Ludwik Bazylow, Historia Powszechna 1789-1918

Historia Powszechna 1789-1918
Francja
XIX – wiek pary i elektryczności. Maszyna, kredyt. Kapitalizm od Rewolucji Fr, ale wcześniej w Anglii i Hol.
System republikański we Fr. Rewolucja Fr była rew burżuazyjną. Francja potentat w wytwarzaniu art. luksusowych.
RF stanowi genezę osiągnięć technicznych i ekonomicznych.
Rewolucja Francuska 1789-1799 Burżuazyjna. Wielka (w przeciwieństwie do angielskiej 1640-1660, która w Eur wiele nie
zmieniła). RF złamała porządek feudalny. Przyniosła „wolność” od ucisku feudalnego. Niosła hasła wolności w całej E.
Najdonioślejsze z wydarzeń w dziejach świata.
Fr liczyła 26 ml. Podział na 3 stany:
1. 3 rodzaje szlachty, 1. arystokracja, 2. rodowa, po mieczu = z urodzenia i z urzędu, poprzez piastowanie funkcji (urząd można
było kupić). Przywileje: honorowe – prawo herbu, noszenia szpady, ławka w kościele, bpem mógł zostać tylo szlachcic,
ekonomiczne – zwolnienie z pogłównego, szarawarków.
2. duchowieństwo, przywileje: honorowy, kultowy, sądowniczy, podatkowy – 10% ziemi we Fr należało do duchowieństwa
3. tzw stan trzeci: 99% (wolni chłopi i mieszczanie) oraz król z dworem. Przeciw kościołowi występowali encyklopedyści
Denis Diderot, Jean d’Alembert, Condillac, Helvetius. Cios Koś. zadał Wolter.
Obalono absolutyzm, który utrzymywał się dzięki aparatowi władzy: wojsku i biurokracji.
Fizjokratyzm – tylko rolnictwo i górnictwo za produkcję przynoszącą dochód, gł źródło bogactwa. W sprawie obrotu towarowego
byli zwolennikami swobody i wolnego handlu.
Bastylia była symbolem ucisku i niesprawiedliwości, choć tuż przed samą RF było w niej 7 więźniów.
- poddaństwo jako podstawa feudalnych stosunków przed RF nie istniało
Przyczyny
- negatywna polityka dworu (wojna siedmioletnia 1756/63 o Śląsk, walka z koalicją, wojny kolonialne, utrata Kanady, w Indiach),
rozrzutność Marii Antoniny.
- rozrzutność dworu, próby ratowania przez ministrów finansów, próbujących drogą oszczędności i rozłożenia ciężarów na wszystkie
stany: Robert Turgot – fizjokrata, próby ograniczenie wydatków dworu, opodatkować szlachtę i kler i następca finansista Jakub
Necker – próba ujawnienia wydatków dworu, budzi niezadowolenie Absolutyzm i ustrój feudalny był skompromitowany.
Następcy jak Cellon zaciągali tylko pożyczki - doprowadził skarb do ruiny.
- 1788 nieurodzaj, klęska głodu, bunty
- Porażka dyplomatyczna Fr, z Holandii apel do Fr o pomoc przeciw Wilhelmowi V, który w celu utrzymania władzy
absolutnej ściągnął wojska pruskie, Fr nie zareagowała.
- 1788 – parlamenty stawiły opór królowi w miastach, rozruchy w Bretanii, zebranie wyższego kleru zaatakowało króla i na
znak protestu uchwaliło złożenie ¼ ofiary darmowej 1,8ml liwrów zamiast 8 ml. – 1.Rewolucja arystokratyczna, była
pierwszą rewolucją o rok wcześniej.
Stany Generalne (Filip Piękny 1302 – ostatnie w 1614 Maria Medycejska w okresie małoletniości L XIII.
- chcąc przeforsować plan podatków za namową Neckera, który wrócił na stanowisko L XVI zwołuje S Gen. 5 V 1789 w Wersalu.
Stan trzeci postulaty podwójnej ilości posłów, król zgadza się. Stany miały jednak głosować osobno, 1200 deputowanych. Szlachta i
duchowieństwo wybory bezpośrednie po 300, 3 stan pośrednie 2 i 3 stopniowe ok. 600.
Ludwik Filip Orleański, kuzyn L XVI – był Wielkim mistrzem masonerii. Za cenę ustępstw dla burżuazji chciał zdobyć tron.
Wybrano 270 przedstawicieli szlachty, 291 duchownych, 578 ze stanu trzeciego, gł prawników, ani jeden chłop czy proletariusz.
Stany Generalne 5 V 1789 zebrąły się w pałacu w Wersalu. Burżuazja domagała się wspólnych obrad. Szlachta odmawia, ale
duchowieństwo podzielone. Na wniosek Sieyesa, który uznał, że stan 3 nie może sam tworzyć SG, ale reprezentuje 96% narodu,
przeto uznają się za Zgromadzenie Narodowe. – 2. Rewolucja Burżuazyjna.
17 VI stan trzeci wobec odmowy wspólnych obrad z 2 stanami uznał się za jedyne przedstawicielstwo:
1. Zgromadzenie Narodowe. Przestały istnieć SG, które przekształciły się w ZN. Przywódcą ksiądz Józef Sieyes – broszura, że stan
trzeci to cały naród. Pod jego dyktando złożono przysięgę, że się nie rozejdą, aż nie uchwalą konstytucji. Wprowadzono de facto
parlament bez zgody króla. Domagano się konstytucji. Niezdecydowanie króla sprawia, że połączyły się 3 stany w obradach, zresztą
na rozkaz króla.
Zachęcone tym ZN przekształca się w Konstytuantę – Zgromadzenie Narodowe Konstytucyjne, opracowujące nowy ustrój
polityczny. Rewolucja prawników.
27 VI L XVI zgoda na wspólne obrady. Paryż wrzał.
9 VII ZN przekształca się w Konstytuantę – Zgromadzenie Narodowe Konstytucyjne.
Ustępstwo zrobione przez króla na rzecz stanu 3 była porażką dla monarchii i stanów uprzywilejowanych – otoczenie królewskie było
gotowe odwołać ustępstwa. Wieść o tym wywołała wzburzenie w Paryżu.
11 VII dymisja Neckera. Demonstracje, lud nosił popiersie Neckera i Ludwika Filipa Orleańskiego.
Paryż bał się zemsty arystokratów. Rozruchy, utworzono gwardię mieszczańską. Lud się zbroił. Spodziewano się broni w Bastylii.
14 VII zdobycie Bastylii, 15 zaczęto ją burzyć. Zabito mera Paryża. – 3. Rewolucja Ludowa.
Burżuazja bojąc się anarchii utw gwardię mieszczańską nazwaną narodową, a merem Paryża mianowano Bailly’ego.
Wprowadzono swoje kolory: niebieski i czerwony. La Fayette został dowódcą przekształconej z gwardii mieszczańskiej - gwardii
narodowej. La Fayette – bohater walk o niepodległość St Zj.
Król publicznie aprobował nominację Bailly’ego i La Fayette’a i przyjął do swego kapelusza kokardę niebiesko-czerwoną. La Fayette
wprowadził kolor biały, co miało oznaczać zgodę króla z narodem. W ten sposób powstała flaga narodowa.
Arystokracja bała się ludu a lud z burżuazją arystokracji.
1
Na prowincjach występują chłopi. ZN nie chciało użyć siły, bo wzmocniłoby to pozycję króla. Powzięto reformy: zniesiono niewolę
chłopów, sądownictwo senioralne, przywileje podatkowe szlachty. Uchwały z 4 VIII byłu wielkim zwycięstwem burżuazji. Szlachta i
duchowieństwo pozbawione w zasadzie swych przywilejów. Uchwalono właściwie równość obywateli.
Deputowani krasomówcy:
La Fayette Marie Joseph, markiz, deputowany do SG, uczestnik wojny o niepodległość S Zj. Inicjator Deklaracji Praw Człowieka,
dow paryskiej Gwardii Narodowej.
Mirabeau Honore Gabriel, dziennikarz, inicjator przekształcenia SG w ZN.
Sieyesa, ksiądz
Charles Maurice de Talleyrand bp Autu, wielka kariera, książę Benewentu za Napoleona. Wniosek o sekularyzację dóbr koś.
Maksymilian Robespierre, adwokat dyktator rewolucji, jakobin. Radykalne hasła zjednały mu popularność.
4 VIII zniesiono wszelkie powinności feudalne. Zakończyła się niewola chłopów. Zniesiono dziesięcinę. Wszyscy w ciągu jednej
nocy stali się we Fr równi. Wzorem St Zj, podobnie jak tam Deklartacja Niepodległosci 1776 poprzedzała konstytucję 1787.
26 VIII 1789 uchwalono Deklaracje Praw Człowieka i Obywatela, był to akt wstępny do konstytucji:
- ludzie rodzą się i pozostają równi
- wolność, bezpieczeństwo i własność – święte i nienaruszalne
- naród jest źródłem władzy
- równość wobec prawa
- wolność słowa i wyznania
- wysokość podatków zależy od obywateli
Deklaracja likwidowała ustrój stanowy.
L XVI odmawiał podpisania uchwalonych artykułów konstytucji. Następują dni paździenikowe.
5 X 100 tyś ludzi (wcześniej tłum kobiet za chlebem) rusza z Paryża do Wersalu. Zmuszono króla do przeniesienia się do Paryża.
La Fayette, był na usługach Ludwika Filipa Orleańskiego, ale teraz dążył do włądzy dyktatorskiej.
Z królem do Paryża przeniesiono ZN, które mogło być narzędziem wobec presji tłumu, którym można było manipulować.
La Fayette chciał pogodzić króla i szlachtę z burżuazją i powstrzymać rozwój rewolucji. Jednak nie miał za sobą nai ludu a ni armii.
Konfiskata dóbr kościelnych. Sekularyzacja na wniosek bpa Talleyranda. Wypuszczono asygnaty, za które można było nabywać
dobra koś. Pieniądze metalowe zanikły z obiegu. Likwidacja zakonów, w których składało się śluby. Funkcje kościelne, biskupie
mogli sprawować tylko ci księżą, którzy złożyli przysięgę na ustawę cywilną. Rozdwojenie w społeczeństwie francuskim.
O republice zaczęto mówić dopiero po nieudanej ucieczce króla 1790. Króla internowano i pozbawiono funkcji. Obawa przez
interwencją Austrii i Hiszpanii.
Zbierano podpisy, zebrania na Polu Marsowym ludności.
1 konstytucja 14 lipca 1791 wprowadzono konstytucję, którą król podpisał . System władzy Monteskiusza:
- prawodawcza przez Zgromadzenie Prawodawcze
- wykonawcza – król, prawo veta, mianowanie i odw ministrów, władza nad armią i dyplomacja zagr.Nienaruszalność osoby
króla, zmuszony do przysięgi na wierność narodowi i prawu. Władza dziedziczna z wyłącz kobiet.
- sądownicza – oddzielona od króla i władzy prawodawczej
Obywateli podzielono na 4 kategorie daleki system od demokrat:
1. bierni - bez dochodów pozbawieni praw politycznych
2. czynni – ukończone 25 lat, płacili podatki bezpośrednie
3. czynni, ok. 4,3 ml właściciele i użytkownicy ziemi lub domów o 50 tyś – tylko oni prawo wyborów bpa, sędziów, deputow
4. wybieralni – na miejsce arystokracji rodowej arystokracja pieniądza
Konstytucja nie obejmowała kolonii. Kobiety jeszcze nie głosowały.
Nowy podział administracyjny:
- 83 departamenty
- dystrykty
- kantony
- gminy
Wszystko odbywało się na zasadzie wyborów, nawet w Kościele. Mówiono, że FR to kraj 44000 autonomicznych republik.
Rozwiązano Konstytuantę i powołano Zgromadzenie Prawodawcze.
2. Zgromadzenie Prawodawcze zwane Legislatywą.
Skład:
1. lewica – gł jakobini,
2. brissotyści później zwani żyrondystami (od nazwy departamentu, Jakub Brissot, dziennikarz)
3. niezależni, tworzący centrum, gł monarchiści – zastraszeni gotowi poprzeć każdego
O losach Fr decydowali: Zgromadzenie Prawodawcze, dwór, Klub Kordelierów (idee republikańskie i demokratyczne), sankiuloci,
którzy byli podstawą żyrondystów i jakobinów.
W Austrii Leopold II/Franciszek II (1804 ostatnic es rzym, 1 ces Aus, 1792-1835) a w Prusach Fr Wil II (1786-1797) Szwecja
Gustaw III (1771-1792, zwolennik absolutyzmu oświeconego, zlikwidował profr kapelusze i proros czapek, 1788 wojna z Rosją –
zamord), w Hiszpanii Karol IV.
20 IV1792 Fr wydała wojnę Austrii, Franciszek II – wojna w E do 1815.
2
Kariera Marsylianki – Joseph Rouget de Lisie 25/26 IV 1792. Niepowodzenia Fr w działaniach wojennych, nieudana odezwa wodza
połączonych wojsk pruskich i austriackich Karola Wilhelma Ferdynanda ks Brunszwickiego, który wzywał do ukorzenia się przed
królem. Pojawia się wielu ochotników. Zarzuty wobec króla, Paryż wrzał, 9/10 VIII powstaje Komuna Paryska – rewolucyjny zarząd
miejski. Króla uwięziono.
Wybrano nowy rząd z Dantonem na czele, Tymczasowa Rada Wykonawcza. Rozwiązano Zgromadzenie Prawodawcze i rozpisano
wybory do Konwentu – nowe ciało przedstawicielskie.
Był to okres przejściowy, gdzie władzę nominalną Tymczasowa Rada Wykonawcza, a władzę realną Komuna.
Psychoza zdrady i zdrajców. Mordy wrześniowe 2/5 IX 1972 ok. 1500 osób w Paryżu.
Na wzór angielskich powstają kluby. Na lewicy rozłam: jakobini i żyrondyści
Jakobini – ugrupowanie polit okresu rew Fr. Założona 1898 w Wersalu zw klubem bretońskim, od siedziby w klasztorze św Jakuba
w Paryżu. Za monarchią konstytucyjną. Organizowali kluby terenowe w miastach i wsiach. Jakobini = Klub bretoński.
Walka między 2 nurtami:
- umiarkowany Brissota
- radykalny Robespierre’a, którego pozycja umocniła się po nieudanej ucieczce króla.
Radykalni jakobini przyczynili się do obalenia monarchii. Za centralizacją władzy, mobilizacją kraju, zawieszenia swobód
konstytucyjnych, rozbudowali przemysł zbrojeniowy, wprowadzili ceny maksymalne.
1793 dyktatura jakobinów uratowała rewolucję. Stłumili powstanie rojalistyczne Wanda i pokonała antyfr koalicję.
Zaatakowani przez opozycję i termidorianów przywódcy aresztowani i straceni. Zakaz działalności. 1795/99 próby odrodzenia klubu
jakobinów. Ostateczna likwidacja w wyniku ustanowienia konstytucji konsularnej, znoszącej wszystkie kluby polit we Fr 1800 rok.
Wykorzystując zbrojne powstanie Komuny Paryskiej i sankiulotów 31 V 1793 jakobini obalili żyrondystów i do 27 VII 1794
sprawowali dyktaturę. Od umiarkowanych brissotystów powstają żyrondyści.
Działacze: Antoine Louis de Saint-Just, za egzekucją i republiką, czł Komitetu Ocalenia Publ., i Kom. Bez. Publ. Gł. Teoretyk
jakobinów. Realizator polityki terroru. Zgilotynowany. G. Couthon, Maximilen de Robespierre, hasła zjednały mu wielką
popularność wśród sankiulotów, czł. Komuny Par., Konwentu Narodowego, gdzie przewodził opozycji przeciw żyrondystom,
przyczynił się do obalenia ich rządów i stracenia, czł Komitetu Ocalenia Narodowego od 1793, faktycznie rządził państwem, polityka
terroru wywołała silną opozycję z G. J. Dantonem na czele, złamaną procesami i straceniem przywódców. 27 VII 1794 zamach stanu,
stracony. Jego śm zakończyła krwawy okres rewolucji.
Żyrondyści, ugrupowanie polit. okresu rewolucji fr. 1789–99, zdominowane przez deputowanych z dep. Gironde (stąd nazwa);
zwolennicy monarchii konst., uważano ich za federalistów, że chcą przekształcić Fr w federację drobnych republik na wzór USA, gł.
średnie mieszczaństwo, 1792 w rządzie, rozpoczęli wojnę z Austrią; po upadku monarchii uzyskali przewagę w Konwencie Nar. i
przejęli władzę; 1793 obaleni przez jakobinów, przywódcy straceni. Jean Pierre Brissot, Marie Jeanne Rolad i Jean Marie Rolad.
Żyrondyści chcieli wojny ogólnoeurop., która rozniosłaby idee rewolucyjne. Hegemonia Fr w E i w koloniach. Za wojną, przez którą
chcieli dojść do władzy. Wojna odciągnie ludzi od rewolucji. Brissotczycy, Rolandyści.
Kordelierzy – ruch radykalny, zał przez Stowarzyszenie Przyjaciół Praw Człowieka i Obywatela, nazwa od siedziby w klasztorze
Franciszkanów-Kordelierów. Idee republikańskie i demokratyczne. Chcieli usunąć króla i wprowadzić róność obywatelską. Bliscy
jakobinom - z nimi współpraca przeciw żyrondystom, za obaleniem monarchii, za republiką. W 1794 wystąpiły 2 frakcje
Kordylierów: umiarkowani i radykałowie w rezultacie przywódcy zostali straceni. Danton, Marat, Hebert.
Georges Jacques Danton, zał klubu Kordylierów, działał także w klubie jakobinów, zwolennik wojny, za karą śm dla L XVI,
faktyczny szef rządu latem i jesienią 1792, inicjator powołania Trybunału Rewolucyjnego do zwalczania kontrrew. Przeciw polityce
terroru Robespierre’a, oskarżony i stracony.
Sankiuloci – najbiedniejsi, najradykalniejsi, (pogardliwa nazwa ludzi z gminu nienosząca modnych spodni, obcisłych pod kolanami),
pod wpływem kokordellierów, przyczynili się do obalenia monarchii 1791 i ścięcia króla 1793, do usunięcia żyrondystów. Wystąpili
przeciw terrorowi jakobinów, rozbrojeni, powstania ich pacyfikowano.
Hebertyści, nazwa nadana w okresie rewolucji fr. 1789 radykalnemu odłamowi klubu kordelierów, skupionych wokół J.R. Héberta
i jego pisma; 1793 hebertyści wystąpili przeciw rządom jakobinów, domagając się nowych wyborów, powołania nowego ciała
ustawodawczego i władz wykonawczych; gł. działacze: F.N. Vincent i A.F. Momoro; oskarżeni o zdradę rewolucji, 1794
zgilotynowani; ostatecznie ruch upadł 1795.
Felianci, klub polit. z okresu rewolucji fr. 1789; powstał 1791 w wyniku secesji (wystąpienie ze związku) z klubu jakobinów grupy
umiarkowanych liberałów (m.in. M.J. La Fayette, E.J. Sieyès, Ch.M. Talleyrand); ich siedzibą stał się były klasztor feliantów (stąd
nazwa); felianci opierali się na liberalnej szlachcie i bogatej burżuazji; zwolennicy monarchii konstytucyjnej, za wzmocnieniem
władzy król; 1792 weszli w skład rządu, który wkrótce został obalony wraz z monarchią przez powstanie 10 VIII 1792; część
feliantów uszła za granicę, część padła ofiarą terroru.
Komuna Paryska 1789–95, organ samorządu miejskiego Paryża w okresie rewolucji francuskiej 1789; opanowana przez jakobinów,
przyczyniła się do obalenia monarchii i odegrała znaczną rolę w rozwoju rewolucji, dopuszczając do władzy przedstawicieli ludu
paryskiego; w przewrocie 9 thermidora udzieliła zbrojnego poparcia jakobinom i M. Robespierre'owi, co po jego upadku
spowodowało zgilotynowanie 70 czł. Komuny; rozwiązana w okresie rządów dyrektoriatu. Gł Hebertyści.
Termidorianie – od II roku thermodora – nazwa 11 miesiąca w roku rewolucyjnym. 27/8 VII 1794 część czł. Konwentu Narodowego
przeciwna polityki terroru likwiduje centralizm jakobiński i przywrócili swobody ekonomiczne. Działała do czasu uchwalenia
3
konstytucji dającej początek rządom dyrektoriatu. Doprowadziła do obalenia dyktatury jakobinów. Paul Francis de Barras, Jean
Lambert Tallien.
Żyrondyści parli do wojny. Popierani przez dwór, co wzmocniłoby ich władzę. Pretekstem sprawa emigrantów, którzy schronili się w
Rzeszy, przy granicy i organizowali wojsko. Ultimatum do elektora Trewiru o wydalenie. Elektor zwraca się do ces Leopolda II, ale L
II za słaby. Zawiera jednak przymierze z Prusami. Król powołał rząd z żyrondystą Jan Rolandem. L II zm, Franciszek II.
Zgromadzenie Prawodawcze wydaje wojnę Austrii. Liczono, że prusy nie przystąpią do wojny. Przeciw wojnie jakobini.
Wojna trwała prawie ćwierć wieku i pochłonęła tyle ofiar, co wojna 30-letnia. Starcie 2 ustrojów i 2 ideologii. Wojna przyczyniła się
do klęski żyrondystów.
