na szkolne dyskoteki i popołudniowe zajęcia w kółku
teatralnym. Zastanawiam się dlaczego?" ("zastanawiam się co się stało")
 "Kamila jesteś od kilku dni bardzo rozdrażniona i przygnębiona. Czy mogłabyś mi
powiedzieć dlaczego?"
Ćwiczenie zamiany pytań, by nie zaczynały się od słowa "dlaczego"
[ podanie kontekstu lub zamiana "dlaczego" na "co" i "jak"]
4
TYPY ODPOWIEDZI [STYLE POMAGANIA]

ODPOWIEDŹ OCENIAJĄCA / KRYTYCZNA
Odpowiedź oceniająca wskazuje, że nauczyciel ocenił:
 jak poważny jest problem przedstawiony przez ucznia
 czy słusznie się czymś martwi lub niepokoi
 czy postąpił właściwie w danej sytuacji
Użyta właściwie pozwala uczniowi spojrzeć na problem z innej perspektywy
i ocenić jego rozmiary.
Zastosowana niewłaściwie, może wywołać u ucznia wrażenie, że się ośmieszył,
postąpił głupio, wykazał naiwnością i niewiedzą, albo, że nauczyciel traktuje go z góry,
osądza, krytykuje.
Przykłady właściwej i niewłaściwej wypowiedzi oceniającej:
Uczeń pyta: "Chyba nie mam już szans na piątkę na koniec roku z matematyki, Wczoraj
dostałam trójkę z klasówki..."
Odpowiedzi nauczyciela:
 "Skąd ci przyszło to do głowy? Masz przecież dwie czwórki z plusem, trzy szóstki no
i jedną trójkę. Przecież z tego wychodzi średnia powyżej pięciu!"
 "Przeglądałam twoje stopnie. Oprócz tej trójki masz dwie czwórki z plusem, sześć piątek
i trzy szóstki. Widzę, że dobrze sobie radzisz, a jedna gorsza ocena, nie przekreśla twoich
dotychczasowych osiągnięć"
Odpowiedzi oceniających używamy, gdy uczeń chce poznać nasze zdanie:
1. jakie robi postępy
2. jak wypada na tle innych dzieci
3. czy podjął słuszne decyzje
4. czy się właściwie zachował w jakiejś sytuacji
Oto niezagrażające opinie dla uczniów:
 "Wydaje mi się, że na razie nie ma powodów do niepokoju. Szybko nadrabiasz zaległości
po chorobie i myślę, że za dwa, trzy tygodnie dogonisz resztę klasy"
 "Wydaje mi się, że szybciej się męczysz niż twoi koledzy w klasie. Potrzebujesz chyba
częstszych przerw na odpoczynek. Może spróbuj dzielić każdą pracę na mniejsze części,
a po każdej części zrób kilka minut przerwy"
 "To dobrze, że powiedziałaś mi o tym. Ja też zauważyłam zmianę w zachowaniu Marka
i kilku innych osób. Obawiam się, że oni coś biorą. W tej sprawie zaprosiłam rodziców
na spotkanie w piątek. Będzie też psycholog z Ośrodka leczenia uzależnień"

ODPOWIEDŹ INTERPRETUJĄCA
Odpowiedź ta wskazuje, że nauczyciel chce pokazać uczniowi, co znaczą
opisane przez niego zachowania, problemy sytuacje. Daje mu do zrozumienia, co może
lub powinien o tym wszystkim myśleć.
Ryzyko odpowiedzi interpretujących:
 interpretacja może być nietrafna
 osoba, której przekazujemy interpretację może być nie gotowa do przyjęcia jej
Przykład nietrafnej interpretacji:
Uczennica "Przepraszam za spóźnienie, ale nie mogłam wcześniej wyjść z domu,
bo opiekuję się siostrą w czasie gdy mama jest w swojej firmie, a dzisiaj mama została dłużej
w pracy".
5
Nauczycielka: "Widzę, że jesteś na mnie zła, że cię poprosiłam po lekcjach
do szkoły"
Przykłady trafnej interpretacji, podanej w niewłaściwej formie:
 "Chyba wiem dlaczego jesteś taki nerwowy. Masz trzy domy: mamy, ojca i dziadków,
ale chyba w żadnym nie czujesz się u siebie. Każde dziecko czuje się bezpiecznie i
spokojnie wtedy, gdy ma swoje łóżko, swoje rzeczy w jednym miejscu, wie gdzie będzie
spało następnej nocy i nie musi nosić w plecaku szczoteczki do zębów. To jest minimum
stabilizacji, jakiej potrzebujesz"
 "Twoje trudności przy odpowiedziach, uczucie pustki w głowie, wynikają z twoich
lękowych postaw. Mówisz, że już spędzasz całe popołudnia i wieczory nad lekcjami.