Fr liczyła na pomoc W Bryt, ale ta chciała klęski Fr. Austria wycofuje się z wojny z Turcją. Największym rozczarowaniem
przystąpienie Prus do wojny z Fr. Armią dowodziła szlachta, która nie chciała wojny. Upakarzające klęski fr.
Za klęski żyrondyści oskarżali zdrajców. Król odmówił rozwiązania swej gwardii i przkształcenia jej w gwardię narodową do obrony
Paryża. Żyrondyści zorganziowali manifestację przeciw królowi. La Fayette zaproponował królowi ucieczkę.
11 VII 1792 żyrondyści przeforsowali ustawę „Ojczyzna w niebezpieczeństwie”, która była faktycznie wprowadzeniem stanu
wojennego i wezwanie do broni wszystkich obywateli.
Jakobini występowali aktywnie przeciw Zgromadzeniu Prawodawczemu i dworowi. Przyłączają się gwardziści. Agitacja Robespiera.
Armią prus-austr dowodził ks brunszwicki Karol Wilhelm Ferdynand - wydał nieopatrznie manifest, który głosił k śm dla członków
Zgromadzenia Prawodawczego, władz departamentowych, okręgowych i miejskich oraz gwardii narodowej. Podpis księcia przesądził
o losach króla i losach wojny.
Rew Fr – rewolucja w Belgii spacyfikowana z trudem przez Leopolda II, poparcie burżuazji, obawy gł (zrównanie stanów) szlachty.
Kat II w Rosji nakazała opóścić wszystkim Rosjanom Fr i głosiła, że nie dopóści by gdziekolwiek w E rządzili szewcy. Poparcie w W
Bryt, ale rew w Irlandii budzi zaniepokojenie.
3 VIII postawiono wniosek o detronizacji króla w Zgromadzeniu Ustawodawczym. Aresztowano króla, a zastraszone ZU zawiesiło
króla w czynnościach. ZU powołało Radę Wykonawczą złożoną z 6 ludzi, w której o wszystkim decydował Danton mając teraz
władzę dyktatorską. Musiał jednak liczyć się z nową radą miejską Paryża, w której znalazł się Robespierre.
Powstanie z 10 VIII 1792 nazywane II Rewolucją – obaliło ono władzę królewską, rządy burżuazji i przekreśliło konstytucję z 1791.
Faktycznie wprowadzono republikę demokratyczną. – powstanie ludowe 1792.
Nowe władze wiedziały, że utrymać się mogą dzięki terrorowi – wysyłano komisarzy na prowincje z nieograniczoną władzą.
Konfiskaty, cenniki max. Duchowieństwu odebrano akt stanu cywilnego, zakazano noszenia sutann i habitów.
Wojska zbliżały się do Paryża. Psychoza strachu przed zdrajcami – masowe mordy, na czele Marat. Ok. 12 tyś ofiar. Niechęć do
rewolucji w E, nawet w miastach.
We wrześniu 1792 pierwsze sukcesy wojsk fr na wszystkich frontach. Mieszkańcy niemieckich miast przyjaźnie witali Francuzów.
21 IX 1792 Konwent wydał dekret o zniesieniu władzy królewskiej, a 22 IX 1792 Fr ogłoszona republiką. Była nią przez 12 lat.
21 I 1793 króla stracono. Żyrondyści próbowali go bronić. Anglia, Hiszpania, Holandia, Neapol, Portugalia wydały Fr wojnę.
Francja traci tereny, m.in. Belgię. Toczy się wojna domowa w Bretanii, powoływano pod broń nawet księży.
3. Konwent Narodowy – to trzeci już parlament rewolucyjny VIII 1792. (konwent jakobinów)
Pierwsze klęski armii prus-aus. Fr zajmuje Belgię i granicę opiera o Ren. Aus i Prusy zaangażowane w Polsce z obawy przed Rosją.
Jakobini opanowali Paryż i wyparli żyrondystów, którzy walczyli o autonomie prowincji.
Jakobini zasiadali w górnych ławkach, nazywani – góralami: Robespierre, Danton, Marat. Zarówno żyrondyści, jak i górale tworzyli
wachlarz poglądów.
Najliczniejsze było centrum, nazywane – bagnem lub równiną – Sieyes.
Konwent na pierwszym zebraniu – sprawa ustroju i króla. Jakobini za gilotyną, żyrondyści za detronizacją. Sprawę przesądziły listy L
XVI do obcych monarchów. Za śm głosował także Ludwik Filip zw Filip Egalite. 21 I 1793 wykonano wyrok – wielkie wrażenie w E
Dało to pretekst Anglii i wypowiedzenie wojny (gł chodziło o Belgię).
I koalicja, prawie cała E przeciw Fr. Jednak cele sprzymierzeńców różne. Np. Anglia nie chciała brać udziału w wojnie na lądzie,
płaciła subsydia Hanowerowi. Chciała kolonii fr i wyparcia ich wojsk z Belgii.
Wyparto Fr z Sabaudii i Niceii, z Belgii. Doszedł wielki bunt chłopski i bunt miast. Fouche – pogromca Lyonu, chciał zburzyć miasto
Kryzys zbożowy, rozruchy głodowe.
5 IV 1793 utw Komitet Ocalenia Publicznego – ani jeden żyrondysta, włąściwy rząd Fr do 1795. Gł kierownikiem był po raz drugi
Danton. Zaczęła się dyktatura jakobinów.
6 IV 1793 utworzono Komitet Ocalenia Publicznego– władza wykonawcza KN, rząd dyktatury jakobińskiej oraz
Komitet Bezpieczeństwa Powszechnego – odpowiedzialny za politykę terroru kierował pracą policji i wyszukiwał tajnych wrogów.
W III 1793 powołano Trybunał Rewolucyjny.
24 VI 1793 – uchwalono drugą konstytucję (konstytucję roku pierwszego). Wstęp stanowiła Deklaracja Praw Człowieka i
Obywatela, bardziej demokratyczna niż ta z 1789. pierwszy raz postulat, że państwo ma zapewnić oświatę oraz pomóc bezrobotnym
dać pracę. Każdy Francuz ukończywszy 21 lat ma prawo głosowania.
Ciało Prawodawcze – miało stanowić władzę prawodawczą, wybierane co rok.
Rada Wykonawcza – najwyższa włądza wykonawcza z 24 członków.
Uchwały miały moc prawną dopiero po referendum.
Konstytucję zawiesozno - pozostała martwą literą wobec petycji ludowych.
10 VII 1793 zreformowano KOP, Danton odmówił udziału popełniając błąd życiowy, członkiem został Robespierre.
KOP stanowił najwyższą władze w sprawach wojny, mianowania generałów, ministrów. Teoretycznie podległy był Konwentowi.
4
Duża popularność Jeana Paula Marata, lekarz, rzecznik ludu bardzo popularny, założyciel dziennika gdzie demaskował spiski,
kordelier, zwolennik terroru, za cenami max, przyczynił do obalenia monarchii 1792, odsunięcia od władzy żyrondystów 1793.
Zamordowany. Symbol rewolucjonisty.
Śmierć Marata zapoczątkowała falę terroru. Do głosu dochodzi Maximilien Robespierre, najpierw członek Komitetu Bezpieczeństwa
i szybko przywódcą. Straszny los Lyonu. Uchwała Konwentu o całkowitym zburzeniu. Rewolucja nie znała litości.
30/31 X 1793 śm 22 żyrondystów Brissot, pani Rolad. Represje wobec żyrondystów. 16 X Maria Antonina, syn L XVII do szewca
Simona zm w wieku 10lat.
5 X 1793 kalendarz rewolucyjny: Gilbert Romme, Początek rachuby czasu 22 IX 1792. Zniesiono tygodnie i nazwy dni,
skomplikowany, wiele elementów nie weszło w użycie. M-c dzielił się na 3 dekady, 12 m-cy po 30 dni, a pozostałe 5/6 dni to święta.
Dzień podzielony na 10 godzin po 100 minut stusekundowych nie udało się wprowadzić. Kal republikański przetrwał do 31 XII 1805.
1805 - pierwszy rok cesarstwa.
Thermidor (upałów) – upadek dyktatury jakobinów, Brumaire (m-c mgieł) zamach stanu Bonapartego, początek krótkiej ery
konsulatu.
Wprowadzono system metryczny miar i wag. Dekret o obowiązkowym nauczaniu początkowym.
Rozpoczęto walkę z klerem, nawet z konstytucyjnym. Koscioły zamieniano na świątynie rozumu. Maskarady. Gł przywódcy terroru
antyreligijnego: Hebert, Fouche.
Przeciw antyreligijnemu terrorowi Robespierre i Danton. Zaatakowali hebertystów, którzy mieli duże poparcie w sekcjach paryża i
sankilotów. Stracono 23 przywódców – Klub Kordelierów przestał istnieć.
Pozostały tylko 2 stronnictwa jakobińskie: dantyści i robespierryści.
Danton chciał wobec zwycięstw na froncie zakończyć terror, zniesienia cen maksymalnych. Burżuazyjny program – niepopularny.
Robespierre to wykorzystał oskarżając go o współpracę z W Bryt obalił rywala.
W IV 1794 dyktatorem był już tylko Robespierre. Pod wpływem Rousseau uważał, że państwo nie może istnieć bez Kościoła. Dekret,
że lud fr uznaje istnienie Najwyższej Istoty oraz nieśmiertelność duszy. Utrzymał jednak terror. Oskarżeni bez możliwości obrony.
Tylko 2 wyroki k śm lub uniewinnienie. Kwitnie opozycja. Wiele wyroków śm.
Terror spowodował upadek jakobinów i Robespierre’a. Walka z religią i Kościołem, którą kierowali Hebert i Chaumette.
K zamieniano w świątynie rozumu.
Gdy Robespierre zapowiedział zdemaskowanie kolejnego spiskuz KOP i KBP, Fouche, Tallien zawiązało spisek. 9 thermidora
Tallien przerwał mowę Saint-Juste’a, nie pozwolono mówić Robespierr’owi. Komuna wysłała oddział wojska uwolniono dyktatora,
ale nie wykorzystał sytuacji, znów aresztowany i zgilotyniwany wraz z 104 przywódcami. Zakończyła się era jakobinów i okres
rewolucji demokratycznej, a nawet można powiedzieć, że skończyła się rewolucja w ogóle. Władzę przejęła znów burżuazja w drodze
zamachu stanu.
Powoli odzyskiwano utracone terytoria, Belgię, Fr wkracza do Holandii. Prusy i Austrię powstrzymuje sprawa polska, oraz
antagonizmy między Prus a Aus. 1795 pokój z Prusami. Polska padła, ale jej powstanie uratowało Rew Fr (– Engels).
Obalono dyktatora (przez Tallien, Józef Fouche, Paul Jean Barras) i stracono: Robespierre’a, jego brata, Saint-Just, Lesba, Couthon.
Trybunał, Komitet Ocalenia i Komunę rozwiązano.
Zniesiono ceny i płace maks. Represje jakobinów. Nowa moda na eleganta - fircyka, obcisła. Rosłą drożyzna, spekulacje.
Członków Konwentu N występujących przeciw Robespierrowi łączyło tylko jedno – strach. Chcieli uratować tylko część zdobyczy
rewolucji i przejąć rządy przez burżuazję. Barras i Tallien – Thermidorianie. Reakcja thermidoriańska – prześladowanie jakobinów.
Od czasu obalenia jakobinów spekulacje, defraudacje, grabież majątku państwowego. Przepych i zepsucie.
Szerzy się nędza, jakiej nie znała monarchia. Wystąpienia ludu w Paryżu. Ściganie jakobinów, nadzieje dla monarchistów. Rozwinął
się biały terror wobec królobójców. 10 letni Ludwik XVII oddany na wychowanie szewcowi – prwdp porwany.
22 VIII 1795 (5 fructidora) – thermodorianie uchwalili nową konstytucję. Podobna do deklaracji z 1789. – 3 konstytucja.
Parlament 2 izbowy:
- Rada Pięciuset, min 30 lat, projekty praw
- Rada Starszych, min 40 lat – uchwalała prawa
Władza wykonawcza należała do 5 dyrektorów, co rok 1 ustępował.
Czynne Prawo wyborcze 21 lat, i 150-220 dniówek, we Fr tylko ok. 30 tyś.
W konstytucji: tolerancja religijna, swoboda handlu, nienaruszalność prywatna. Do obu Rad 2/3 członów Konwentu.
Dyrektoriat - Rząd I Rep. Fr. 1795–99 (5-osobowy); w szerszym znaczeniu ustrój i okres w dziejach Francji od obalenia M.
Robespierre'a (9 thermidora) do zamachu stanu gen. N. Bonapartego (18 brumaire'a);
31 III i 1 IV 1795 doszło do rozruchów. Rozbiory Polski przycyzniły się do tego, że Prusy wychodzą z koalicji. W wojnie z Fr bierze
udział tylko Ang i Aus. Traktat z Prusami i Hiszpanią miały oznaczać uznanie republiki. W Holandii Wilhelm V Orański zbiegł do
Anglii a Stany Generalne ogłosiły republikę.
3 X 1795 powstanie rojalistyczne sekcji paryskich (bunt monarchistów). Naczelnym dowódcą zostaje Paul Jean Barras (Józefina
jego przyjaciółką), członek dyrektoriatu. Stłumienie powstania zleca znanemu z odparcia Anglików spod Tulonu gen Bonapartemu.
Używa artylerii i tłumi powstanie. Wkrótce żeni się z Józefiną. Obejmuje dow naczelne na froncie włoskim. Wiele zwycięstw,
pokonuje króla Sardynii, zyskuje Niceę i Sabaudię. Rekwizycja dzieł sztuki – pod tym znakiem rozwija się cała kampania NB.
Zajmuje Mediolan, Wenecję - podbite tereny przekształca w republiki. W Paryżu lekceważóno front włoski, liczył się ten nad Renem.
Od 1797 losy NB wiążą sprawy polskie. Od 1794 w Paryżu działa „Agencja”, działa Józef Wybicki. We Włoszech Dąbrowski za
zgodą NB tworzy w Lombardii Legiony 9 I 1797. Żołnierzy rekrutowano spośród jeńców austriackich..
5
Energia NB i inicjatywy wpływają na ochłodzeniu stosunków z Barrasem i Dyrektoriatem. Łągodzone przez kontrybucje i dzieła
sztuki NB.
1796 wkracza do Państwa Koś. W 1796 NB był panem Włoch. Tworzył fakty dokonane.
17 X 1797 w Campo Forio pokój z Austrią. Austria zrzekła się Belgii, lewy brzeg Renu i Republiki Cispalińskiej w zamian za
posiadłości weneckie (zajął Wenecję tylko jako kartę przetargową). Pozwolił na rozbiór Wenecji – decyzja była samowolą i odtąd już
nie przestanie.
1798 NB wkracza do Berna i tworzy ze Szwajcarii Republikę Helwecką. Kontrybucje z Berna tak wielkie, że pozwala NB na
ekspedycję do Egiptu.
Republiki:
 Liguryjska (Genua),
 Cisalpińska (Mediolan),
 Cispadańśka (polski korpus),
 Helwecka (Szwajcaria),
 Rzymska.
1798 pp Pius VI pozbawiony został władzy świeckiej. Państwo przekształcono w Republikę Rzymską. Podbój Egiptu aby zadać
Anglii cios, była to droga do Indii. Dyrektoriat pozbywał się przy tym NB. Jednak flota Angielska najsilniejsza. Po drodze zajmuje
Maltę.
21 VII 1798 bitwa pod piramidami oddaje Fr Kair. Jednak Nelson rozbija fr flotę. NB odcięty od Fr i posiłków. Zajęcie Egiptu to
konflikt z Turcją, która przystąpiła do wojny. Napoleon uprzedza i rusza na Wschód, zajmuje kolejno Gazę, Jaffę, gdzie na jego
rozkaz przeprowadzono rzeź jeńców. Zaraza i siły mameluków osłabiają pozycję Napoleona. W tajemnicy przed wojskiem NB
opuszcza Egipt, powierzając dowództwo Kleberowi. 9 X ląduje u wybrzeży Fr witany. We Fr toczyła się wojna z II koalicją i dość
miano Dyrektoriatu. Włochy zostały całe opanowane przez Fr z wyjątkiem Wenecji austr. Okres, gdy W.Bryt walczyła sama.
II koalicja: przyłącza się Turcja, Rosja (po zajęciu Malty, Paweł I protektorat Kawalerów Maltańskich), Neapol (Sycylia) nie mógł
zgodzić się na dominację w Italii, a w IV 1799 Austria.
Na pograniczu Szwajcarii gen Rimski-Korsakow, we Włoszech Aleksander Suworow. Zajął Turyn, Mediolan, desant do Neapolu.
Pod Trebbią zginęło 1500 Polaków. Znikają republiki włoskie. Podchodzi pod Szwajcarię jednak brak pomocy Austrii niweczy
zwycięstwa, zmuszony Suworow wraca do Rosji. Rozgniewany Paweł I zawraca wojska i zbliżył się do NB. Także Anglicy wycofują
się z Holandii.
We Fr Dyrektoriat traci poparcie(Barras, Sieyes, gen Merlin, jakobin Gohier i dawny żyrondysta Roger-Ducos), przejściowa
restytucja klubu jakobinów. Niezadowolenie z ekonomiki i rządu.
Stawiano na przejściową dyktaturę. Napoleon w drodze do Paryża witany jak bohater.
9 XI 1799 pierwszy akt zamachu stanu – przy pomocy finansistów i brata Lucjana (przewodniczący Rady 500) mianowanie NB dow
paryskiego okręgu wojskowego. Rezygnacja dyrektorów, Barrasa i taktyczna Sieyesa. Obie Izby przeniesiono do Saint-Cloud.
Prowadzeni przez Murata żołnierze rozpędzili Radę 500 i R Starszych. Powołano trójosobowo konsulat Bonaparte, Sieyes, Ducos.
W m-c po zamachu Konstytucja. 1799 – zamachem stanu kończy się rewolucja. Rozwiązano Radę 500 i Radę Starszych.
13 XII 1799 nowa Konstytucja Rzeczypospolitej Fr – 95 paragrafów – 4 konstytucja. Tzw Konstytucja roku VIII.
Władza wykonawcza konstytucja przyznawała 3 konsulom na 10 lat: Bonaparte, Jean Jacques Cambaceres, Charles Francois Lebrun.
Władza 1 konsula największa. Nominacje na ministrów, ambasadorów, w wojsku i sądownictwie. Jego decyzje ostateczne.
4 zgromadzenia prawodawcze:
1. projekt praw miał tylko 1 konsul
2. Rada Stanu – redakcja
3. Trybunat – omawiał
4. Ciało Prawodawcze – odrzucał lub przyjmował
Całą władzę wykonawczą i decydujący wpływ na władzę prawodawczą przyznawała 1 konsulowi. O prawach obywatela milczała
Wymiana w instytucjach 1/5 co rok.
NB dąży do jedynowładztwa, tworzy nową arystokrację. Spodziewano się że zakończy wojnę i opanuje syt wew.
Robi porządek w finansach – powołał Bank Francuski 1800, wydał nowe papierowe pieniądze. Zaprowadził porządek publiczny,
zlikwidował bandytyzm i aferzystów. Powołał tajną policję Fouche. Było kilka prób zamachów na życie NB gł przez rojalistów.
Odbudowuje arystokracje, ustanawia legię honorową, pozwala wrócić szlachcie – kompromis, zgoda z emigracją.
1801- konkordat.
1804 wprowadza nowy kodeks cywilny (zw Napoleona), handlowy i karny. – wszystkie te posunięcia umacniają władztwo NB.
2 VIII 1802 dożywotni konsulat z możliwością wyznaczenia następcy. Popierany przez burżuazję, działał na jej korzyść.
Uformował nową armię i ruszył odzyskać Włochy przez Alpy (wcześniej Hannibal). Wygrana pod Marengo. W Bawarii walczyła
Legia Naddunajska gen Karola Kniaziewicza.
We Włoszech Płd hamuje swoje republikańskie tendencje. Wraca do Neapolu król Ferdynand, pp objął Państwo Kościelne.
9 II 1801 zawarto pokój z Austrią w Luneville ustalając granicę na Renie.
W Rzeszy uregulowano nowe stosunki: zsekularyzowano ziemie kościelne, zlikwidowano małe organizmy państwowe oraz
kilkadziesiąt wolnych miast, powiększono w ten sposób granice Prus i Bawarii. Dzięki temu książęta stali się sojusznikami NB.
15 II 1802 Republika Cisalpińska nazwana została Republiką Włoską, a na prezydenta wybrano NB.
27 III 1802 pokój z Anglią: w Amiens (pokój tylko do maja 1803).
- Anglia zwraca kolonie bez Cejlonu i Trynidadu, wycofują się z Malty
- Francuzi rezygnują z pretensji do Egiptu, wycofują się z Państwa Kościelnego i Neapolu,
6
Obie strony ucieszone pokojem, ale W Bryt nie mogła pogodzić się z hegemonią Fr w E w oparciu o Ren, a Fr nie mogła zaprzestać
umacniania. Zwierzchnictwo nad książętami Rzeszy, całkowicie podp Szwajcarię.
1800 pokój z Hiszpanią w San Ildefonso. NB kupuje Luizjanę, któr sprzedaje Stanom Zjednoczonym za 15 ml $.
1803 zajął Haiti – Santo Domingo z udziałem Polaków. Powstanie, i 1809 niepodległość Haiti. Jednak Anglię niepokoiły zapędy kol.
1801 bunt na Haiti, dow gen Leclera, wojska Dąbrowskiego 6 tys Ostatecznie podział wyspy na Haiti (zach) i Dominikanę w 1844.
1803 Sejm Rzeszy pod wpływem NB sekularyzacja dóbr i mediatyzację – wcielenie mniejszych organizmów i miast do większych.
Przestało istnieć 112 małych stanów Rzeszy i 45 wolnych miast. Powiększono znacznie Prusy i Bawarię, utw tylko 6 wolnych miast.
Wzmocnieni książęta związali się z Fr a NB stał się panem Rzeszy. Skłócenie Aus i Prus na rękę NB. Zagrozić mogła tylo Rosja.
NB organizuje „Obóz buloński” ok. 150 tyś armia, wszystkie statki do inwazji na W Bryt. Niepotrzebnie pochłaniały masę pieniędzy.
Do 1805. Anglicy wykorzystali czas na zmontowanie III koalicji. Projekt Williama Pitta – zamach na NB, który zabił ks Conde.
30 IV 1804 Trybunał proklamuje NB cesarzem z dziedziczna władzą. W katedrze Notce Dame przybył Pius VII i dokonał koronacji
Józefiny i NB. PP tylko podał koronę NB, a ten uwiecznił siebie, a później Józefinę. 1805 przemienia Republikę Włoską i zostaje jej
królem. Mianował się ces Francuzów nie Francji, i królem Włoch, nie Włochów – cwaniaczek!
W Austrii cesarzem dziedzicznym Rzeszy chciał zostać Franciszek II, ale książęta Rzeszy związani z NB, więc mianowął się ces Aus
Tymczasem nowy car 1801 Aleksander I sojusz z Fr Wilhelmem III. Układa się z Anglią, ale także z Fr. Na dworach Francja dalej
była rewolucyjna. Jednak ścisły układ Rosji z Prusami. Minister Adam Czartoryski. Plan puławski – wojna z NB, ale drogą przez
podbój Prus. Jednak car wyrusza do Berlina. W Poczdamie 1805 układ, Prusy przystępują do wojny za Hanower.
III koalicja: Fr z Hiszpanią, Bawaria. Prusy początkowo neutralne. Anglia walczy pieniędzmi i flotą, Rosja, Austria, Szwecja.
21 X 1805 bitwa pod Trafalgarem, ginie Nelson, ale Brytyjczycy rozbijają flotę hiszp-fr. Anglicy panami Mórz.
Wojna 3 cesarzy – Austerlitz 2 XII 1805, NB, AI, Fr II. Największa wygrana NB. Austria występuje z koalicji, niekorzystny traktat
w Bratysławie. Traci posiadłości włoskie, gł okręg wenecki. Sprzymierzeńcy: Bawaria otrzymała Tyrol, Wirtembergia miasta a obaj
tytuły królewskie. Nowy układ eliminował wpływy w Niemczech. Wirtembergia i Bawaria królestwami.
1806 Związek Reński - Rzesza przestaje istnieć, sprzymierzeni książęta oświadczyli, że występują z Rzeszy, sam NB zażądał
zdecydowanie położenia jej kresu. Franciszek II zrzeka się tytułu. Święte Ces Nar Niem przestaje istnieć. Sejm Rzeszy rozwiązano.
Fr II został tylko ces Austrii, jako Fr I.
Józef Bonaparte królem Neapolu (Ferdynand IV ucieka na Sycylię),
Ludwik Bonaparte obejmuje Królestwo Holenderskie.
(Hieronim Bonaparte w 1807 pokój Westfalii Tylży – królem Westfalii).
Tworzy nową arystokrację, wraca dawna arystokracja do Fr, która deklaruje wierność ces. 1 I 1806 cofnięto nielubiany kalendarz
republikański. Wspomnienia o republice zacierają się szybko.
W Anglii rządy Williama Pitta mł, zażarty wróg Fr, zm jednak 1806.
Hanower był kartą przetargową. NB obiecywał go Anglii i Prusom.
Fr Wilh III ultimatum do NB, aby wycofał się z Niemiec i wyraził zgodę na to, aby Prusy objęły protektorat nad związkiem państw
północnoniemieckich (szaleństwo). Z AI podpisał układ i zaczął mobilizację.
IV koalicja: tylko Prusy i Saksonia, choć Anglia, Rosja i Szwecja formalnie nigdy nie zakończyły wojny.
Błyskawiczna reakcja NB, w jednym dniu 14 X 1806 wygrał 2 bitwy:
- pod Jeną
- pod Auerstad.
Zaczyna się pochód na Wschód. Pada Berlin i inne miasta, 28 XI wkracza do W-wy. Hasła i mobilizacja do Polaków, ale żadnych
deklaracji niepodległościowych. Kościuszko wycofał się z gry. Pozostał Wybicki i Dąbrowski. Delegacja z Wielkopolski otrzymała
obietnicę niepodległości. Obietnica za 30/40 tyś armię. Obok nich działali ks Józef Poniatowski, gen Józef Zajączek. Przybył do Wawy NB i ustalił dekretem ces Komisję Rządzącą z byłym marszałkiem Sejmu ST. Małachowskim. Pierwsza polska bitwa: Dąbrowski
zdobył Tczew, potem Grudziądz, Kołobrzeg, Słupsk, Gdańsk 25 V 1807.
Orientacja prorosyjska: Tomasz Wawrzecki, Julian Niemcewicz, Stanisław Staszic, gen Karol Kniaziewicz (uczestnik wojny polros 1792, powstania Koś 1794, organizator i dow 1 Legii Naddunajskiej, walczył w kampanii ros, AI złożył propozycje utworzenia z
propozycją dow nad formacjami polskimi – odrzucił ją), Adam Czartoryski.
Orientacja profrancuska: Stanisław Małachowski, Józef Wybicki, Józef Poniatowski, Henryk Dąbrowski.
Bitwy nierozstrzygnięte: Pułtusk, Iława Pruska (obustronna masakra), jednak VI 1807 wygrana pod Frylandem, wkracza do
Królewca. Prusy zajęte. Wojna traciła sens. NB chciał cały czas ugiąć Anglię.
21 XI 1806 ogłąsza blokadę W. Bryt.
Traktat w Tylży nad Niemnem 7 VII 1807 między Fr a Ros i 2 dni później m Fr a Prusami, AI ocalił Prusy od zagłady Apogeum NB
 Fr Wil III utracił tylko zabory, przystąpienie do blokady, kontrybucja
 Ks saski Fryderyk August za przejście na stronę NB został królem i dostał ziemie na wsch od Łaby - Cottbus,
 Gdańsk stał się wolnym miastem,
 z ziem zaboru Pruskiego Księstwo utw Warszawskie pod władzą Fr Aug Sasa (wnuk Aug III króla Polski).
 królem Westfalii brat NB Hieronim.
Marszałkowie NB: Francois Kellermann, Bethier, Moncey, Lefebre (ks Gdańska), Augereau, Victor, Macdonald, Oudinot, Bessieres,
Mortier, Lannes, Michel Ney (ks Moskwy) i Murat (król Neapolu) – obaj samobójstwo, Soult, Suchet, Davout, Duroc, Marmont,
Bernadott (król Szwecji).
Wojna z Anglią gł ekonomiczna. Aby blokada skuteczna zajmuje Portugalię, (przemarsz przez Hisz – kontrybucje), Dania przystępuje
po wrześniu 1807 atak na Kopenhagę – bombardowanie miasta i grabież okrętów. 1809 po przegranej z Rosją do blokady Szwecja.
1807 zajęcie Portugalii, rozbiór, król ucieka do Brazylii. Jednak powstanie oraz pomoc Anglii - Fr musi się wycofać z Port. Konflikt
z Hiszpanią, Karol IV abdykował na rzecz syna Ferdynanda VII. NB chciał odsunąć Burbonów i utworzyć państwo wasalne.
7
Karol IV wysyłając protest na rzecz wymuszonej abdykacji. Komedia: NB sprowadził całą rodzinę do Bajonny, zmusza F VII do
z\abdykacji na rzecz ojca, a K IV do odstąpienia korony sobie. Tron powierza Józefowi 1808. Od tego czasu niepokoje w Hiszpanii.
Indyferentyzm religijny Francuzów, rekwizycje, brutalność, Hisz – zacofanie i feudalizm. Wybucha powstanie. Klęska wojsk fr, Józef
opuszcza Madryt.
Zjazd w Erfurcie X 1808 NB w Europie zaprasza A I (był także ks Konstanty i min Sperański) zjazd książąt niemieckich, 4 królów
Bawarii, Wirtembergii, Saksonii i Westfalii. Protekcjonalne traktowanie książąt: „Milcz królu Bawarii” do Maksymiliana.
- zgoda NB na przyłączenie Mołdawii i Wołoszczyzny do Rosji
- NB zgodził się wycofać swoje wojska z Prus
- Przyrzeczenie AI o udziale w wojnie na wypadek Austrii, w Austrii głosy wojny
Po zjeździe NB do Hiszp..W Hiszpanii Legia Nadwiślańska z gen Chłopickim Józefem, wiele sukcesów, płk Wincenty Krasiński.
Atak szwoleżerów na przełęczy Somosierra 30 XI 1808 Jan Kozietulski – droga otworem do Madrytu. Polacy walczyli nad Ebro,
Saragossą – myśleli, że bronią sprawy polskiej za granicą. Od 1809-1813 NB przebywał w Madrycie gdzie pełnił osobiście rządy.
Tymczasem powstanie w Bawarii i Tyrolu przeciw NB wspieranych przez Austrię.
9 IV 1809 Austria wydaje wojnę, wkracza do Tyrolu. Aus 3 armie: Bawaria, Ks Warszawskie i do Włoch. Reakcja błyskawiczna.
Kontratak, bitwa pod Wagram i zwycięstwo NB. W Ks Warszawskim bitwa arcks Ferdynanda z ks J Poniatowskim pod Raszynem,
jednak W-wa w rękach Aus. Chaos, wyczekująca postawa Rosjan. Dopiero po bitwie pod Wagram Austria przegrywa i traci terytoria
na rzecz Ks Warszawskiego. Za neutralność Rosja dostaje obwód tarnopolski. NB był niezadowolony z powiększenia Ks W-kiego.
Rozwód koś z Józefiną i NB poślubił w IV 1810 Marię Luizę księżniczkę austriacką. NB nie liczył się z nikim tylko z A I.
1809 likwiduje świeckie państwo pp Piusa VII. PP internowano i uwięziono Salonie, dopiero 1813 pp podpisał nowy konkordat i
zniesienie Państwa Kościelnego.
Blokada nieskuteczna, zlikwidował nawet Królestwo holenderskie brata i wcielił je do Fr w 1810 oraz Bremę, Hamburg i Lubekę.
Fr sięgała do Bałtyku. Król Szwecji Karol XIII bezdzietny, następcą Jean Bernadotte. Stany szwedzkie wybrały go królem.
Niechętny Napoleonowi i przeciw jego polityce. Bernadotte w1812 sojusz z Rosją i pokój z Anglią. 1813 przeciw Fr w koalicji. Jako
Karol XIV od 1818, dynastia do dziś.
NB w Chorwacji tworzy państwo ze wzgl militarnych, zaplecze wojskowe. Iliria ze stol w Lublinie.
Ogólnie NB kontrolował sytuację w E, oprócz Rosji.
Pokój w Tylży 1807 – m Fr-Ros i m Fr-Prus
Zjazd w Erfurcie – 1808, 4 królów.
Pokój Schonbrunnie – 1809 m Austrią a NB.
1809/10 pertraktacje z Ros, prośba o rękę Anny, za ustępstwa polit, konwencja, że nigdy nie powstanie Król Pol – jednak nie
ratyfikowany, car odmówił ręki = za młoda ur 1795.
Problem m NB a AI – import zboża do Anglii, łamanie blokady. Obustronne przygotowania do wojny.
1812 III – NB zawarł układy sojusznicze z Austrią i Prusami.
Rosja koalicja z Anglią, Szwecją, pokój z Turcją. AI zażądał wycofania wojsk NB z Prus i Ks W-ego.
24 VI 1812 400 tyś armia NB przekroczyła Niemen i Bug. Armia ros w taktycznym szarpanym odwrocie. Dowódca wojsk ros i
minister gen Michał Barclay de Tolly, oraz 2 inne armie gen Piotr Bagration i Aleksander Tormasow. Zarzucano Barclay’owi
zdradę (rodzice ze Szkocji). NB chciał zapobiec połączeniu armii i doprowadzić do rozstrzygającej bitwy. Zbombardowano i zdobyto
Smoleńsk. Barclaya zastępuje Kutuzow. Nie zmienia taktyki, ale 2 decyzje 1. wydaje bitwę 7 IX (26 VIII) pod Borodino starcie 250
tyś żołnierzy, 1200 armat, zginęło ok. 100 tyś. Nierozstrzygnięta bitwa, jednak Fr nie mogła uzupełnić. 2, opuszcza Moskwę. We wsi
File narada generałów, większość za obroną. Zajęcie Moskwy początkiem końca epopei NB. po 5 tyg odwrót. Ruch partyzancki.
Berezyna: manewr NB, udał przeprawę w jednym miejscu, ale dokonał jej przez Berezynę, uratował kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy.
Na Litwie odłączył się od wojsk i wrócił do Paryża po nową armię. Kutuzow był za dojściem do wschodnich granic, ale 13 I Rosjanie
przekroczyli Niemen i wkroczyli do Ks W-ego. Prusy odstępują od NB i podpisują sojusz z Rosją wydają Fr wojnę wypierają za Łabę
NB zjawił się z półmln armią pod Lutzen i (Budziszynem za Łabą) znów wygrywa. Liczył, że teść NB nie wypowie mu wojny.
Godzi się na kilkutygodniowy rozejm, Austria w VI przystępuje do wojny. Także Anglia i Szwecja – VI koalicja. Żądano powrotu do
granic sprzed 1792. O obaleniu ces nikt nie myślał. NB jeszcze zwyciężał pod Dreznem, ale marszałkowie same klęski.
16-19 X 1813 „bitwa narodów” pod Lipskiem (bez Anglii), nawet Sasi przeszli na stronę. Pozostali Polacy z Józefem
Poniatowskim, który utonął podczas przeprawy w Elsterze już jako marszałek Francji. NB ze 100 tyś armią przedostaje się do Fr, ale
za nim armia sprzymierzonych. NB zwyciężał, ale we Fr nie chciano już wojny.
25 I 1814 raz jeszcze zmobilizował 60 tyś i pobił marszałka Prus pod Brienne Gebharda Bluchera, jednak zaraz poniósł klęskę.
A I chciał, aby zdetronizować NB a ces zrobić króla szw Bernadotte’a. Narada w Chatillon, w rozmowach Anglicy min spraw zagr
Robert Castelereagh – za powrotem Burbonów na tron.
Zaproponowano NB granice z 1792, zawahał się, ale seria zwycięstw daje mu nadzieję. Jednak Austria, Rosja, Anglia i Prusy układ w
Chaumont w III 1814 układ na 20 lat. NB pokonany pod Laon, nie dał rady powstrzymać wojsk na Paryż.
31 III 1814 AI i Fr Wilh III wkroczyli do Paryża.
Senat i Ciało Prawodawcze pozbawiają NB tronu, on sam decyduje się abdykować na rzecz syna pod presją doradców, nawet
najwierniejszego Neya. Nie mógł przkazać korony osobiście choć godził się na to AI.
11 IV sprzymierzeni układ, gdzie ratował dla NB tytuł ces i oddania w dożywotnie posiadanie Elbę z kilkuset gwardzistami. Zonie i
synowi ks Parmy, rodzinie pensje – gł za sprawą cara.
Do Paryża wraca Burbon L XVIII nie restytuuje rządy absolutne, wprowadza dwuizbowy parlament:
- Izba Deputowanych
- Izbę Parów
Nadał Konstytucję, utrzymał równość obywateli i zachował inne swobody z czasów rewolucji.
W Hiszpanii do władzy wrócił w 1814 także Burbon Ferdynand VII. Kolejno wracają władcy w całej E. Pius VII wraca do Rzymu.
8
30 V pokój w Paryżu: Fr z Anglia, Austria, Rosja i Prusy po 2 tyg Szwecja i Portugalia, w VII Hiszpania: na mocy granice z 1792,
niezależność księstw niemieckich, państwom włoskim, Holandii, Szwajcarii. Austria odzyskuje Wenecję, Lombardię z Mediolanem i
prow Iliryjskie, Anglia oddała część kolonii Fr.
Kongres Wiedeński – IX 1814 – 9 VI 1815. Talleyrand doprowadził do tego, że Fr odgrywała rolę 5 mocarstwa.
Było ok. 500 dyplomatów, AI, Franciszek I był gospodarzem, Fr Wilh III, król Bawarii Maksymilian I (sojusznik NB, za przejście na
stronę sojuszników zachował tytuł i powiększone terytoria) król Wirtembergii Fryderyk II.
Dyplomaci:
- Anglia: Arthur Wesley Wellington (walczył w Hiszpanii z NB 1808, zwycięzca spod Waterloo 18 VI 1815 wojska prusko-bryt).
- Rosja: hr Karol Nesselrode (min spr zagr, za współpracą z Aus I Prus, dążył do włączenia Bałkanów do ros strefy wpływów,
polityka załamała się po wojnie krymskiej 1853-1856).
- Austria: Klemens Lothar Metternich (kanclerz, zapewnił Austrii hegemonię w Zw Niem, udaremniając stworzenie silnej Rzeszy
Niemieckiej, współinicjator obok AI Św Przymierza, przekształcił Aus w państwo policyjne, system cenzury, odsunięty 1848 WL)
- Francja: Charles Maurice Talleyrand (bp za rew fr, przez niego sekularyzacja dóbr, 1791 ekskomunikowany, mini sp zagr, poparł
zamach stanu NB w 1799, za zasługi ks Benewentu (płd Włochy), usunięty ze stanowiska, na usługach cara A I, po upadku NB
przyczynił się do restauracji Burbonów, reprezentował Fr na Kongresie, premier).
- Prusy: Karl Hardenberg (kanclerz Fr Wilh III).
Zadania i ustalenia KW: ustalenie ogółnoeuropejskiego systemu politycznego, regulacja wewn stosunku w Niemczech. Równowaga
polit. Zasady Legitymizmu: nienaruszalne prawa monarchów. Rosja tworzy Królestwo Polskie z carem jako królem, kosztem Prus, za
co te otrzymały rekompensatę z ½ Saksonii (złamanie legitymizmu). Rzeczpospolita Krakowska pod kontrolą 3 mocarstw.
Skłóconych pogodził NB opuszczając Elbę. Szwecja dostała Norwegię. Powstaje Związek Niemiecki z 34 państw i 4 wolnych miast
pod przewodnictwem Austrii z dwuizbowym sejmem – Bundestag. Hamburg królestwem przyznany Anglii, Luksemburg przyznany
Holandii, Sama Holandia połączyła się z Belgią, Holsztyn Danii. Szwajcaria jak dawniej federacją 22 kantonów. Pp zwrócono
Państwo Kościelne. Decydowało 8 państw, a faktycznie 5 (Hiszp., Port, Szw).
W czasie negocjacji 13 III 1815 NB po 10 miesiącach opuszcza Elbę. 25 III cztery mocarstwa zawiązały ścisły sojusz, cofnięto
przywileje NB, unieważniono traktat z Fontainebleau. 10 statków z 900 gwardzistami ląduje we Fr. Przyłączas się do niego Ney, 20
III L XVIII opuszcza Paryż, NB znów był cesarzem w stolicy. Wydaje akt dodatkowy do Konstytucji Cesarstwa, przekształcając Fr w
liberalną monarchię konstytucyjną. Deklarował wszystkim monarchom pokojowe rządy – ale bez echa. Zmuszony do wojny. Zebrał
125 tyś i wyruszył na Belgię przeciw Blucherowi i Wellingtonowi razem ok. 250 tyś. Od wsch nadciągała większa armie ros-aus.
Plan NB rozbić zanim się połączą. Początkowe sukcesy, pokonuje Bluchera, a Ney Wellingtona. Jednak nie rozbito przeciwnika.
NB połączył się z Neyem pod Waterloo 18 VI 1815 – zupełna klęska, udało się połączyć Blucherowi z Wellingtonem. Francuzi w
rozsypkę. 22 VI abdykował na rzecz syna. Chciał udać się do Ameryki. Król Jerzy IV daje mu statek, ale rozkaz zabrania szabli i nie
używania tytułów monarszych, NB był tylko generałem.
Wywieziono go na wyspę św Heleny, gdzie przebywał do śm 5 V 1821.
Koalicja znów weszła do Paryża. Traktat Paryski z 30 Maja uznano za nieważny Następny w listopadzie
W Paryżu 26 IX 1815 zawarto tzw Święte Przymierze. Autorstwo AI – mistyczna faza panowania. Tylko 3 artykuły, monarchowie
uważają się za ojców rodziny. Przystępują wszystkie państwa oprócz Turcji, Anglii. Dławienie ruchów rewoluc i narodowowyzw.