Mimo tego nie radzisz sobie przy odpowiedziach. A co będzie na egzaminach?"
Interpretacja powinna być tak sformułowana, aby uczeń nie czuł się upokorzony,
obrażony, zagrożony, czy obwiniony za swój problem.
Interpretacja przekazana uczniom w sposób niezagrażający ułatwia
zrozumienie, pozwala spojrzeć na problem całościowo, dostrzec aspekty, które wcześniej
umykały jego uwadze, zmniejsz poczucie zagubienia i bezradności.
Przykład.
Wypowiedź ucznia: "Boję się, że coś złego się ze mną dzieje. Trudno mi się
skupić w czasie odpowiedzi. Mam uczucie pustki w głowie gdy usłyszę pytanie, chociaż
uczyłem się tego całe popołudnie. Często po lekcjach to, o co byłem pytany, wydaje mi się
banalnie łatwe". Ostatnio nie mogę zasnąć, a w nocy śnią mi się koszmary"
Wychowawczyni: "Odnoszę wrażenie, że powodem twoich kłopotów jest lęk.
Zależy ci na dobrych wynikach, bardzo się mobilizujesz i to utrudnia ci skupienie i swobodę
myślenia. Potem obwiniasz się, że nie poszło ci dobrze, jesteś z siebie niezadowolony,
myślisz o tym, pojawiają się kłopoty ze snem"
Warto jednak pamiętać, że podsuwanie uczniom gotowych interpretacji jest mniej
skuteczne niż pomaganie im w zrozumieniu problemów, formułowaniu własnych wniosków
oraz rozwiązań poprzez zadawanie pytań i parafrazowanie.

ODPOWIEDŹ WSPIERAJĄCA
Jest to taka odpowiedź, której intencją jest uspokojenie rozmówcy,
zmniejszenie jego negatywnych emocji, podtrzymanie go na duchu, pocieszenie,
okazanie współczucia.
Błędy tej wypowiedzi:
 sugestia, że uczeń nie powinien czuć tego, co czuje
 że jego reakcja jest nieadekwatna do sytuacji
 uczeń może poczuć się urażony, potraktowany protekcjonalnie lub odnieść wrażenie,
że jego problemy i niepokoje są bagatelizowane
Przykłady:
 "Nie denerwuj się. Ta jedna dwójka z pewnością nie zaważy na końcowej ocenie z języka
polskiego. Pani polonistka wiele razy chwaliła twoje wypracowania"
 "Nie martw się. Jesteś zdolny i na pewno szybko nadrobisz wszystkie zaległości, Bylebyś
tylko znowu się nie rozchorował"
 "Nie trzeba się tym przejmować i myśleć o najgorszym. Rodzice wszystkich nastolatków
podejrzewają swoje dzieci o najgorsze"
 "Mnie też się zdarzyło oblać egzamin. Wszystkim się to zdarza"
6
Udzielanie wsparcia, choć trudne i wymagające sporego wyczucia, jest
potrzebne. Tego oczekuje większość uczniów mających kłopoty w nauce, w kontaktach
z rówieśnikami, czy porozumiewaniu się z rodzicami.
Szczególnie dużo potrzebują go ci, którzy sprawiają wrażenie zagubionych i bezradnych.
Żadna z przedstawionych form wypowiedzi nie jest sama w sobie dobra
lub zła.
 w początkowej fazie kontaktu ważne są wypowiedzi rozumiejące- parafrazy
 parafrazowanie stanowi zachętę do dalszej wypowiedzi, gdyż sygnalizuje uwagę
i zainteresowanie nauczyciela, ułatwia rodzicowi sprecyzowanie własnych myśli
i uświadomienie sobie tego, co czuje. Nauczycielowi ułatwi zrozumienie i spojrzenie na
problemy z perspektywy rodzica. Stanowi dobry punkt wyjścia do zadawania pytań
i formułowania ocen.