20 XI – drugi pokój paryski, Fr w granicach z 1790, 700 ml franków kontrybucji, utrzymania 150 tyś korpusu okupacyjnego.
REWOLUCJA FRANCUSKA 1789–99, (wielka rewolucja francuska), przewrót ustrojowy i polit., który obalił monarchię absolutną
i ustrój stanowy we Francji (1789), doprowadził do monarchii konst. (1791), a później proklamowania I Rep. Fr. (1792); na wybuch
r.f. złożyło się wiele przyczyn; kryzys finans. monarchii, pogłębiająca się niechęć do absolutyzmu i przywilejów stanowych,
rozpowszechnianie się idei oświecenia i pojawienie się fenomenu opinii publ., a ponadto nieurodzaj 1788 — wszystko to złożyło się
na upowszechnienie dążeń do reformowania państwa; na tym tle doszło do rewolty stanu trzeciego, zwł. jego górnej warstwy —
wykształconej inteligencji uosabianej przez adwokatów, która nie mogła liczyć na godziwe miejsce w państwie, oraz chłopów,
żądających zniesienia ciężarów feud., i miejskiego plebsu. Kolejnymi etapami wymuszanych stopniowo reform było zwołanie i
otwarcie 5 V 1789 przez Ludwika XVI Stanów Generalnych, które uznały się 17 VI Zgromadzeniem Nar., następnie 9 VII
przekształciły się w Konstytuantę i podjęły prace nad konstytucją (przywódcy m.in.: M.J. La Fayette, G.H. Mirabeau i E.J. Sieyes).
Obrady Konstytuanty toczyły się w atmosferze ostrego konfliktu z królem i przeciwnej reformom arystokracji; zdymisjonowanie
popularnego ministra finansów J. Neckera wywołało rozruchy; 14 VII lud Paryża (sankiuloci) zdobył Bastylię — symbol represji
monarchii. W tej sytuacji Ludwik XVI zaakceptował dotychczasowe postanowienia Zgromadzenia Narodowego. Chłopska rewolta na
przełomie VII i VIII 1789, zw. Wielką Trwogą, skłoniła 4/5 VIII Konstytuantę do zniesienia większości praw i przywilejów
stanowych, w tym bezpośrednio obciążających chłopów świadczeń feud.; przyjęta 26 VIII Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela
wprowadziła m.in. zasadę równości wobec prawa, suwerenności narodu, wolności wyznania i słowa oraz nienaruszalności prawa
własności; 1790 przeprowadzono reformę adm., a nowy podział terytorialny (departamenty) zniósł partykularyzmy i przywileje
lokalne; reforma Kościoła (1790), wraz z konfiskatą majątków kośc. i likwidacją klasztorów, podporządkowała państwu
duchowieństwo, zobowiązując je do złożenia przysięgi na tzw. konstytucję cyw. kleru; uchwalona 3 IX 1791 konstytucja
przekształciła Francję w monarchię konst., z władzą ustawodawczą należącą do wybieranego Zgromadzenia Prawodawczego. Na
przemiany polit. wielki wpływ wywarła działalność klubów, zwł. jakobinów, kordelierów i żyrondystów oraz ich przywódców
(M.Robespierre, G.J. Danton, J. Marat, J.P. Brissot); w wybranej X 1791 Legislatywie przewagę zdobyli żyrondyści; IV 1792
Francja wypowiedziała wojnę Austrii, następnie Prusom, uważanym za gł. zagrożenie zewn.; niepowodzenia wojsk fr., chaos gosp.,
głód i nędza spowodowały wrzenie ludności Paryża; Ludwik XVI, skompromitowany próbą ucieczki i podejrzany o współpracę z
obcymi dworami w celu stłumienia rewolucji, został 10 VIII 1792 uwięziony. Nowo wybrany Konwent Nar., w którym przewagę
uzyskali żyrondyści, proklamował 22 IX Francję republiką; królowi wytoczono proces o zdradę, został skazany i 21 I 1793 stracony.
W następstwie tych wydarzeń powstała antyfr. I koalicja, do której przystąpiła większość państw europejskich. Trudna sytuacja zew. i
wewn. Francji — konflikty społ., dyskryminacja rel., bunty wojska i arystokracji, spiski rojalistycznej emigracji, powstania w Wandei
9
(wojny wandejskie – Wandea, departament - powstania chłopskie w obronie religii i monarchii Burbonów pierwsze po straceniu
króla 1793, powstańcy wprowadzili nowa taktykę walki, tzw tyralierę ok. 30 tyś, także powstanie w okresie 100 dni NB, ces
zmuszony wysłać 30 tyś żoł, których zabrakło pod Waterllo) i szuanów w Bretanii (chłopi walczący w obronie króla i religii, zach Fr)
oraz lokalne rewolty, wreszcie walka o władzę między jakobinami i żyrondystami — spowodowały narastanie państw. terroru i
wytworzenie się jego samonapędzającego się mechanizmu; wiosną 1793 władzę przejęli jakobini, zapoczątkowując okres oficjalnego
rewol. terroru i dyktatury, których gł. instytucjami stały się Komitet Bezpieczeństwa Powszechnego (i jego lokalne organy) oraz
Komitet Ocalenia Publicznego; VI 1793 przywódcy żyrondystów, oskarżeni o brak stanowczych działań wobec zagrożenia republiki
oraz niechęć do scentralizowanego państwa z paryskimi instytucjami na czele, zostali aresztowani, skazani i straceni; podjęte przez
jakobinów działania nadzwyczajne (m.in. reorganizacja armii, likwidacja pozostałych ciężarów feud. na wsi, wprowadzenie
maksymalnych cen i płac) miały obronić r.f. przed wrogami zewn. i wewn., zapobiec klęsce głodu oraz zjednać im poparcie mas lud.;
ustanowiono powsz. laickie nauczanie podstawowe, rozpoczęto tworzenie nowocz. nar. instytucji kultury (Institut de France), choć
pośrednio przyzwalano na dewastację dóbr kultury związanych z dawnym porządkiem i Kościołem; wprowadzono system metryczny
oraz nowy kalendarz z rachunkiem lat od daty proklamowania I Rep. (kalendarz rewolucyjny francuski); wreszcie chrześcijaństwo
zaczęto zastępować religią obywatelską — ateistycznym kultem Rozumu; konstytucja roku I (uchwalona 1793) gwarantowała powsz.
prawo wyborcze, lecz z uwagi na stan wyjątkowy nie weszła w życie. Terror osiągnął apogeum w wojnie domowej 1793–94; w imię
obrony haseł r.f. oraz „jednej i niepodzielnej republiki” jakobini bezlitośnie prześladowali swych prawdziwych i urojonych
przeciwników; szczególnie krwawo rozprawiano się ze zbuntowanymi prowincjami (z wyjątkowym okrucieństwem pacyfikowano
Wandeę) oraz z, uznawanymi za symbole dawnego porządku, arystokratami i klerem; zwycięstwa wojenne armii republ. i osłabienie
sił kontrrewol. ożywiły wiosną 1794 opozycję przeciwko polityce terroru, który stał się zagrożeniem dla wszystkich warstw społecz.
IV 1794 M. Robespierre zlikwidował opozycję kordelierów (stracono m.in. G. Dantona); nienawiść do władzy i obawa, by nie stać się
kolejnymi ofiarami terroru, doprowadziły 27 VII 1794 (thermidor) do obalenia jakobinów i przejęcia władzy przez termidorian; 28
VII przywódcy jakobinów zostali aresztowani i straceni; zlikwidowano część represyjnych instytucji, zamknięto kluby jakobinów,
zniesiono ceny maksymalne i przywrócono swobody indywidualne w gospodarce; konstytucja roku III (23 IX 1795) powierzała
władzę wykonawczą dyrektoriatowi, a ustawodawczą — 2-izbowemu parlamentowi. Udział wojska w nadzorowaniu ładu społ. oraz
pomyślny przebieg wojny (zwł. wł. kampania NB, umożliwiająca 1797 zakończenie wojny z I koalicją), doprowadziły do wzrostu
polit. znaczenia armii; gdy 1798 na Francję uderzyły wojska II koalicji i armia fr. ponosiła klęski, w kraju zaś panował chaos polit. i
gosp., gen. NB wykorzystał niepowodzenia dyrektoriatu; 9 XI 1799 (brumaire) dokonał zamachu stanu i, na mocy konstytucji roku
VIII, przejął władzę ustawodawczą i wykonawczą początkowo jako pierwszy konsul, od 1802 konsul dożywotni, a od 1804 cesarz.
R.f. stała się wzorem dla wielu ruchów rewol. w Europie i Ameryce Łac. w końcu XVIII i XIX w.; do jej demokr. haseł nawiązywało
także powstanie kościuszkowskie 1794; przemarsz armii fr. przez Europę przyspieszył burzenie porządku feud. i zapoczątkował
proces powstawania nowocz. państw i demokr. społeczeństw; hasło „wolność, równość, braterstwo”, nośnik liberalizmu polit., legło u
podstaw wielu doktryn społ.-polit.; równocześnie r.f. częściowo usankcjonowała terror państw., co znalazło wyraz w późniejszych
mutacjach myśli rewol. oraz w proponowanym przez nie kształcie państwa; do jakobińskiego nurtu r.f. nawiązywały zwł. Komuna
Paryska 1871 i rewolucja bolszewicka 1917.
I koalicja - 1793-97
skład: Anglia, Austria, Prusy, Hiszpania, państwa niemieckie i włoskie, Holandia
bitwy: Valmy [z Austrią] - 1792
pokoje: Bazylea [z Prusami, Hiszpanią] - 1795; Haga [z Holandią] - 1795; Campo Formio [z Austrią] - 1797
II koalcija - 1798-1802
skład: Anglia, Austria, Rosja, Królestwo Neapolu, Turcja
bez Prus
bitwy: Marengo, Hohenlinden [z Austrią] - 1800; pod piramidami i Abikur [z Anglią] - 1798; góra Tabor [z Anglią i Turcją]
pokoje: Luneville [z Austrią] - 1801; Amiens [z Anglią] - 1802
III koalicja - 1805
skład: Anglia, Rosja, Austria, Szwecja, Królestwa Neapolu
bitwy: Ulm, Austerlizt [Austria+Rosja]; Trafelgar [Anglia] - 1805
pokoje: Bratysława [z Austrią] - 1805
bez Prus
IV koalicja - 1806-07
skład: Anglia, Prusy, Hiszpania, Portugalia - blokada kontynentalna
bitwy: Jena, Auerstaedt [Prusy] - 1806; Iława Pruska, Frydland [Rosja] - 1807; Somosierra - 1808
pokoje: Tylża [z Prusami, Rosją] - 1807
V koalicja - 1809
skład: Anglia, Austria, Hiszpania, Portugalia,
bitwy: Wagram, Raszyn, Zamość, Lublin [Austria] - 1809; Smoleńsk, Borodino, Brezyna [Rosja] - 1812
pokoje: Schonbrunn [z Austrią] - 1809
VI koalicja - 1813
skład: Anglia, Rosja, Prusy, Austria, Szwecja
bitwy: Budziszyn, Lipsk ["bitwa narodów"] - 1813
pokoje: Paryż [wszystkie narody; niekorzystny dla Francji] - 1813
10
Francja ostatnich królów.
Ludwik XVIII – 1814-1824 - brat L XVI, 1789 mianowany przez L XVI regentem. Przebywał w W Bryt. Powrót po detronizacji
NB w 1814. Zawarł pokój z koalicją. Doprowadził do redukcji wojsk okupacyjnych. Włączył się do polityki Świętego Przymierza,
udział w tłumieniu rewolucyjnych ruchów w Hiszp.
Joseph Fuche 1759-1820 – 1815 znów min policji (za śm L XVI, poparł zamach stanu NB 1799, który obalił dyrektoriat), twórca 6
rodzajów policji rywalizujących i śledzących się nawzajem, na czele aparatu podczas 100 dni NB, przeszedł na stronę L XVIII,
zdymisjonowany za królobójstwo, zbiegł.
Charles Maurice Talleyrand 1754-1838, (bp, w rew fr, na jego wniosek Konstytuanta sekularyzacja dóbr koś, eksk, poparł zamach
stanu NB, ks Benewentu 1806, min spr zagr, odsunięty, na usługach cara AI, reprezentant na KW 1815, premier, poparł Ludwika
Filipa I 1830), odsunięty przez L XVIII na życzenie cara AI.
W całej Fr rozprawa a byłymi bonapartystami zwł po okresie 100 dni. Bonapartystami „okazali” się protestanci. Ofiarami
marszałkowie Guillaume Brune i Michel Ney.
Ultrasi – dochodzą do władzy w okresie restauracji Burbonów. Skrajnie konserwatywne ugrup. polit. Przeciwne zmianom Rew Fr.
W 1825 przeforsowali w Izbie Deputowanych ustawę o odszkodowaniu w wys 1 mld fr za konfiskatę majątków w okresie rew.
Powrót do katolicyzmu, wskrzeszenie zakonu jezuitów przez pp Piusa VII 1814. Nawrót do przesadnego religianctwa.
Powołano Kongregację – tajne stowarzyszenie katolików i szlachty wymierzone w idee rewol. Zmierzała do wszystkiego, co
przedrewolucyjne, ale nie dążyła do absolutyzmu król. Tzw „Izba nie do znalezienia”.
Fr spłaciła kontrybucję i dążyła do pozbycia się wojsk okup.
Działały loże masońskie i szerzył się karbonaryzm.
Wolnomularstwo – scalanie lóż w kraju w Wielką Lożę, na czele lóż mistrzowie. Powstał w XVIII w Wlk Bryt, szybko w E. Od lat
60 XIX uprawiano magię i alchemię. Popierało ruchy narodowe i liberalne. Bogaty ceremoniał. Antyklerykalizm (za rozdziałem Koś
od państwa), deizm (uznający Boga za Stwórcę, ale odrzucający jego ingerencję w losy świata, cuda i objawienie).
Hierarchizacja członków. Przestrzeganie tajemnic i obrzędów, symboliki, znaków rozpoznawczych. Doskonalenie człowieka.
Karbonaryzm – „węglarze” (nazwa od wł węglarzy w Kalabrii, którzy udzielali schronienia zbiegom polit) ruch skierowany przeciw
absolutyzmowi i polityce „Świętego Przymierza”, gł we Fr i płd Włoszech. W poł XIX hasła narodowowyzwoleńcze i radykalny
program społeczny. Karbonariusze brali udział w powstaniu w Hiszpanii 1820 i rewolucji lipcowej we Fr 1830. ( w Polsce rozwój
przed powst listop Związek Węglarzy Polskich w Galicji 1833). Karbonariusze – republikanie.
Marie Joseph de La Fayette 1757-1834 – polityk, marszałek polny, gen ameryk, 1777 z oddziałem ochotników fr wyjechał do
Amer, walczył o niepodl St Zjedn. Inspirator Konstytuanty 9 VII 1789 - Zgromadzenie Narodowe - ustawodawcze, które opracowało
konstytucję 1789, za cel wprowadzenie ustroju konstytucyjnego, sekularyzacja dóbr koś, zniosła przywileje stanowe, wprowadziła
Deklarację Praw Człowieka i Obywatela 26 VIII 1789 – wolność słowa i wyznania, równość wobec prawa, nienaruszalność praw
własności, wzór do konstytucji państw.
Komendant mieszczańskiej Gwardii Narodowej 1789, z jego rozkazu oddziały rozbiły manifestację na Placu Marsowym 1791 w 2
rocznicę zburzenia Bastylii. Przeciwnik jakobinów. W okresie NB nie odgrywał żadnej roli. 1830 jeden z przywódców rew. lipcowej,
przeciw panowaniu Burbonów. Rzecznik obrony praw pols emigr, zwolennik niepodległości Polski - zwolennik monarchii konstyt.
Karol X 1824-1830 – brat L XVIII, przeforsował ustawę o odszkodowaniach, zaostrzył cenzurę, restytuował zakon jezuitów. Decyzje
doprowadziły do silnej opozycji. Wybory do Izby Deputowanych 1827 były porażką jego stronnictwa, ogłosił nowe 1830 były
kolejną klęską. Wydał dekrety ograniczające prawa wyborcze, zmiana ordynacji, zniósł wolność prasy i ponownie rozwiązał Izbę
Deputowanych. Doszło do rew lipc. Emigrował.
Rewolucja lipcowa – (Trzy Dni Chwały) 27 VII 1830 przeciw naruszeniu przez Karola X konstytucji: rozwiązanie parlamentu,
cenzura prasy, nowa ordynacja wyborcza, wzmocnienie arystokracji. Trwałą 3 dni. Abdykacja króla a tron Ludwik Filip I Orleański –
okres liberalnej monarchii konstytucyjnej. Dała impuls ruchom wolnościowym w E, min rew belgijskiej i powstaniu listp w Król Pol.
Rew lipc, nazywana monarchią burżuazyjną, a L F I nazywano królem burżuazji.
Ludwik Filip I 1830-1848 – linia orleańska (syn Ludwika Filipa ks Orleanu, najbogatszego czł Fr, głosował za śm króla, stracony).
- przeciwnik monarchii, uczestniczył w rew 1789, 1893 na emigracji
- po obaleniu K X, w wyniku rew lipc, wybrany na króla
- początkowo polityka liberalna, przekształcił w skrajny konserwatyzm, rzecznik wielkiej burżuazji
- dążył do rządów absolutnych – silna opozycja, zmuszony tłumić powstania ludowe 1832 i 1834.
- podbój Algierii, sprowadził prochy NB
- 1848 abdykował w wyniku rewolucji lutowej, emigrował do Anglii.
- ostatni król Francji, w E uważany za uzurpatora.
Rewolucja Lutowa 1848 – spowodowana żądaniem reformy parlamentu doprowadziła w wyniku starć ulicznych do obalenia
Ludwika Filipa I Orl i proklamowania 25 02 1848 - II Republiki. Zapoczątkowała ruch rewolucyjny zwany Wiosną Ludów.
Claude Henri Saint-Simon 1760-1825 – socjalizm utopijny, udział w wojnie o niepodl St Zj. Koncepcja budowy kanału przez Amer.
Uspołecznienie środków produkcji, zasada: „każdemu wg zasług”. Saint-simoniści – kontynuatorzy idei, krytyka kapitalizmu.
Charles Fourier 1772-1837 – socj utop., projekt budowy „falansterów”. Obiektów budowlanych, życie w falangach na ok 1620 osób,
wspólna praca, wspólna własność środków produkcji, wych dzieci, harmonia, mniejszość nie będzie wykorzystywała większości.
Niderlandy – sztuczny twór narzucony przez KW 1815. Belgowie cały czas w opozycji. Rozdzieleni byli od 250 lat.
3 języki: holenderski, walońśki i flamandzki, 2 religie.
W 1830 powstanie w Brukseli, próba pacyfikacji przez Wilhelma I (s Wilhelma V Orańskiego). Odparto atak Hol, proklamowano
niepodległość. Ustanowiono monarchię, na tron ks Leopold z dyn sasko-koburskiej, jako Leopold I 1831-1865.
1839 zawarto pokój w Londynie. Belgia i Luksemburg stają się niepodległe.
11
II cesarstwo 1852-1870 Prezydent od 1848.
1836 i 1840 próby przejęcia władzy we Fr przez bratanka NB, syna Ludwika byłego króla Holandii – Ludwik Napoleon.
Ludwik Napoleon syn Ludwika, 1852-1870 cesarz Fr. Próba przejęcia władzy 1836 i 1840. 1840 skazany na dożywocie. 1846 zbiegł
do Anglii. W czasie rewolucji lutowej 1848 wraca do Fr. Wybrany na deputowanego do Zgromadzenia Narodowego. Zostaje
prezydentem Fr. Pozował na demokratę w istocie dążył do odbudowy cesarstwa.
1851 XII 02 - zamach stanu, wprowadza stan wojenny. 1852 narzucił nową konstytucję: władza prezydentowi na 10 lat, trójizbowy
parlament, proklamacja ces.
2 XII 1852 koronacja na ces – II cesarstwo (NB 30 IV 1804).
Popierał przemysł – popularność burżuazji. Roboty publiczne – popularność biedoty. Dążenie do władzy absolutnej budzi opozycję.
Próba przywrócenia Fr przewagi w E.
Angażuje się w wojnę krymską 1854-1856 po stronie Tur. - wygrana nic Fr nie dała.
1856 – udział Fr z Ang w tzw II woj. opiumowej
Konflikt z Austrią 1859.
Dążył do zwiększenia posiadłości kolonialnych: wojna w Indochinach 1858-1862, zajął płd część Wietnamu. Ekspedycje wojskowe
przeciw Chinom 1860, Syrii 1861
1860 zaanektował Sabaudię i Niceę - porzucenie sprawy włoskiej.
1862-1867 – interweniował w Meksyku – przeciw Juarezowi (ogłosił zawieszenie wypłacalności wobec dłużników). 1861 Hiszp, Ang
i Fr podpisały konwencję o wspólnej interwencji w Meksyku. Wojska 3 państw wylądowały w 1861 w Veracruz, po czym Ang i Hisz
wycofali się. N III próbował uczynić z Meksyku cesarstwa zależnego od Fr. (w St Zj wojna domowa, doktryna Monroego). Cesarzem
arcks austr Maksymilian. 1867 Fr wycofuje wojska, Maksymilian rozstrzelany.
Umocnił panowanie fr w Madagaskarze.
1863 protektorat w Kambodży.
1863 – udzielił dyplomatycznego poparcia Polakom podczas powst stycz 1863.
Przeciwnik mocarstwowej pozycji Prus – ale był bierny podczas konfliktu Prus z Aus 1866 (Sadowa, utwo Związku Północnoniem).
1870 – wypowiedział wojnę Prusom. W bitwie pod Sedanem 2 IX 1870 wzięty do niewoli.
Zdetronizowany przez Zgromadzenie Narodowe w okresie rewolucji wrześniowej. Resztę życia na emigracji w Anglii.
Monarchia N III na ogół oceniana niepozytywnie. Kontrowersje. Przyniosła aparat represji, upadła tragicznie.
Występował przeciw opozycji, cenzura, nawrót do religianctwa i klerykalizmu. Wojny nie wiele Fr przynosiły.
Rozwój gospodarczy. Rozwój przemysłu, sieci kolejowej. Rozwój handlu – domy paryskie. Przebudowa Paryża, niszczenie
zabytków. 10 I 1870 ks Pierre Bonaparte jeden z 5 synów i 11 dzieci zastrzelił red za artykuł – uniewinniony, fala opozycji.
Eugenia de Montijo, żona N III, córka hiszp granta. Angażowała się w politykę, przeciwniczka Prus, popierała Austrię, na froncie.
Pierwsze dziesięciolecie rządów N III okres reakcji, nie miał obozycji, w drugim dzies., liberalizuje politykę, dopuszcza opozycję.
Przed wojną N III rozpoczął reformy, a wojna miała być wyjściem z kryzysu.
Wojna fr-pruska 1870/1 – Fr przeciwstawiając się hegemoni Prus, dążącej do zdobycia Alzacji i Lotaryngii w celu procesu
zjednoczeniowego. Bezpośrednią przyczyną depesza emska – spreparowana przez O Bis, obraźliwa dla N III, wyniku której Fr
wypowiedziała wojnę 19 VII 1870. Pretekstem tron Hiszpanii, zaproponowano go Leopoldowi, ks Hohenzollern-Sigmaringen, co
wywołało protest Fr. Poseł fr udał się do Ems do króla Wilhelma I (1861-1888) z żądaniem, aby Leopold zrzekł się korony. Ten
zrzekł się, ale w Paryżu zażądano by W I zobowiązał się na przyszłość, aby nikt z jego rodziny nie wysuwął kandydatury do tronu
hiszp. Z Ems przekazano informację-depesze do Berlina, którą Bismarck kazał opublikować w zmienionej formie.
Francja wydała wojnę. Bismarck wyzyskał zapał patriotyczny Niemców. Plan fr, aby uderzyć w środek i rozdzielić kraje płn od płd
(antypruskich), ale zwlekali i inicjatywę przejęli Niemcy.
Armia marsz Maurice Mac-Mahona pokonana pod Sedanem przez gen Helmutha von Moltke. 100 tys z N III w niewoli.
Paryż oblężony. Niemcy uzyskały Lotaryngię, Alzację, kontrybucję 5 mld fr.
Niemcy po Sedanie zjednoczone, w chwili kapitulacji były już cesarstwem. Koronacja w Wersalu. II Rzesza. Bismarck kanclerzem.
Prusy silniejsze ekonomicznie. Między falą rewolucji a zjednoczeniem rozwój gospod i militarny. Korzyści ze Związku Celnego.
Prusy prowadziły politykę zjednoczenia przeciwną polityce Austrii. Największą pomyłka Aus była jej postawa w wojnie krymskiej.
Rosja zbliżyła się do Prus.
Rewolucja wrześniowa – 1870, zamach stanu 4 IX 1870, który obalił N III po klęsce pod Sedanem. Proklamowano III Republikę i
utw tymczasowy Rząd Obrony Narodowej pod dow gen Louisa Trochu. Wysłał na rozomowy dypl Louisa Thiersa do Bismarcka, ale
bezskutecznie. W 1871 rozgromił Komunę Paryską. 1871-1876 prezydent.
Leon Gambetta 1838-1882 – przywódca partii republ., po klęsce pod Sedanem ogłosił w Izbie Deputowanych detronizację N III i
proklamowanie III Republiki. Władze przejął Rząd Obrony Narodowej z gen Trochu. Z oblężonego Paryża balonem zorganizował w
4 m-ce 600 tyś armię, ale same klęski. Podał się do dymisji (min spr wew) nie podpisawszy kapitulacji. 1881/2 premier.
Komuna Paryska 18 III – 28 V 1871. Delescluze, Vaillant, Tridon, Dąbrowski.
III Republika
Po pokoju z Niemcami rząd Thiersa, próby stabilizacji kraju.
Próby monarchii, sam Thieres skłaniał się do projektu monarchii, 2 kandydatów: z dyn orleańskiej wnuk Ludwika Filipa, hr Paryża
oraz z dyn burbońskiej hr Chambord Henryk V. Monarchiści sojusz, ale ostatecznie Thiers został prezydentem. Rządził 2 lata, udało
mu się spłacić kontrybucję na rzecz Prus i pozbyła się oddziałów. Zgr Narodowe votum nieufności premierem zostaje Mac-Mahon.
12
Edme Mac-Mahon, 1873-1979 prezydent, marszałek, 1859 zwycięstwo pod Magnetą 1859 i Solferino, gub Algierii. Dał okrążyć się
pod Sedanem 1870, w niewoli z NIII. Mianowany dow armii wersalskiej krwawo stłumił KP 1871.
Był bonapartystą, miano przywrócić na tron hr Chambord, ale kłótnia o kolory, chciał przywrócić biały Burbonów.
Do ostatniej chwili toczyły się spory o to czy Fr będzie rep czy monarchią. Uchwałą 1 głosu wybrano republikę. Opracowano kilka
uchwał min 7 letni okres prezydentury, które stały się konstytucją 1875.
2 izbowy parlament zwany Kongresem
 Izba Deputowanych, izba niższa – 532, co 4 lata w pwsz głos, równym i tajnym bez kobiet i żołnierzy
 Senat – 300, 75 dożywotnio (do 1884), reszta na 9 lat z departamentów i kolonii, co 3 lata wymiana 1/3 składu
Obie izby nazywały się Kongresem, wybierał prezydenta republiki i tylko on mógł dokonac zmian w konstytucji.
Prezydent wybór na 7 lat, z prawem rozwiązania Izby deputowanych, mianowania wys urzędników
Konstytucja składała się z 3 części:
1. ustawa o organizacji senatu – II 1875
2. ustawa o organziacji władz państwowych II 1875
3. ustawa o wzajemnych stosunkach między władzami państwowymi - VII 1875, kompromis między zwolennikami monarchii
konstytucyjnej a nurtem konserwatywno-republikańskim
Pierwsze wybory 1876 i wybory w Izbie Deputowanych wygrali republikanie. W opozycji do Mac-Mahona- monarchista Jules Grevy
– republikanin. Bez prawa wyborczego: kobiety, wojskowi, mieszkający poniżej 6 m-cy (godzi w robotników), ludność kolonii tylko
Francuzi. Do 1884 zakaz działalności org robotniczych – uchylono prawo Le Chapierra 1791.
Jules Grevy – przwodniczący Zgromadzenia Narodowego, 1879 – 1887 prezydent, działał na rzecz ugruntowania ustroju repub.
Izba ustawy:
- bezpłatna oświata, dopuszczenie dziewcząt do szkół
- amnestia dla komunardów
- liberalne przepisy dla prasy
Francja cały czas dążyła do odwetu za klęskę pod Sedanem – rewanżyści. Zbliżenie Fr do Rosji.
Sam Bismarck prawdopodobnie dążył do 2 wojny, jednak zdecydowana postawa Rosji, która zapowiedziała, że nie pozostanie
neutralna. Sojusz i konwencja wojskowa 1891-1894.
Niedoszła kariera dyktatorska gen Georges Ernest Boulanger (Bulanż). Poparcie monarchistów (1886 uchwała nakazująca
opuszczenie kraju wszystkim kandydatom do tronu). Pojedynek z obrażonym premierem Charles Floquet. Boulanger ranny, ale
wielkie poparcie społeczne i polit Liga Patriotyczna. Jednak nowy premier rozwiązał Ligę i nakazał aresztować Boulangera, ten
zbiegł. Bulanżyzm – awanturnicza polityka przy poparciu materialnym domu orleańskiego. Samobójstwo na grobie żony.
Alarmy wojenne w związku z Niemcami.
Kanał Panamski – Ferdinand Lesseps zainicjował budowę 1879, fr spółka, wiele afer, bankructwo 1889. Realizacja przez USA
1904-1914.
Francja cały czas polityka kolonialna. Umacniała się w Algierii, 1881 zajęła Tunis, Mauretania, Senaegal, Mali. 1879-1880 Kongo,
Gabon, Somali, Madagaskar.
Jules Ferry – 1880-1885 premier, intensywna polityka kolonialna.
Indochiny, wygrana z Chinami i protektorat w Kambodży.
Gospodarka z 2 spada na 4 miejsce. Kapitał wywożony za granicę, gł do Rosji. Na przełomie wieków ok. 30 mlr franków za granicę.
Straty wojny z Prusami 13 mlr w tym kontrybucja 5 mlr fr. Po 1870 Fr idzie droga od gospodarki wolnokonkurenc. do imperialnej.
1864 – I Międzynarodówka. Londyn. Koncepcje:
1. socjalizm, różne odmiany (poglądy Marksa - rewolucja, oraz anarchizm Josepha Proudhona – anarchizm indywidualny,
droga reform, bezgotówkowa wymiana, upowszechnienie własności, konflikt z Marksem).
2. anarchizm związany z narodnictwem (Bakunin, narodnicy Hercena i Ogariowa, anarchizm kolektywistyczny: wolność
absolutna, społeczeńśtwo bezpaństwowe, odrzucał ideę własności prywatnej).
3. tradeunionizm (brytyjskie związki zawodowe)
4. demokratyzm republikański (Mazzini, karbonariusz, rewolucjonista)
5. blankizm – Louis Blanqui, moralna krytyka kapitalizmu bez uwzględnienia analizy ekon i proletariatu.
Zdelegalizowana w E., przeniesiona 1872 do Nowego Jorku, 1876 rozwiązana.
1880 – pierwsza Francuska Partia Robotnicza, marksistowski program. 1882 rozłam:
- marksiści
- possybiliści – nie rewolucje a reformy.
1889 – II Międzynarodówka 14 VII w Paryżu w 100 lecie zburzenia Bastylii. Zrzeszenie partii socjalistycznych.
9 kongresów. Powszechne prawo wyborcze, przeciw pol kolonialnej, militaryzmowi. 1 maja świętem. Walka z anarchizmem.
1900-1914 3 kierunki:
1. reformistyczny Eduard Bernstein, rewizjonizm, socjaldemokracja, odrzucał teorię rewolucji i dyktatury proletariatu.
Tradycje trade-unionizmu i socjalizmu. Legalne formy na rzecz reform. W opozycji do Marksa. Millerand Alexander –
pierwszy socjalista w gabinecie 1899 we Fr. (Milerandyzm – współpraca rządu z socjalistami). Umiarkowane cele,
ewolucyjne metody.
2. centrowy Kautsky Karl – przeciw dyktaturze prol i rewolucji, kautskizm.
3. lewicowy – R. Luksemburg i Lenin.
W czołówe partie socjaldem Niemiec. Engels. Po wybuchu I w św rozłam spowodowany odejściem komunistów Lenina.
13
1923 przekształciła się w Socjalistyczną Międzynarodówkę Robotniczą.
Działacze: Niemcy: Bebel August, tokarz, Karl Kautsky, Wilhelm Liebknecht i syn Karl. Francuzi: Jules Guesde (teoretyk
socjalizmu, na czele Sekcji fr, jeden z przywódcó II Międz.), Paul Lafargue (przyjaciel Marksa), Eduard Vaillant (na czele blankistów
a po połączeniu z gedystami Socjalistyczna Partia Francji).
1894 – sprawa kpt Alfreda Dreyfusa, Żyda podejrzanego o szpiegostwo, zrehabilitowany. Sprawa podzieliła Fr na 2 obozy. Obrona
Zoli.
1901 blankiści i gedyści połączyli się i powstała Socjalistyczna Partia Francji. Guesde, Lafargue, Vaillant.
1902 – zwolennicy millerandyzmu Francuska Partia Socjalistyczna. Leon Jaures.
Połączyły się 1905 – Sekcja Francuska Międzynarodówki Robotniczej SFIO.
1898 – groźba wojny fr-ang o Sudan.
Próba połączenie posiadłości od Senegalu do Somalii – wsch-zach równolegle.
Anglicy próba połączenia od Kairu do Kapsztadu, płn-płd prostopadle.
Na przeszkodzie do realizacji – Kongo Belgijskie i Niemiecka Afryka Wschodnia TANGANIKA.
1899 porozumienie fr-ang w sprawie kolonii.
Millerand Aleksander w 1899 – pierwszy w dziejach socjalista w burżuazyjnym gabinecie. Twórca ustawy o skróceniu czasu pracy
z 11 na 10 h, inicjator powstania inspektoratów pracy. 1920-1924 premier, sojusznik JP.
Georges Clemenceau 1906-1909 i 1917-1920. Bezwzględność w realizacji planów polit i brutalność dały przydomek tygrysa.
Raymond Poincare 1912 premier i min spr wew, od 1913 prezydent. Powołał Clemenceau na urząd premiera.
1904 – układ o wpływach Anglia w Egipt, a Fr w Maroko. II faza Ententy. Entente corodiale – serdeczne porozumienie.
Ententa 1892-1907, 3 fazy: TRÓJPOROZUMIENIE
1. 1892 ros-fr przeciw Niemcom lub Włochom, Rosjanie 700 tyś, Fr 1.300. Podpisanie 1893/4. Bezpośrednią przycyzną
zbliżenia zamknięcie rynku niem dla ros płodów rolnych.
2. 1904 – entente cordiale, uregulowanie w sprawie Maroka i Egiptu.
3. 1907 układ ros-ang, strefa wpływów w Azji Śrd, Afganistan, Persja, Tybet.
TRÓJPRZYMIERZE
1882 – Tajny sojusz polit-wojsk Niemiec, Aus-Węg i Włoch z inicjatywy Bismarcka. Pomoc w razie niesprowokowanego ataku,
przetrwał do 1915, gdy Włochy opowiedziały się po stronie Ententy.
1876-1914 – najintensywniejsza polityka kolonialna obszar zwiększył się 12 krotnie.
1881-1886 – okres kryzysu w polit kolon z Niemcami
Belgia
Po KW 1815 Królestwo Zjednoczonych Niderlandów (Bel i Hol). Belgia pozyskała Kongo 80 x większe od Belgii. 1884/5
Konferencja berlińska zaakceptowała podboje Zairu. Państwo połączone unią personalną z Belgią Leopolda II.
Koncentracja produkcji (1 miejsce w świecie). Potentat w produkcji przemysłowej obrocie kapitału. Najlepsza sytuacja klasy
robotniczej. Od 1908 oficjalnie kolonia belgijska tzw Kongo belgijskie. 2 partie liberalna i katolicka. 1898 równouprawnienie
języków: waloński (francuski) i flamandzki (większość).
Holandia
Indie Holenderskie = Indie Wschodnie (Indonezja, Nowa Gwinea). Kauczuk, cyna. Tak jak w Belgii duże znaczenie banków i wywóz
kapitału. 2 partie katolicka i protestancka.
Anglia
Rew przem, najwcześniej kapitalizm Anglii 1760-1830. Wytop żelaza przy pomocy węgla kam. Maszyny, wynalazki, siła pary.
Powstawanie fabryk.
W kapitalizmie przodowała Anglia, w której 50% ludności opierało byt o handel i produkcję. Najwięcej maszyn parowych 5 tyś.,
kolej 10 tyś km, Londyn 2,5 ml mieszkańców. Połowa produkcji światowej. Przodowała do XIX, prześcignęły St. Zj. i Niemcy.
Najszybciej przemiany gospod, długo nie dotknięta wojną. Już 1640-1660 rewolucja angielska, wprowadzająca system republikański,
burzliwy rozwój gospodarczy. (Cromwell, ścięty Karol 1649), od 1660 znów monarchia. Zrealizowała u siebie rewolucję burż.
Władza król ograniczona przez parlament, uchwalał prawa, określał budżet, pociągał ministrów do odpowiedzialności.
Rewolucja Fr – burżuazyjna, polityczna. Rew przemysłowa – ekonomiczna. Zaczęła się Najszybciej przemyśle tekstylnym
Najszybciej bawełnianym: przędzarki, 1765 przędzarka „Jenny” praca na 18 wrzecionach.
Silnik parowy Jamesa Watta 1790. George Stephenson 1814 produkcja parowozów.
Londyn finansowym centrum Europy i świata. Gospodarka przeżywała 3 krotnie kryzys nadprodukcji: 1825, 1836, 1847.
Utracili ST Zjedn (wojna o niepodległość 1775-1783 zw rewolucją amerykańską).
Ale uzyskali Indie, Kanada, Malta. Od 1788 Australia, 1840 Nowa Zelandia. Przejmują kolonie od Fr Najszybciej Hol, pozwala im
podbój Indii. Zajmują Przylądek Dobrej Nadziei Kapsztad od Hol. Plemiona Bantu, in Zulusi, Zulus Czaka, procesy integracyjne, zwł
1828. Kraj zaludniali Burowie: potomkowie osadników holenderskich. Wypierani przez Anglików na północ zakładali państwa:
Natal, Oranię Najszybciej Transwal. Od czasów odkrycia kopalni złota republiki burskie Najszybciej stałym konflikcie z Anglią.
Jerzy III 1760-1820, z dyn han, wnuk J II, choroba umysłowa od 1788, J IV sprawował rządy jako regent, formalnie od 1811. W
przeciwieństwie do J I i J II manifestował przywiązanie do Anglii. W poltyce opierał się na torysach. Dążył do osłabienia parlamentu.
Zakończył wojnę siedmioletnią 1756-1763 na mocy traktatu paryskiego 1763 A otrzymała: Kanadę, posiadłości w Indiach min
14
Bengal, Senegal, Florydę i Minorkę. 1761 odsunął wybitnego min sp zagr W Pitta St. W 1775 bunt w 13 koloniach A Półn. 1783
pokój wersalski i uznanie ST Zj. Po powierzeniu funkcji premiera W Pittowi mł premier 1778-1806 rola króla zmalała. Choroba
umysł od 1788, w 1811 przekazał władzę synowi.
Jerzy IV – 1820-1830,
Wilhelm IV, s J IV, król Anglii 1830-1837 wygasła unia personalna bryt-hanowerska. Zaraz po dojściu do władzy dopuścił Wigów.
1832 następca Wellingtona, lord Charles Grey, reforma wyborcza do parlamentu: pozbawieni prawa wyb robotnicy, prawo głosu dla
rzemieślników i kupców pow 10 funtów rocznie.
1833 zniesienie niewolnictwa w koloniach ang.
1834 powstanie domów pracy dla ubogich.
1832 reforma samorządu miejskiego – wszyscy płacący podatek prawo wyboru władz miejskich.
Wiktoria. Okres jej rządów – era wiktoriańska: 1837-1901.
Parlament ograniczał władze króla, uchwalał budżet, mógł pociągać do odpowiedzialności ministrów, uchwalał prawa.
Rada gabinetowa – in Rada ministrów – utarł się zwyczaj, że o jego składzie decydował przywódca większości parlamentarnej.
Parlament składał się z 2 izb:
Izby Lordów – bpi anglikańscy 26, lordowie szkoccy 16 i dziedziczni angielscy ok. 300.
Izba gmin – izba niższa, składała się z posłów wybieranych przez hrabstwa 186, miasta 467 i uniwersytety 5.
Udział w wyborach był przywilejem – gł dla właścicieli ziemi, w miastach – cenzus majątkowy. Uprawnienia w miastach nierówne,
wiele miast wymarło.
Gentry – ogólna nazwa szlachty ang, nie była klasą zamkniętą. Mieszczanin, który nabył dobra ziemskie zdobywał uprawnienia. Ang
szlachta nie miała takich uprzedzeń jak na kontynencie, sama inwestowała w handel, przemysł, bankowość.
Torysi – arystokracja ziemiańska, bezwzględne posłuszeństwo monarchii, konserwatywni rel. 1783 zreorganizowane przez Williama
Pita młodszego sprawowali rządy do 1830. Stosowali wysokie cła na zboże – gł dochód arystokracji ziemskiej.
Wigowie – burżuazja miejska, chcieli zachować supremację parlamentu nad władzą królewską, wprowadzili monarchię konstyt.,
ograniczenia prawa i przywileje koś anglik. 1714 przyczynili się do wprowadzenia na tron dyn hanow. 1762 odsunięci od władzy
przez J III. Odzyskali 1830, premier Charles Earl Grey, pozbawienie prawa wyborczego robotników, 1833 zniesienie niewolnictwa.
W latach 60 weszli najszybciej skład partii liberalnej.
Liberałowie – reprezentowali interesy burżuazji przemysłowej
Konserwatyści – interesy arystokracji obszarniczej.
Między obu klasami nie było przepaści w interesach. Podział schematyczny.
Liberal Party – działała do 1988, ukształtowana od lat 30 XIX, gdy 1832 w wyniku rozszerzenia praw wyborczych oligarchia wigów
została wsparta przez liberałów warstw średnich. Secesja w latach 60 z Partii Konserwatywnej tzw peelitów ukształtowała
ostatecznie. Wolność handlu, równouprawnienie, swoboda opinii, poprawa poł lud Irl, opieka klas upośledzonych.
Conservative Party – kontynuatorka torysów, 1834 nazwana Partią Konserwatywną przez R. Peela, pod jego przywództwem uznając
skutki reformy wyborczej 1832 pozyskała grupy związane z handlem i przemysłem, ziemiaństwo przeciwstawiało się liberalizacji
handlu, zniesieniu ustaw zbożowych Peela (konser) w 1846 doprowadziła do rozłamu, część przyłączyła się do p.lib. popierana gł
przez anglikanów, przeciwniczka nadania autonomii Irl.