 odpowiedź wspierająca jest potrzebna szczególnie wtedy, gdy rodzic potrzebuje
akceptacji oraz zachęty, by powiedzieć lub podjąć działanie, które mogłoby rozwiązać
problem
Pewnym błędem byłoby zbyt częste lub zbyt rzadkie używanie jednego
rodzaju wypowiedzi.
 uporczywe parafrazowanie wtedy, gdy uczeń uważa, że przedstawił swój problem
i oczekuje pytań lub opinii, mogłoby sprawić wrażenie, że nauczyciel unika odpowiedzi
 ograniczenie się do zadawania pytań mogłoby spowodować, że uczeń poczułby się
przesłuchiwany
 przewaga wypowiedzi oceniających mogłaby działać deprymująco i wzbudzić
poczucie zagrożenia
 udzielanie wsparcia i unikanie innych form odpowiedzi mogłoby wywołać wrażenie,
że nauczyciel unika konfrontacji z problemem przedstawionym przez ucznia.
ĆWICZENIE W UDZIELANIU ODPOWIEDZI NALEŻĄCYCH DO PIĘCIU
KATEGORII:
 ocena
 interpretacja
 wsparcie
 badanie [zadawanie pytań]
 rozumienie [parafraza]
PROBLEMY ZGŁASZANE PRZEZ UCZNIÓW
I.
II.
III.
Ela mówi o koleżance: "Karolina od kiedy jej matka wyjechała, zupełnie przestała
interesować się szkołą. Całe popołudnia i wieczory spędza z chłopakiem lub słucha
muzyki. Na pytania ojca co w szkole, odpowiada, że w porządku. Boję się, że nie zda
matury. Jaka czeka ją przyszłość bez wykształcenia?"
Michał mówi o koledze: "Naprawdę nie mogę uwierzyć, że Jurek chciał temu
pierwszakowi wsadzić głowę do pisuaru. Jeśli coś takiego powiedział, to musiał to być
głupi żart"
"Zbyszek mówi, że ciężko idzie mu nauka, chociaż naprawdę się stara. Zrobił się
nerwowy. Boi się wymówek ojca, które słyszy przy każdej okazji i po każdej
wywiadówce. Dlatego prosi, żeby do szkoły przyszłam mama"
7
Wypowiedzi JA i TY
Gdy jedna ze stron zachowuje się w sposób trudny do zaakceptowania, wówczas
dochodzi do konfrontacji. Gdy np. uczeń podczas podawania przez nauczyciela ważnych
informacji, rozmawia, a później przerywa i zadaje pytania, przeszkadza to nauczycielowi.
Nauczyciel może wówczas użyć języka TY lub JA.
KOMUNIKATY TY/ JĘZYK TY
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Polecenie, rozkaz "słuchaj uważnie", "nie przerywaj mi"
Ocena, krytyka "widzę, że znowu nie słuchałeś uważnie"
Obwinianie "przeszkadzasz innym kolegom"
Pouczenie "dobrze by było, gdybyśmy mogli odbyć bez przeszkód dalszą część lekcji"
Zawstydzenie "trudno dziwić się dzieciom, gdy rodzice na wszystko pozwalają"
Interpretacja "widzę, że masz silną potrzebę skupiania na sobie uwagi"
Komunikaty TY mogą być odbierane jako zagrażające i poniżające. Mogą więc
budzić silny sprzeciw i opór.
JĘZYK JA składa się z trzech członów:
1. rzeczowego opisu zachowania, które jest zakłócające dla nauczyciela
2. z opisu bezpośrednich, niepożądanych skutków tego zachowania dla mnie
3. oraz z opisu swoich uczuć
PRZYKŁAD:
 "Za każdym razem, gdy mi przerywasz i pytasz o coś, o czym mówiłam przed chwilą,
 muszę powtarzać informacje specjalnie dla ciebie
 i czuję się niezręcznie, bo marnuję czas pozostałych kolegów"
Komunikaty JA są
 rzeczowym pokazaniem uczniowi jak jego zachowanie oddziałuje na nas
 jaki stwarza nam problem, jak nam przeszkadza, zakłóca nasze działanie
 jak my się z tym czujemy, jakie uczucia przeżywamy
Przykład:
 " Gdy pytasz mnie, co masz zrobić, i na każdą moją sugestię odpowiadasz Tak, ale...,
muszę wymyślać coraz to nowe rady, choć poprzednie wydawały mi się lepsze. Czuję się
w takiej sytuacji sfrustrowana i zniechęcona"
Opracowała- JAGA SOBOŃ