Kolonie 140 x niż Wyspy Bryt, w Afryce 5 mln km, ¼ Afryki, 52 ml ludności, do 1879 90% kontynentu pod zarządem ludności
tubylczej, na pocz XX cały kontynent pod zarządem Europy – sposoby zartządzania:
- kolonie królewskie, urzędnicy królewscy
- protektoraty – kontrola w kwestii obronnrj, spr zagr, mieszkańcy nie są poddanymi króla
- mandaty (Togo, Kamerun) przejęte w traktacie wersalskim
Bryryjczycy inaczej traktują kolonie jako odrębne jednostki. Podległe sekretarzowi ds. kolonii. Władza gubernatora.
Irlandia – ujarzmiona 1691, powstania bezwz tłumiono. Zakazano szkół katol. Całą ziemia należała do protestantów.
1791 powstał Związek Zjednoczonych Irlandczyków (Irów). 1792 pozwolono na małżeństwa mieszane. 1793 dano katolikom
czynne, ale nie bierne prawo wyborcze.
1796- powstanie w Irlandii. Francja Dyrektoriat wysyła 15 tyś. W Bryt w śmiertelnym zagrożeniu, ale przypadek burzy sprawł, że
zawrócili do Fr. Potem flota ang rozbiła sprzymierzone floty Fr i Hiszp 1797, był to najcięższy rok dla Anglii do II w św, obawiano
się rewolucji, ściągnięto całą flotę z M. Śródz. 1798 powstanie stłumiono. Terror.
1800 zniesienie odrębności Irlandii. Rząd Pitta postanowił znieść oddzielny parlament i wprowadził wybory do parlamentu w
Londynie. W 1801 wprowadzono tzw Unię. 100 deputowanych zasiadło w Izbie Gmin, 28 w I Lordów.
Parlament – 300 os ale 2/3 mianowana przez właścicieli ziemskich. Wszyscy musieli być protestantami. Walki kat chłopi a prot właś.
1801 powstał jeden zjednoczony parlament: Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii. Jednak król Anglii nie zatwierdził ustawy.
Zwycięstwo to uniemożliwiło NB inwazji.
W 1801 utworzono Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii. Początkowo irlandzkim katolikom nie dano prawa zasiadania
w londyńskim parlamencie, stało się to dopiero w 1829.
Daniel O’Connel – przywódca legalnego ruchu irlandzkiego, zał Stowarzyszenia Katolickiego – dążenie do równoupraw katolików.
Walka o rozwiązanie unii z Anglią. Przeciw radykalny środkom, tylko legalnie. Burmistrz (mer) Dublina.
Organizacja Młoda Irlandia – hasła radykalne. Fala głodu w latach 40. ok. 1 ml zmarło i 1 ml wyemigrowało.
15
W St Zj 1858 z ruchu Młoda Irlandia wyłonia się tajna organizacja Fenianie, dążąca do oderwania się Irlandii od W Bryt. Angażując
się w wojnę domową w S Zj liczyli na poparcie w razie wojny W Bryt ze St Zj. Zwolennicy gł robotnicy, emigranci w St Zj i Anglii.
1866 oddział zbrojny dokonał nieudanej inwazji Kanady. Prowadzili akcje terrorystyczne, próby powstańcze.
Reformy Gladstona w latach 70, zrównanie wyznań, zakaz rugów przez lanlordów, amnestia dla fenian hamowała poparcie fenian,
Ok. 1870 rozwinął się w Irlandii ruch niepodległościowy nazywany home rule(rządy krajowe) Ch. Parnell. Zwolennicy home rule
żądali zniesienia unii z Wielką Brytanią i nadania Irlandii autonomii i niezależności wewn. Uznawali tylko parlamentarną formę
walki, poparli w 1886 liberalny rząd angielski W.E. Gladstone'a, w zamian za wniesienie do parlamentu projektu autonomii. Rządowe
projekty autonomii parlament dwukrotnie odrzucono 1886 i 1893, co zmniejszyło popularność home rule wśród Irlandczyków.
Z końcem XIX w. pojawił się nowy ruch niepodległościowy, dążący do pełnej suwerenności Irlandii, kierowany przez organizację
Sinn Fein, która propagowała od 1916 (powstanie wielkanocne) idee walki zbrojnej W wyborach w 1918 Sinn Fein odniosła
zdecydowane zwycięstwo, w roku następnym Irlandia proklamowała niepodległość, jednak nie uznaną przez Wielką Brytanię.
W 1921 protestancka większość zamieszkująca Ulster ogłosiła niezależność od Irlandii. Dekretem L. George'a nadano Ulsterowi
odrębny od irlandzkiego parlament.
Maszyny upatrywano za wroga przez robotników. Ruch luddystów – niszczycieli maszyn. Występowali przeciw maszynom nie
przedsiębiorcą. Kulminacja 1811-1812 masowe napady. Wprowadzono karę śm.
Idee fabryczne
Robert Owen 1771-1858 – ang ekonomista, utopijny socjalista, działacz społeczny. Budowa osiedli robotniczych, podwyżek,
skrócenia czasu pracy. Wysokie wyniki ekonomiczne. Od cara Mikołaja propozycja przesiedlenia do Rosji 2 ml ang robotników. W
St Zj 1825 założył gminę komunistyczną New Hormony. Zbankrutował. Promował prawo pracy gł w zakresie pracy kobiet i dzieci.
William Godwin 1756-1836 – teoretyk anarchizmu, przeciwnik form państwowych, idea uspołecznienia ziemi dopuszczał wszelką
własność indywidualną pochodzącą z pracy.
Wiktoria 1837-1901 – tron po Wilhelmie IV. Ces Indii od 1876. Początek rządów to silne napięcia społ – czartyzm oraz walka
przeciw cłom. Za jej panowania silny rozwój gosp imperium, wzmogła się ekspansja kolonialna, umocnił system demokratyczny
(wywierała wpływ na polit zagr, ale stosowała się do woli większości w parlamencie. Wzmocniła pozycję i popularność monarchii.
Czartyzm – nazwa pierwszego masowego ruchu robotniczego 1836-1848 zał stolarz William Lovetta. Program nazwany Kartą Praw
Ludu (People’s Charter): hasła prawa wyborczego dla robotników i poprawy bytu. 2 petycje podpisana przez ponad 1200 tyś i 3.300,
odrzucona przez parlament.1848 masowe aresztowania zahamowały rozwój ruchu (najwyższy etap przed marksizmem). Wybory
tajne, każdy pow 21 roku, podział na 200 okręgów. Wybory, co rok, diety posel.
Feargus Edward O’Connor - Idea powrotu robotników na wieś, skupowanie działek. Program rolny zbliżony do programu gmin
komunistycznych Roberta Owena.
Liga walki z ustawami zbożowymi. Richard Cobden – za likwidacją ustawy ograniczający import zboża, za wolnym handlem.
W latach 40 zabroniono dzieciom do 10 lat i kobietom pracy w kopalniach. 1847 skrócono czas pracy do 10,5h.
Robert Peel, 1829-1850 min spr wew, premier, zorganizował policję cywilną uzbrojoną w pałki „bobbies”. Złagodził prawo karne.
1832 – reforma wyborcza, bez klasy robot.
1841 - prowadził wolność handlu m koloniami a metropolią.
1846 – wobec nieurodzaju w A i Irl, doprowadził do zniesienia ceł na zboże, co spowodowało upadek gabinetu i zwycięstwo liberałó
XIX penetracja Chin. Dzierżawa Macao. Początkowo Chiny dyn mandżurskiej - Cing 1644 -1911sprzyjały kontaktom, ale szybko
zorientowały się w metodach, pozwolono wpływać tylko do kantonów. Największy zysk z opium. Rząd przeciwstawił się
procederowi – zniszczył zapasy i statki z opium. Doszło do Iwojny opiumowej 1840/2. Anglia otrzymała Hongkong, dostęp do 5
portów: Kantonu, Szanghaju, wysoką kontrybucję.
I wojna 1839/42
II wojna 1856/8 z Fr – bombardowanie i zajęcie Kantonu przez siły lądowe, utrzymanie ambasadorów i kontrybucja
III wojna 1859/60 z Fr – próba zatrzymania przez Chiny delegacji ratyfikującej warunki doprowadziły do ostatniego konfliktu, siły
ang-fr zajęły Pekin. Chiny utraciły na rzecz Ang Hongkong, zmuszone otworzyć się dla zagr handlu i zalegalizować handel opium.
Wigowie odsunięci od rządów przez Jerz III w 1762 (William Pita sen), odzyskali ponownie w 1830, lord Charles Grey. 1832
przeprowadzili parlamentarną reformę wyborczą. Rządzili do 1866. Konserwatyści i liberałowie aktywna polityka kolonialna.
Anglia w poł XIX gigantem kapitalizmu. Rozszerzenie granic imperium, wzrost bogactwa i potęgi polit, wpływy międzynar.
Henry Palmerston 1784-1865, czł partii torysów do 1828, następnie wigów. Premier 1855/8. 1859/65. Zwolennik równowagi sił w
E. Zasada: niezmienne są interesy W Bryt, nie zaś jej sojusznicy. Popierał ruchy narodowowyzw, osłabiające przeciwników,
powstanie w Belgii, walki Piemontu o zjednoczenie Włoch, Danię w konflikcie z Prusami i Austrią o Szlezwik-Holsztyn. Przeciwnik
Rosji, doprowadził do włączenia Anglii w wojnę krym, Zwolennik oderwania od Rosji Finlandii, Krymu i Gruzji. Nie ing w spr pols.
Anglia wiktoriańska 1837-1901
Epoka stabilizacji, długich rządów, swobody konstytucyjne, rządy królewskie bez ekstrawagancji, przykładne życie osobiste i
rodziny. Mężem ks sasko-koburski Albert. 9 dzieci.
W Anglii wiele swobód obywatelskich, funkcjonował słynny Hyde Park, wolność prasy, emigranci przyjmowani bez ograniczeń,
działali Marks i Engels. Zebrało się pierwsze Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników 1864 – I Międzynarodówka.
1851 – pierwsza agencja informacyjna Paul Julius Reuter.
16
Robotnicy najlepiej opłacani. Funkcjonowały Trade-Uniony – związki zawodowe legalnie 1786, zrzeszeni wg miejsca zamieszkania,
nie pracy.
Benjamin Disraeli 1804-1881 – konserwatysta, choć najpierw liberał, premier 1868, 1874-1880, zmiany w systemie ochrony zdrowia
i ustawodastwa pracy, przyczynił się do rozszerzenia praw wyborczych, sprzyjał kolonializmowi.
1867 – reforma prawa wyborczego – obniżono cenzus majątkowy.
- reformy społ, skrócenie czasu pracy 9,5h , zakaz pracy dzieci do 10 lat,
- 1867 zakup 45 % akcji Kanału Sueskiego od Ismaila Paszy, syn Ibrahima, wnuk Mehmeda Alego.
William Gladstone 1809-1898 – liberał, po rozłamie w partii konserwatywnej ze zwolennikami Peela 1846 (zwolnienie ceł na zboże)
zbliżył się do liberałów, 4 razy premier 1868-1874 (w odniesieniu do tego okresu nazywa się wielkie ministerstwo lub wielki
gabinet), 1880-1885, 1886, 1892-1894. (1882 – opanowanie Egiptu).
1881 - reforma rolna.
1884 – rozszerzenie prawa wyborczego na robotników
1886 – projekt prawa przyznającego autonomię Irlandii z oddzielnym parlamentem w Dublinie – spowodowało rozłam Partii Liber.
Robert Salisbury 1830-1903 premier 1895-1902, konserwatysta, przeciwnik reform społecznych, rzecznik izolacjonizmu (nie
zawieranie na stałe sojuszy, twórcą J. Waszyngton) kolonializmu. Aneksja Birmy i Sudanu (państwo teokratyczne Mahdiego 18851899). Wojny burskie 1880/1, 1899-1902 w ccelu opanowania bogatych złóż diamentów i złota w rep burskich Transwalu i Oranii.
Prawo wyborcze:
1832 – Charles Grey – rzemieślnicy i kupcy pow 10 funtów rocznie podatku (nie obejmował robotników)
Robert Peel – 1846 zniósł cła na zboże co doprowadziło do rozłamu w partii torrysów. Bobbies, równouprawnienie katolików,
wolność w handlu między metropolią a koloniami.
1867 – Benjamin Disraeli – obniża cenzus, drobnomieszczanie i arystokracja robotnicza.
1884 – William Gladstone – robotnicy
Lord Salisbury, Artur Balfour, 1918 – powszechne prawo wyborcze, dopuszczajace robotników Lloyd Geogr..
Indie
Indiami od 100 lat rządziła angielska Kampania Wschodnioindyjska – nastawiona na eksploatację.
Maharadżowie – najbogatsi, niezależny władca państwowy. Pariasi – najbiedniejsi, pozakastowi.
1857-1858 – powstanie sippajów - ogólnoindyjskie powstanie, podatki, zubożenie, rabunkowa gospodarka, tłuszcz wieprzowy i
wołowy smaorwano nim naboje przycyzną konfliktu z muzułmanami i hindusami na tle rel.
Sipaje – żołnierze szkoleni przez Anglików, zajęli Delhi i powołali na tron z dyn Wielkich Mogołów Bahadura Szacha II.
Powstanie krwawo stłumione.
1858 – zniesiono podporządkowanie kraju Kampanii, i Indie wcielono do korony. Zarządzał nimi namiestnik z tytułem wicekróla.
1876 – Wiktoria przyjęła tytuł cesarzowej Indii. Zaczęto przeprowadzać reformy w Indiach, adm, sąd, 3 uniwersytety.
W latach 1856-1858 W Bryt toczyła równolegle 3 wojny, z Persją o Afganistan, z sipajami w Indiach i razem z Francją II wojnę
opiumową przeciw Chinom – opium stawało się towarem legalnym.
1859/60 – III wojna opiumowa, zajęto Pekin, Fr i Ang jeszcze bardziej zwiększyły przywileje, większa kontrybucja. Ang do Hongkongu przyłącza Koulun (wyspa Hongkong w rękach Angl od 1841).
Ekspansja Anglii także w Afryce (Płd Afr: Burowie – potomkowie europ z XVII wyparci na północ, gdzie utworzono republiki:
Natal, Oranię i Transwal w 1910 Związek Płd Afryki, 1961 RPA) i Nowej Zelandii (1840-1872 wojny maoryskie - wyniszczenie
ludności maoryskiej).
1867 – nastąpiło zjednoczenie większości posiadłosci brytyjskich i powstało Dominium Kanady, do którego przyłączyła się 1871
Kolumbia Brytyjska, 1873 Wyspa Ks Edwarda, 1949 Nowa Funlandia. W dominium przekształciła się Australia 1901, Nowa
Zelandia 1907, Zwiazek Południowej Afryki 1910.
Dominium – oznacza status: własny rząd, parlament, królowa pozostawała zwierzchnikiem najwyższym, reprezentował ją gubernator.
Kanał Sueski – łączy M Śr z M Cz. 1854 fr inż. De Lesseps uzyskał koncesję. 1858 utw towarzystwo Kanału Sueskiego z przewagą
kapitału fr. 1859 rozpoczęto budowę. 1869 – otwarcie kanału.
1875 – egipskie akcje kupują Anglicy. 1882 obsadzją wojskiem.
1888 w Stambule podpisano konwencję gwarantującą międzynarodowy charakter Kanału.
Anglia stała się posiadaczem wszystkich węzłowych punktów do Indii.
Stąd stanowisko podczas wojny ros-tur 1877/8, gdy Rosja mogła się usadowić w Konstantynopolu, a Bułgaria szansa autonomii.
Jednak dyplomacja Anglii i Niemiec przeciwstawiła się takim działaniom – kongres berliński.
Kongres berliński 1878 (trzeci po KW 1815 i Paryskim 1856) – kongres sygnotariuszy traktatu paryskiego z 1856 wielki kongres
dyplomatyczny z inicjatywy Bismarcka w celu rewizji traktatu z San Stefano. Zbyt silna pozycja Rosji na Bałkanach sprzeciw:
- powstało autonomiczne ksiąstwo Bułgarii, władcę miał zatwierdzać sułtan, jednak okrojono z 163 na 64 tyś km2.
- Aus-Węg otrzymały Bośnię i Hercegowinę w zarząd
- Kongres sankcjonował niepodległość Rumunii, Serbii, Czarnogóry
- Macedonię zwrócono Turcji
- Rosja kosztem Rumunii cz Besarabii
- W Turcji wolnośc wyznania
Przed kongresem Turcja traktat z Anglią w zamian za angielską opiekę nad posiadłosciami tur w Azji Mn oddawała W Bryt Cypr.
17
Skład:
Niemcy – Otto von Bismarck kanclerz
Rosja – Michaił Gorczakow 1739-1861 gub woj. w W-wie 1846, 1855 wódz naczelny w wojnie krymskiej, 1856 namiestnik Król Pol
Anglię – Benjamin Disraeli 1804-1881, premier 1868, 1874-1880, sprzyjał kolonializmowi, prawa wyborcze
Francja – W. H. Waddington
Aus-Węg – hr Gyula Andrassy – węg polityk, 1867 współtwórca dualistycznej monarchii aus-węg, pierwszy premier rządu węg
Turcja – Mehmed Ali Pasza - marszałek
Próba opanowania całej Afryki – koncepcja Johna Rhodesa 1853-1902 od jego nazwiska Rodezja (Zimbabwe), premier Kraju
Przylądkowego. Podbój kolonialny Afryki za pomocą kampanii, utworzono Kampanię Południowoafrykańską, powiązane tym razem
z państwem. Wojny burskie, 1880/1, 1899-1902, Anglicy podbili Transwal i Oranię i wcielili do posiadłosci kolonialnych.
Z czasem zacierały się konflikty z ludnością poch holenderskiego.
Na przełomie XIX/XX Anglię w ekonomice wyprzedziły St Zj i częściowo Niemcy. Jako kraj silnie przemysłowy najsilnie
odczuwała kryzys ekonomiczny w 70 i kryzys agrarny w 80.
Partia Pracy – Labour Party – zał 1900 z Komitetu Reprezentacji Robotników, początkowo zrzeszała związki zawodowe, 1906
zdobyła 29 mandatów do izby Gmin.
Edward VII, syn Wiktorii, król 1901-1910, zapoczątkował tworzenie się bloku antyniemieckiego państw:
1904 z Fr, 1907 z Rosją = Ententa. Zadaniem rozstrzyganie wszystkich spraw spornych. (ukł z Rosją nie przewidywał sojuszu wojsk).
Jerzy V 1910-1936, syn E VII, 1921 proklamował wolne pańśtwo Irlandię bez Ulsteru. Reforma parlamentu, ograniczając I. Lordów.
Ententa – Trójporozumienie, uformowane w latach 1892, 1904, 1907. proces skłądał się z etapów:
- 1892 ros-fr konwencja wojskowa: jeśli Fr zaatakują Niemcy lub Włochy Rosja wystawi 700 tyś, a jeśli Rosję zaatakują
Niemcy lub Austria Francja wystawi 1.300 tyś (przyczyną bezpośrednią- zamknięcie rynku niem dla ros płodów rolnych)
- 1904 – układ fr-bryt (nie sojusz wojs) w sprawie nieporozumień co do stref wpływu, gł w Afryce, Egiptu, Maroko, Nigeria.
- 1907 - układ ros-ang (nie sojusz wojs) w sprawie Azji Śrd, Afganistanu, Persji, Tybetu.
W czasie wojny po stronie Ententy stanęło 25 państw.
W ten sposób stanęły naprzeciwko siebie 2 bloki polit-militarne: Trójprzymierze i Trójporozumienie, co doprowadziło do I woj. św.
Państwa Centralne – Tróprzymierze, Niemcy, Aus-Węg, Włochy - 1882 sojusz polit-wojsk z inicjatywy Bismarcka, przewidywał
pomoc wrazie ataku Fr lub Rosji na któregoś z sygnotariuszy, odnawiany przetrwał do 1915 – Włochy przystąpiły po stronie Ententy.
Austria
1806 Cesarz rzymski stał się ces austriackim. Po KW 1815 odszkodowania terytorialne: posiadłości weneckie
Państwo wielonarodowościowe.
Powstają domy bankowe – Rotszyldowie.
Klemens Lothar Metternich – 1773-1859 książę, 1809-1815 min spr zagr, kanclerz od 1821, Zapewnił Aus hegemonię w Związku
Niemieckim udaremniając plan stworzenia silnej Rzesz Niemieckiej. Współinicjator obok AI Świętego Przymierza.
Bezwzględnie tłumił ruchy narodowowyzwoleńcze. Przekształcił Aus w państwo policyjne, wprowadził cenzurę. Uważany za
reakcjonistę i tyrana. Zaufany Franciszka I i Ferdynanda I.
Po wydarzeniach Wiosny Ludów 1848 odsunięty, Wyjechał do Anglii, zaangażował się w budowę Kanału Sueskiego.
Karlsbadzkie postanowienia – 1819 uchwały (Karlowe Wary) 10 państw niem, twórcą Matternich, wprowadzały cenzurę, usuwanie
profesorów, zakaz działalności stow. studenckim. Celem walka z opozycją demokratyczną. Komisja śledcza z siedzibą w Moguncji.
Franciszek II ces 1792-1835 ostatni ces rzym-niem, syn Leopolda II, wnuk Marii Teresy. Od 1804 pierwszy ces Austrii. W czasie
jego rządów Aus występowała w koalicjach przeciw Fr.
Ferdynand I 1835-1848 ces, niedołężny i upośledzony pozwalał rządzić Metternichowi. Pod wpływem rewolucji w 1848 w Wiedniu
abdykował na rzecz siostrzeńca Franciszka Józefa.
Franciszek Józef I 1848-1916 ces. Stłumił rewolucję w Austrii 1848 i powstanie węgierskie 1849.
Związek Niemiecki, konfederacja państw niemieckich utworzona na kongresie wiedeńskim 1815, pod przewodnictwem Austrii.
Liczba państw wchodzących w skład Związku była zmienna: 1817 - 41 państw (w tym 4 wolne miasta oraz, z racji posiadania ziem
w Niemczech, królowie: do 1837 - Wielkiej Brytanii (Hanower), do 1864 - Danii (Holsztyn, Lauenburg), do 1866 - Holandii
(Luksemburg, Limburg), 1866 - 34 kraje. Siedzibą organizacji był Frankfurt nad Menem.
ZN był terenem rywalizacji prus-aus o wpływy w Niemczech. 1848 Rada Związku przekazała swe uprawnienia regentowi, co miało
umożliwić zjednoczenie Niemiec. Po 1848 utrzymany dzięki interwencji cara Mikołaja I. Rozwiązany 1866 na mocy pokoju
praskiego, kończącego wojnę austriacko-pruską. Austria sprawowała zwierzchnictwo nad Związkiem.
Pojawiają się ruchy narodowowyzwoleńcze, najwcześniej we Włoszech: 1820 rewolucja neapolitańska, 1821 w Piemoncie, Hiszpanii,
Portugalii i Polsce. Od 1819 Grecy. 1830 rewolucje i powstania we Fr, Belgii i Polsce. 1846 największe powstanie chłopskie Jakuba
Szeli w Galicji Zachodniej (Czechy i Słowacja). Zniesienie pańszczyzny w Austrii dopiero podczas Wiosny Ludów.
Pierwsza poł XIX odrodzenie się Słowiańszczyzny.
Czechy: Joseph Dobrowsky 1753-1829, slawista, autor dzieł: Historia języka i literatury czeskiej.
Słowacja (należała do korony królów węgierskich): Ludowit Śtur, działacz i publicysta.
18
Austrolawizm – koncepcja równego rozwoju i uprawnień wszystkich narodów pod berłem Habsburgów, przeciwstawiał się
rosyjskiemu panslawizmowi.
Panslawizm – ruch dążący do zjednoczenia się Słowian. Czech J. Herkel. Odmiany w zależności od kraju, w którym zaistniał.
Ilyryzm – ruch narodowowyzwoleńczy powstał w Chorwacji 1832-1835. Budzenie świadomości narodowej na gruncie języka i
kultury. Dążył do jedności Chorwartów bez względu na granice państwowe i administracyjne. Zakładał zjednoczenie ziem. Ljudewit
Gaj. Iliryzm przyjął się w Serbii.
Na Węgrzech domagano się zastąpienia powszechnie używanej łaciny j.węg. Domagano się zniesienia ceł wewn, rozłożenai ciężarów
na szlachtę. Węgrzy mieli własny sejm krajowy.
Istvan Szechenyi – gł twórca reform, hr, regulacja Dunaju, most który połączył Budę z Pesztem, zał Towarzystwa Nauk i Teatru
Narodowego, choroba umysłowa i samobójstwo. Konflikt z Lajosem Kossuthem.
Lajos Kossuth – bohater narodowy, domagał się samodzielnego rządu węgierskiego, likwidacji poddaństwa. Po rewolucji min
finansów w pierwszym rządzie węg. Organizator armii. Inicjator detronizacji Habsburgów i niepodległości Węgier. Po upadku
rewolucji na emigracji. Utworzył legion węgierski walczący po stronie Garibaldiego.
1867 – państwo dualistyczne.
Powszechny j. niem. Austriak to Niemiec. Monarcha był Niemcem.
Franciszek Józef I 1848-1916, 68 l panowania. Był osobą łagodną i spokojną, wyjąwszy okres rewolucji. Cieszył się sporą
popularnością. Sprawami państwa zajmował się poważnie i czynnie.
Od momentu dualizmu b.częste zmiany gabinetów, żadziej na Węg., dopiero rząd 7 letni
Adolf Auersperg 1871-1879, liberalne reformy, idee centralizmu. 1879 zerwanie konkordatu (zawartego 1855), nadzór państwa nad
szkolnictwem, śluby cyw.
Eduard Taaffe 1879 – 1893 – rządy tzw koalicyjne, wielu Czechów, Polaków: min skarbu Julian Dunajewski, Czesi przestali
bojkotować Radę Państwa, 1880 j.czes w administracji.
Po dualiźmie, zjednoczeniu Niemiec, problem Czech. AW zmuszone do ugody. Obawiono zakusów cesarstwa, Czechy od 1867 niue
wysyłały delegatów do Rady Państwa. Sympatie panslawistyczne, udział w zjeździe słowiańskim w Moskwie.
1868 na Sejmie przeprowadzili postulat wyodrębnienia korony św Wacława i przekształcenie w państwo trojalistyczne. Najbardziej
przed trojalizmem opór Węgrów zazdrośnie strzegących swej pozycji.
1873 – sojusz 3 ces. – koordynacja i zacieśnianie współpracy mocarstw rozbiorowych. Odnawiany na 3 lata w 1881 i 1884.
1877-1878 – wojna ros-tur. Wcześniej podpisano konwencję w Budapeszcie, o życzliwej neutralności AW w konflikcie, a od Rosji
zgoda na okupacje Bośni i Hercegowiny. Turcja rozgromiona, AW okupują Boś i Herc. Zmiana rządu dymisja Auersperga i nowy
rząd Taaffa’e.
Czechy
Podział na 2 partie:
Staroczesi – liberalno-konserwatywna partia 1860-1918, dążyła do odrębności państwa czeskiego w ramach monarchii, 1874 spory i
wyłaniają się młodoczesi. Chcieli podziału na czeski i niemiecki okręg narodowy. Frantiśek Palacky – zwolennik austroslawizmu
(ograniczenie do autonomii). Frantiśek Rieger (red pierwszej encyklopedii czeskiej).
Młodoczesi – radykalna grupa, przeciwni konserwatyzmowi staroczechów, przeciwstawiali się dwujęzyczności, za wyparciem
żywiołu niemieckiego. Rusofile i rozwiązania trialistyczne. Edward Gregr, brat Juliusz, Karel Kramarz, Tomaś Masaryk.
Kazimierz Badeni 1888-1895 namiestnik Galicji, 1895-1897 premier.
Min spr zagr syn twórcy dyplomu październikowego Agenor Gołuchowski mł do 1906. Badeni reforma prawa wyborczego, 1896 –
powszechne prawo wyborcze, ale nie równe, wprowadza V kurię – dla wszystkich obywateli. Dalej – wszyscy urzednicy w 3 lata
musza opanować 2 języki, czes i niem – tracili gł Niemcy, nie znający na ogół czeskiego. To zaważyło na upadku gabinetu.
Początki wpływów partii socjaldemokratycznych, pol działacz Ignacy Daszyński.
Obstrukcja – zahamowanie, utrudnianie (forma walki parlamentarnej w legalnej formie).
Kocioł bałkański
1881 – Serbia zawarła porozumienie, ze bez zgody AW nie zawrze układów polit z innym pań. – równoznaczne z protektoratem, za
co Aus godizła się uznać Serbię za królestwo, tytuł króla Milan w 1882 z możliwością rozszerzenia terytorium kosztem Turcji.
1883 – sojusz antyros z Rumunią.
1885 – wojna Serbia zaatakowała Bułgarię i tylko wstawiennictwo AW sprawiło, że pokój i bez strat.
1897-1900 – układ ros-AW, o utrzymaniu status quo na Bałkanach, min spr zagr Agenor Gołuchowski mł a z ros. Michał Murawiow.
Polityka bałkańska przycyzniła się do upadku monarchii. Dla AW była najważniejsza.
1889 – zginął jedyny syn Fr Józ, następca tronu Rudolf w niewyjaśnionych okolicznościach – prwdp samobójstwo. Także żona
zasztyletowana 1898 w Genewie przez anarchistę wł.
Tendencje do zjednoczenie Serbów i Chorwatów, ten sam język.
1903 zmiana dyn w Serbii, która przechodzi na orientacje prorosyjską.
Antyserbska polityka w oparciu o wpływy AW w Bułgarii i Macedonii (jeszcze przy Turcji).
1808 – rewolucja młodoturecka, burżuazyjna, pod wpływem rew 1905-1907 w Rosji, zainicjowana przez organizację tajną Jedność i
Postęp. Powstańcy dążyli do zniesienia rządów absolutnych sułtanów i wprowadzenia monarchii kons lub republiki. Zdetronizowano
sułtana, władzę przejął Komitet Jedność i Postęp, ale nie umiał rozwiązać problemów etnicznych, konflikt m Grekami a Ormianami.
Współpraca z Niem i klęska Tur w I woj. św położyła kres rządom młodoturków. Wykorzystując rew młodotur, AW aneksja Bośni i
Hercegowiny. Turcja przekupiona 2,5 ml funtów szterlingów, sprzeciw Rosji aleAW poparte przez Prusy, a opozycję Serbii złamano.
19
Węgry
Zmiany wielu gabinetów od 1867.
Kalman Tisza – premier węgierski i zwolennik dualizmu. Polityka silnej ręki do mniejszości narodowych. Tłumił ruch rob i
tendencje do własnej armii węg. 1880-1890 premier.
Istvan Tisza – syn Kalmana, premier 1903 do 1917.
Prusy
1807-1811 – reforma agrarna w Prusach. Zniesiono poddaństwo osobiste chłopów, mogli stać się właścicielami uprawianej ziemi za
wykupem. Projekt min Karl Steina. Zniósł cła wew, nowy podział adm i samorząd miejski.
Zniesiono cechy. Reforma armii na podstawie powszechnego obowiązku wojskowego.
Na terenie Niemiec procesy ujednolicenia taryf celnych, 1834 utworzono Związek Celny – przewodnictwo Prusy – był to początek
ekonomicznej potęgi Prus i późniejszej hegemonii polit.
Fryderyk Wilhelm III 1797-1840, członek III koalicji. Po Austerlitz (bez Prus, bitwa 3 ces Franciszek II i A I) sojusznik NB.
- Pokonany w wojnie 1806/7 zmuszony do rezygnacji z połowy ter państwa min z ziem II i III zaboru pruskiego i ziem na zach od
Łaby (królestwo Westfalii), oraz reform administracyjnych, wojskowych i społ.
- od 1813 sojusznik zwycięskiej Rosji i członek IV koalicji
- udział w pruskiej wojnie wyzwoleńczej wydając odezwę „Do mojego ludu”.
- po KW 1815 odzyskał utracone terytoria
Fryderyk Wilhelm IV 1840-1861 – romantyk na tronie, inicjator budowy pruskiego parlamentaryzmu. Zwolennik liberalizmu.
W okresie wydarzeń rewolucyjnych w Berlinie ogłosił odezwę „Do mych kochanych berlińczyków”. Złożył hołd poległym na
barykadach. Wprowadził liberalną konstytucję.
- odrzucił propozycję Zgromadzenie Narodowego we Frankfurcie z propozycją cesarza Niemiec
- choroba umysłowa, we współrządach brat Wilhelm od 1814.
Liberalizm – John Locke, doktryna ekonomiczna z XVIII, swoboda walki konkurencyjnej bez ingerencji państwa, wolna i
nieskrępowana działalność jest źródłem postępu. Największą wartość stanowi jednostka ludzka.
Zgromadzenie Narodowe – zwołane po wystąpieniach rewolucyjnych 1848, które za cel miało rozwiązanie problemów
narodowościowych, polit i społ, uchwalenie konstytucji, która pozwoli na zjednoczenie wszystkich państw niemieckich. Przy wrogiej
postawie Prus, obojętności Austrii w I 1849 uchwlaono konstytucję zakładającą powstanie cesarstwa niemieckiego z dwuizbowym
parlamentem i ces w osobie króla pruskiego. Konstytucja została odrzucona przez 2 największe państwa niemieckie Aus i Prusy oraz
Saksonię i Hannover, a król Fr W IV nie przyjął godności ces.
Wilhelm I 1861-1888, regent od 1858, uczestnik kampanii napoleońskiej 1814, W czasie WL tłumił powst w Badenii i Palatynacie.
- zwolennik ostrego kursu w polityce zagr. Razem z O. von Bismarckiem realizował program zjednoczenia Niemiec pod egidą Prus –
wojna prus-austr 1866.
- 1867 Przewodniczący związku Północnoniemieckiego
- po zwycięstwie nad Fr 1871 uznany za dziedzicznego cesarza niem
- wydał ustawy przeciw socjalistom 1878 po 2 zamachach – represje, zakaz zrzeszania, zebrań, manifestacji.
Wojna austiacko-pruska 1866 o hegemonię w Niemczech. Bezpośr przyczyną spór o podział w Szlezwiku-Holsztynie i
przewodnictwo w Związku Niemieckim. Gł rozstrzygnięcie w bitwie pod Sadową 31 VII 1866 mimo równych sił zwycięstwo Prus.
Pokój w pradze 23 VII 1866. Związek niemiecki zastąpiono Związkiem Północnoniemieckim, Austria zrzekła się praw do Szlezwiku
i Holsztyna oraz kontrybucja 40 ml talarów pruskich.
Otto von Bismarck, 1815-1898, pierwszy kanclerz zjednoczonego cesarstwa niemieckiego. Cenzura prasy, reformy armii 300 tyś.
Konserwatysta, zdecydowany przeciwnik liberalizmu – „Wielkie sprawy rozstrzyga się nie przemówieniami, ale krwią i żelazem”.
Rozpoczął rządy od zbrojeń i reformy armii.
1863 – konwencja Alvenslebena - porozumiał się z Rosją w sprawie powstania styczniowego
1864 - zdobył na Danii Szlezwik, a Aus -Holsztyn.
1866 – doprowadza do neutralności Fr, sojusz z Włochami, co pozwala mu na wkroczenie do Holsztynu, wojna z Aus – Sadowa.
Austria musiała rozdzielić siły na 2 fronty. Przegrana doprowadziła do:
- likwidacji Związku Niemieckiego,
- zrzekłą się praw do Szlezwiku i Holsztynu
- odstąpienie Włochom Wenecji
Rozwiazał Związek Niemiecki, a powołał Związek Północnoniemiecki (prowadził polit nie antyaustr, ale polit niemiecką)
Wojna 1871 z Fr doprowadziła do ostatecznego zjednoczenia się Niemiec. 1884/5 zdobył liczne kolonie w Afryce.
Bezwzględna walka germanizacyjna na ziemiach polskich. 1890 trudności doprowadziły do dymisji.
Albrecht von Moltke 1800-1891, szef sztabu gen, wprowadził unifikację armii niem, wygrne z Danią 1864, Austrią 1866, Fr 1870.
Zwiazek Niemiecki – utw na KW 1815 pod przewodnictwem Aus. Liczba państw zmienna, 1817: 41, 4 wolne miasta oraz królestwa:
Hanoweru, Holsztynu, Lauenberg, Luksemburg, Limburg, siedzibą Frankfurt n/Menem. ZN był terenem rywalizacji Aus-Prus.
1848 Rada Związku przekazała swe uprawnienia regentowi Fr Wilhelmowi IV (1840-1861, romantyk na tronie), ale odrzucił koronę.
Interwencja Mikołaja I utrzymany po 1848. Rozwiązany 1866 na mocy pokoju praskiego.
20
Niemiecki Związek Celny – 1834 porozumienie han-polit pod egidą Prus, członkowie ni epodlegali żadnym opłatom i
ograniczeniom, ujednolicono cło wywozowe i przywozowe. 1867 reorganizacja, przystąpiły państwa południowoniem, 1888 wolne
miasta Brema i Hamburg.
Związek Północnoniemiecki – organizacja pańśtw niem pod egidą Prus, powstała po wojnie z Aus i rozwiązaniu ZN 1866, istniała
do 1871. W składzie 22 państwa. Polityką zagr kierowały Prusy. Zwiazek zapoczątkował zjednoczenie Niemiec pod egidą Prus.
Prezydentem Związku król W I, a kanclerzem O Bis. Ujednolicono prawp, system miar i wag, system monetarny. Organy
ustawodawcze: Bundesrat – Rada Zwiazkowa, Reichstag – Sejm.
Luksemburg – próba zawładniecia nim przez Fr N III i Prusy. Konferencja w Londynie 1867 – opowiedziano się za neutralnoscią.
Niemcy
Najszybciej rozwijała się sieć kolejowa. Przemysł ciężki. Najwięcej węgla i rudy.
1830 widownią rozruchów oprócz Polski były prawie wszystkie państwa niemieckie: Saksonia, Bawaria, Hesja, Badenia, Brunszwik,
Hanower, Berlin. Po 1830 rozwój nauk w Niemczech.
Georg Wilhelm Friedrich Hegel 1770-1831 – materializm dialektyczny.
Wszystko, co rzeczywiste ma być rozumne, a wszystko, co rozumne ma być rzeczywiste.
Idealistyczny system obejmujący wszystkie działy filozofii. Teza-antyteza = synteza.
Karol Marks 1818-1883, współtwórca doktryny ekonomicznej z Engelsem zw marksizmem. Czerpał z Hegla. Krytyka
kapitalistycznego systemu. Marksizm – system poglądów, ekon, polit-społ. Podstawa ideologiczna rew socjal w Rosji 1917.
Krytyka gospodarki rynkowej – źródłem zysku jest wyzysk. Przewidywał upadek kapitalizmu. Nowy ustrój oparty na społecznej
własności środków produkcji z centralnym planowaniem i zarządzaniem. Proces dążący do pełnego zaspokojenia potrzeb na drodze
rozdawnictwa dóbr i usług przy zastosowaniu zasady- każdemu wg potrzeb, całkowita eliminacja pieniądza. Etap przejściowy do
komunizmu – socjalizm. Rewolucyjny nurt R. Luksemburg (jej koncepcje państwa światowego zwalczane przez Lenina).
1844 spotyka w Paryżu Engelsa.
Fryderyk Engels 1820-1895, niem filoz, twórca i teoretyk komunizmu, współautor materializmu dialektycznego i historycznego.
Przebywał w Anglii, inspirowany przez czartyzm – (pierwszy masowy ruch rob 1836-48 zał W. Lovetta
Stał na czele I Międzynarodówki. Organizował II Międzynarodówkę. Z Marksem napisali Manifest Komunistyczny – synteza
poglądów oprac w 1847 (na polecenie Związku Komunistów w Anglii program ideowo-polit, określał zadania i cele, tezy
marksistowskiej ekonomii polit, krytykę ustroju kapital). W manifeście: „Proletariusze wszystkich krajów łączcie się”.
1871 – po podpisaniu pokoju z Fr, zaczął funkcjonować Reichstag. Sformuowano zasady działania cesarstwa i wysłano delegację z
prośbą, aby król przyjął ces koronę. Nowa federacja określona jako wieczna i nazwana Rzeszą. Uchwalono Konstytucję.
Zjednoczenie Niemiec odgórne.
Reichstag – Sejm Rzeszy: kompetencje ustawodawcze, prawie przez cały czas liczba 397 posłów, 236 z Prus, wybory powszechne,
od 25 r ż, tajne i bezpośrednie.
Bundesrat – Rada Związkowa, 58 delegatów – sankcjonowała uchwały Reichstagu.
Rzesza Niemiecka stawała się wiecznym związkiem 22 monarchii i 3 wolnych miast: Hamburga, Bremy i Lubeki.
Cesarz - uchwały parlamentu usankcjonowane przez Radę Związkową nie potrzebowały już sankcji cesarza.
Reichstag można było rozwiązać po decyzji Rady i zgody ces. Ces zwierzchnik sił zbrojnych. Za zgodą Rady mógł wydawać wojnę i
pokój. Mianował kanclerza i najwyższych urzędników.
Kanclerz – z urzędu stawałs się przewodniczącym Rady Związkowej – Bundesratu i mógł być przewodniczącym rady ministrów.
Odpowiadął tylko przed ces.
Ministrowie – nazywani sekretarzami stanu.
Zjednoczone Niemcy pod hegemonia Prus, silna pozycja junkierstwa.
Unifikacja prawa, finansów, poczta. Czynnikiem integracji także wojsko: powszechna służba, zbrojenia.
Bismarck: „My, Niemcy, boimy się tylko Boga, poza tym niczego na świecie”. Prowadził walkę z katolicyzmem – kulturkampf (nic z
kulturą nie miał współnego), walkę z wpływami koś i pp, utrzymanie świeckich szkół, wpływ na obsadę stanowisk (w Polsce w parze
z germanizacją). Do lat 80 XIX. W Niem płd austriacki józefinizm – ingerencja nawet w liturgię, po unifikacji koś płd chciały
swobód takich jak w Prusach, Bismarck działał odwrotnie.
- za kazania można było dostać się do więzienia
- zakaz wizytowania szkół przez duch kat i protes
- wygnano jezuitów 1873, Watykan zerwał stosunki z Niemcami, rozwiązano wszystkie zakony
- ustawa o obowiązkowych ślubach cywilnych 1875
- w Pol zakaz rel w j.pol. abp Ledóchowski więziony 2 lata.
1878 – nowy pp Leon XIX ugodowy, nawiązano ponownie stosunki, 2 zamachy na ces, zamach na Bismarcka – cofnięto niektóre
ustawy. 1870 – starokatolicy. W rezultacie kulturkampf zakończył się fiaskiem.
Polityka zagr:
1871 – w Londynie konferencja z inic Bismacka -zgoda na anulowanie traktau paryskiego 1856 ograniczające prawa Rosji na M. Cz.
1873 – sojusz 3 ces.
1878 – Kongres berliński, anulował traktat San Stefano w sprawach Bałkanów.
1879 – montaż bloku pod kątem wojny. Sojusz z Aus-Węg, pocz na 5 lat – przetrwał do końca obu cesarstw. Pomoc w razie ataku
Rosji, a neutralność, jeśli inne państwo. 1882 do sojuszu przystępują Włochy obrażone na Fr za Tunis.
5 mlr kontrybucji i przyłączenie Alzacji i Lotaryngii – poprawia przemysł.
Gospodarka po okresie wolnej konkurencji, od lat 70 tworzą się monopole, kartele, syndykaty. Monopole Kruppa, przem zbroj.
1879 – Bismarck wprowadza cła ochronne (konkurencja z zagr).
21
2 partie robotnicze:
Ferdinand Lassalle 1825-1864, (lassalizm – idea rozwoju ruchu robotniczego, zwycięstwo robot w wyniku wyborów, tworzenie
spółdzielni, pomoc kredytowa. Odrzucał strajki i rewolucję jako metody walki) kierunek reformistyczny (nie rewolucyjny) – soc utop.
1863 – zał Powszechny Niemiecki Związek Robotniczy.
Wilhelm Liebknecht 1826-1900 i August Bebel 1840-1913 w 1869 utworzyli Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą.
Nawiązywała do I Międz, głosiła hasła walki klasowej.
1875 – połączenie w/w 2 partii: Socjalistyczna Partia Robotnicza Niemiec. Program krytykowany przez Marksa.
Rozprawa z socjalistami – ustawy antysocjalistyczne
1878 Bismarck wykorzystał sytuację (zamach na ces) i wprowadzono ustawy wyjątkowe z prawem rozwiązania organizacji, gazet.
Aresztowania, przesiedlenia, konfiskaty.
1884 – bismarckowski system obszarów ochronnych – oparcie się na misjach ewangelizacyjnych i wcześniejszej działalności
kupieckiej. 1882 kupiec z Bremy zwraca się do rządu o zapewnienie ochrony na terenie Afryki Płd Zach. Kanonierka Nautilus –
początek polityki kolonialnej. 1889 spór z W Bryt – wybrzeża do Anglii środek do Niemiec. 1893 układ wytyczające granicę
wpływów do j. Czad. Razem ok. 2,7 ml km2 z 10,5 mln ludności. Stworzony przez Bismarcka 1885 nie ulega rozszerzeniu, nie
nadaje się do kolonizowania.
1887 – Bis pierwsza klęska nie uchwalono 3 raz septennatu (okres 7 letni na zbrojenia, budżet).
1888 – zm ces Wilhelm I 1861-1888 w wieku 91 lat. Bismarck przez 25 lat rządów uczynił z Niemiec potęgę imperialną.
Fryderyk III rządził 99 dni, choroba krtani.
Wilhelm II 1888-1918. Ces chciał rządzić sam. Zgrzyty z Bismarckiem. Nowe wybory, konserwatyści nie mieli większości, ces
chciał cofnąć ustawy wyjątkowe. Bismarck zmuszony okolicznościami podał się 1890 do dymisji.
Leo von Caprivi 1890-1894, następca Bism. Złagodził kurs do Polaków, obniżono cła, ograniczono zbrojenia. Ale Hakata
(Hansemann, Kennemann i Tiedemann), jak najszybsza germanizacja kresów. Ustawy o wywłaszczeniu Polaków.
Bernhard von Bullow 1900-1909 – kanclerzem i wyrazicielem wielkiej polityki imperialnej.
1890 – pierwszy legalny zjazd w Halle, zmieniono nazwę na Socjaldemokratyczną Partię Niemiec. Program: przejęcia władzy
przez proletariat, ale nie w wyniku rewolucji. Krytyka Engelsa. Eduard Bernstain, Karl Kautsky.
Niemcy wilhelmowskie – okres rządów Wilhelma II. Niemcy wyszły na czoło potęg świata, zbrojenia. Także szerzenie szowinizmu,
agresji wojennej, pogardy innych narodów.
Jedną z przycyzn pobudzających imperializm niem do wojny było późne przystąpienie do kolonializmu, gdy kończył się podział.
Niemcy przystąpiły do polit kolon 1884. Rząd ogłosił protektorat nad Togo i Kamerunem. Namibia i Tanganika (Tanzania).
Bazę morską w chińskim porcie Cingtao.
Penetracja kapitału niemieckiego do Turcji. Misja wojskowa – reorganizacja armii sułtana.
Próba budowy kolei Berlin-Bagdad – oparcie ekspansji ekonom na Bl Wsch – zaniepokojenie Londynu.
Wizyta w Konstantynopolu Wilhelma, uzyskanie koncesji na budowę kolei.
Skandynawia
Szwecja - Na przełomie XIX/XX do Niemiec próbowała zbliżyć się Szwecja. Obawa przed Rosją, z którą nigdy nie wygrała wojny.
Sympatie proniem gł w okresie panowania Oskara II 1872-1907. Gustaw V 1907-1960. W czasie wojny Szwecja neutralna.
Norwegia - 1814 po wojnie duń-ang Norwegia przyłączona do Szwecji. Zawarto konwencję o unii, wspólny król i polityka zagr.,
osobny parlament i wojsko. Rozwój gosp Norwegii oraz tendencje doprowadziły do referendum 1905. Norwegowie wypowiedzieli
się za niepodległością. Parlament nor Storting wypowiedział unię. Kolejne refer 1905 wyniosło na tron Norwegii, ks duń Karola jako
Haakona VII.
Dania – ostatnia wojna z Prusami i Austrią w 1864, Chrystian IX 1863-1906, 43 l panowania. Całkowicie neutralna polityka.
1915 – powszechne prawo wyborcze. Żadne z państw skandynawskich nie wzięło udziału w I woj.
Włochy
- zjednoczenie polityczne 1859-1870.
Risorgimento, okres walk narodu włoskiego o zjednoczenie 1815-1870. Przejawiał się w: publicystyce (m.in. w czasopiśmie Il
Risorgimente), działalności spiskowej (m.in. karbonariuszy), powstaniach 1820, 1831, 1848-1849, konfliktach zbrojnych, zwłaszcza
z Austrią (1848-1849, 1859, 1866). Główni działacze: G. Garibaldi, G. Mazzini, C.B. Cavour. Zakończony zjednoczeniem Włoch
(1861, ostatecznie 1870) pod berłem dynastii sabaudzkiej.
Lombardia i Wenecja należały do Austrii. Silny rozwój sztucznie hamowany w 2 prowincjach.
Rewolucja neapolitańska 1820. Zgodnie z obradami Świętego Przymierza – zwalczanie ruchów narodowowyzwoleńczych wszelkimi
środkami, uprawniały do zbrojnej ingerencji w sprawy innych państw, jeśli zaszłaby potrzeba zwalczania ruchów rewolucyjnych.
1821 rewolucja w Piemoncie. Obie ujarzmiono. Jednak rewolucja w Piemoncie była pierwszą z faz włoskiego ruchu
narodowowyzwoleńczego.
1831 – powstanie w Bolonii, rozszerza się na Państwo Kościelne, Parmę, jednak brak koordynacji – upada.
Giuseppe Mazzini 1805-1872, karbonariusz, zał org Młode Włochy. 1834 zorganizował międzynarodowy związek rewolucyjny
Młoda Europa. Uczestnik walko 1848, jeden z triumirów Republiki Rzymskiej 1849.
Giuseppe Garibaldi 1807-1882, republikanizm, gen, bojownik o wyzwolenie i zjednoczenie Włoch. Wstąpił do org Mazziniego
Młode Włochy. 1848 udział w powstaniu w Lombardii i Wenecji. Rozbił korpus fr 1849, który miał zająć Rzym. Po upadku na
emigracji. Brał udział w walkach w Piemoncie wspólnie z Fr przeciw Austrii 1859. 1860 pospieszył z pomocą powstańcom z
22
Królestwa Obu Sycylii, zajął Neapol i ogłosił się dyktatorem. Wyraził zgodę na przyłączenie Królestwa Obu Sycylii do Królestwa
Sardynii, co oznaczało zjednoczenie większości Włoch. Nie znalazł uznania u króla Sardynii Wiktora Emanuela, odsunięty od
rządów. Pobity przez wojska królewskie, uwięziony, na żądanie ludu zwolniony. Ochotnik w wojnie fr-prus 1871. W jego oddziałach
walczyli Polacy. Walczył u boku republkianów w Brazylii przeciw ces i w wojnie domowej w Urugwaju.
Vincenzo Gioberti 1801-1852, przeciwnik Garibaldiego, neogwelfizm – zjednoczenie Włoch pod wodzą pp.
Camillo Cavour 1810-1861 – przedstawiciel wielkiej burżuazji, liberał. Dążył do zjednoczenia Włoch w oparciu o królestwo
Piemontu, którego był premierem i min spr zagr. 1860 po utracie na rzecz Fr Sabaudii i Nicei, przyłączył do Piemontu Parmę,
Modenę, Toskanię, Romanię. Po wyprawie Garibaldiego Pańśtwo Kościelne i Sycylię. 1861 – parlament ogólnowłoski proklamował
króal Piemontu Królem Włoch, wybrany pierwszym premierem zjednoczonego państwa.
Wyprawa tysiąca – wypad ok. 1200 ochotników, tzw czerwonych koszul pod dow Garibaldiego 1960, którzy wylądowali na Sycylii
w celu wsparcia powstania przeciw Burbonom. Akcja rozpoczęła przyłączenie Król O Syc do jednoczącego się państwa wł. Ogłosił
się dyktatorem w imieniu króla WE II, po opanowaniu wyspy rebelia przeniosła się na kontynent. Iinkorporowano do Włoch 1861.
Wiktor Emanuel II - z dyn sabaudzkiej, 1849-1861 król Sardynii. 1861 – pierwszy król zjednoczonych Włoch zm 1878. Elastyczna
polityka: udział w woj krym 1853-1856, zbrojne poparcie Fr w wojnie z Aus 1859 oraz wykorzystał ruchy niepodległościowe
Garibaldiego i Mazziniego doprowadził do zjednoczenia Włoch 1860/1. 1866 odzyskał Wenecję, 1870 zajął Rzym przeniósł stolicę.
Po zjednoczeniu zew, problem zjednoczenia wew – piemontyzacja kraju. Podział Włoch na linii Płn –Płd
Pólnoc – bogatsza ekonom i silniejsza, indyferentne religijnie, idea monarchii konstytucyjnej.
Południe – biedniejsze, religijna (brak granic między przestępstwem a dewocją), sympatie do Burbonów, idee republiki.
Pius IX pp 1846-1878 wróg gallikanizmu (ograniczenie władzy pp na koś kat), obrońca dogmatu o nieomylności pp. I sobór 1870:
zastępca JCH, nieomylność pp, potępiał wszelkie powstania zbrojne, WL 1848, pow stycz w Polsce 1863. Pragnął władzy świeckiej.
1878 – zm WEII i Pius IX.
Leon XIII 1878-1903 pp. 1891 encyklika rerum nowarum – zrywa z feudalną strukturą i opowiada się za ustrojem kapit., ostro
potępiał ruch robotniczy i socjalizm. Problemy rozwiązywać należy w duchu miłości chrześ. Polepszenie warunków rob uzależnił od
dobrej woli kapitalistów. 1888 udostępnił archiwum watykańśkie, częściowo.
Po WE II, królem Humbert I 1878-1900, który padł ofiara zamachu, po nim syn Wiktor Emanuel III 1900-1944.
Większość premierów wł to adwokaci. Od 1869 do 1914, 36 premierów. Epoka premierów – wodzów
Okres po resorgimento – „transformizm” – walka parlamentarna, zapewnienie rządów większości wszelkimi sposobami –
wyrazicielem takiej polityki – Depretis.
Depretis Agostino, premier 1878-1887 – dyrygentem życia politycznego Włoch
- brał udział w wyprawie na Sycylię 1860
- 1882 spowodował przystąpienie Włoch do Trójprzymierza – Wł obrażone na Fr za Tunis.
- nieobowiązkowe nauczanie religii w szkołach, bezpłatne nauczanie w szkołach podstawowych
- obniża cenzus majątkowy w ordynacji wyborczej 1882, zyskuje gł miasto
- ustawa powszechnego prawa wyborczego, pp zakazywał udziału w wyborach, konserwatyści nie brali udziału w parlamencie
Crispi Francesco, premier 1887-1891 i 1893-1896, adwokat!
- Mazzinista, następnie prawa ręka Garibaldiego
- sprzyjał Trójprzymierzu, tendencje proniem, germanofil
- ekspansja kolonialna, kolonia w Erytrei 1890
- nie liczył się z ruchem rob (rozwiązywał partie) i z pp
Z Niemcami nie było sporów, ale z AW problem ludności wł w Tyrolu i Istrii. Pod koń XIX tworzy się ruch robotniczy.
Antonio Labriola wspłtw Włoskiej Partii Robotniczej 1892. 1895 Włoska Partia Socjalistyczna 2 nurty reformistycznego i rewoluc.
1869 – Włochy zaistniały jako państwo kolonialne nabywając od sułtana ziemię nad zatoką Aseb nad Morzem Czerwonym.
Jako państwo kolonialne Włochy podbiły Erytreę 1889 i próba podboju Abisynii (Etiopia) Menelika II (uratował niepodległość
państwa) z której musieli jednak się wycofać, klęska pod Adua 1896, za co Crispy podał się do dymisji.
Giolitti Giovanni premier 1903-1921,
- wiele reform socjalnych, ograniczenia czasu pracy kobiet i dzieci, zakaz pracy nocnej, ubezpieczenia na życie
- 1911-1912 podbój Libii wojna wł-tur
- 1913 – powszechne prawo wyborcze
Wojna wł-tur 1911-1912 - trypolitańska o Libię, Cyranejka, Trypolitania. Polityka profranc, odstępuje od Trójprzymierza.
Libia, należała do Turcji. Ultimatum i 1911 wojna. Turcy radzili sobie na lądzie, ale klęski na morzu, tracą wyspę Rodos.
1912 - wybuch tzw I wojny bałkańskiej (koalicja antyturecka na Bałkanach) odebrały Turcji szanse na utrzymanie Libii.
Bałkańskie wojny 1912-1913 – 2 konflikty zbrojne spowodowane roszczeniami terytorialnymi państw bałkańskich wobec Turcji, na
skutek przegranej wojny trypolitańskiej z Włochami 1911/2.
I woj. bałk poprzedził tajny sojusz w III Bułgarii z Serbią zmierzające do odebrania Turcji Macedonii. W V do przystąpiła Grecja i
Czarnogóra. Ultimatum do Tur o autonomię dla prowincji bałk. Czarnogóra wydała wojnę Turcji w X. Koalicja zajmuje Kretę, Epir,
Trację, Macedonię. Rokowania w Londynie brak porozumienia i przewrót rządowy w Tur, który deklarowała wznowienie wojny.
Wznowiono walki w II 1913. Padła twierze Adrianopol i w Janinie. Serbia zajęła Macedonię, a jej części zagarnęła Bułgaria i Grecja,
która kontrolowała Kretę. W czasie I woj. bałk proklamowano nieopodległość Albanii 1912 wspieranej przez AW.
23
II woj. bałk 29 VI - 10VIII 1913
Bułgaria niezadowolona ze wzrostu znaczenia Serbii i małych nabytków własnych doprowadziła do II woj. bałk. 29 VI- 10VIII 1913,
która wybuchła po zerwaniu przez cara Bułgarii Ferdynanda pertraktacji z Serbią w sprawie podziału Macedonii.
Bułgaria uderzyła na Serbię, co powoduje utw koalicji wokół Serbii z Grecji, Czarnogóry, Rumunii i Turcji.
Klęska Bułgarii, traci tereny zajęte w I woj. bałk. Turcja odzyskała Adrianopol.
Z obu wojen zwycięsko wyszła Serbia stając się najsilniejszym państwem w regionie - konflikt z AW - przyczyna I woj. św.
1912 ostre wystąpienia na zjeździe partii członka Włoskiej Partii Socjalistycznej Benito Mussoliniego, twórcy przyszłego faszyzmu.
Szwajcaria
Związek luźno połączonych kantonów przekształci się w państwo związkowe. Kantony miały dużą autonomię. Po wkroczeniu 1898
wojsk fr ogłoszono Republikę Helwecką wg modelu Fr z Dyrektoriatem, Senatem i Wielką Radą.
Po klęsce NB pod Lipskiem (1813 bitwa narodów, zg J Poniatowski, koalicja Prus, Aus, Ros i Szw) rząd ogłosił neutralność
potwierdzoną przez KW 1815. Szwajcaria odtąd stawała się federacją 22 kantonów. Szwajcaria wróciła do stanu sprzed NB czyli –
arystokratyczny system administrowania kantonami. Problemy rel prot-kat.
1845 siedem kantonów katolickich zawarło związek Sonderbund przeciwstawiający się decyzjom sejmu szwajcarskiego. 1847
Sonderbund rozbity i rozwiązany.
1848 – uchwalono nową konstytucję. Szwajcaria przekształciła się w państwo związkowe: Sejm Związkowy, 2 izby:
- Rada Narodowa (1 os na 20 tyś)
- Rada Stanu (2 os z kantonu),
Władza wykonawcza – 7-os rząd na 3 lata. Stolica Berno. Każda ustawa wymagała sankcji obu izb. Bierna w czasie wojny fr-prus.
Po trudnych latach 40 jednolitość federalna wyszła na dobre. Nastąpiła unifikacja pieniądza, poczty, ceł, miar i wag. Rozwój
ekonomiczny kraju. Udział w pośrednictwie handlu zagr. Turystyka, uzdrowiska. Rozwój banków, wywóz kapitałów za granicę.
Swobody demokratyczne, azyl dla uchodźców. Polityka neutralności.
Rosja
1785 – przywilej zasadniczy, apogeum władzy szlachty, wydany K II – nadawano w nim moc prawną wszystkim zdobyczą szlachty.
Wyłączność posiadania ziemi i poddanych. Szlachcic wolny od obowiązku służby państ, podatków osobistych. Nie można karać go
chłostą, sądy wyłącznie złożone z tego stanu. Prawo do samorządu terytorialnego. Przywilej dotyczył całej szlachty w tym niem i pol.
Paweł I 1796-1801 (gł inicjator spisku 1801 hr Piotr Pahlen), zawiesza przywilej zasadniczy. Ale do końca caratu przedstawiciele
szlachty dostęp do najwyższych stanowisk.
W Rosji 3 grupy chłopów:
1. państwowych – nie zaliczali się do ludności poddanej
2. prywatnych – można było ich sprzedać z ziemią, za K II można było rozbić nawet rodzinę, prawo zsyłania.
3. udzielni - 1797 Paweł wyłączył z ziem państwowych kilka milionów dziesięcin (1 dziesięcina = 1,09 ha), tworząc dobra
udzielne na pokrycie rodziny carskiej - chłopi udzielni, tzw apanażowi – nie byli uważani za poddanych
Poddaństwo było dziedziczne.
1797 – ustawa sugerująca 3 dniową pańszczyznę, zakaz pracy tylko w niedzielę.
Aleksander I 1801-1825, Rządy przy pomocy Tajnego Komitetu: młodzi Paweł Stroganow, Adam Czartoryski, Wiktor Koczubej,
Mikołaj Nowosilcow (1761-1836 stłumił insurekcję, faktyczny współrządca Król Pol, przeciwnik autonomii, kierownik tajnej policji,
bezwzględny rusyfikator, kierował śledztwem w sprawie Tow Filomatów w Wilnie).
1803 dekret o wolnych oraczach – możliwość wykupu chłopa.
1809 – projekt Michała Sperańskiego (1772-1839) powołanie Dumy, przekształcenie imperium w monarchię konstytucyjną, protest
szlachty – odrzucony. Tylko powołanie Rady Państwa.
Najwcześniej do likwidacji poddaństwa w Ros doszło 1816-1819 w Kurlandii, Inflantach i Estonii.
Wojna z Persją, 1813 przyłącza Dagestan i Azerbejdżan.
1806-1812 po Austerlitz Turcy uważając Rosję za osłabioną wydają jej wojnę. Przyłącza Gruzję i Besarabię.
1808/9 – wojna ze Szwecją przyłącza Finlandię (blokada kontynentalna, Szwecja nie przestrzegała, AI wolna ręka od NB).
Kongres Wiedeński i Święte Przymierze (walka z liberalizmem i ruchami rewolucyjnymi, obrona porządku KW).
Ostatnie 10 lat – okres mistyczny, wynikiem sumienia - śm ojca oraz napięciami roku 1812. Ogólna fala mistycyzmu w E i w Rosji.
Reakcją na protestantyzm był pietyzm (ruch reformistyczno-rel w koś luter XVII/XVIII mający za cel rozbudzenie duchowe, głosił
powszechne kapł, misjonarstwo), który przygotował grunt dla powstania romantyzmu. Po KW moda na kółka mistyczne w Rosji.
Rozwój lóż masońskich. Na wzór loży masońskiej działali dekabryści. Artele – kółka oficerów, na których dyskusje.
Obskurantyzm za Aleksandra Golicyna, który patronował pseudorel poczynaniom w kraju, min oświaty. 1824 zdymisjonowany.
1815-1825 Aleksy Arakczejew – faworyt cara polityka reakcji (tzw arakczejewszczyzna, cenzura, tłumił bunty chłopów, ograniczył
znaczenie Rady Państwa, senatu, rządu). Car ufał mu bezgranicznie, sam lojalny, nic nie można było załatwić bez niego. Osiedla
wojskowe, znienawidzony. Wina za wszystko obarczała jego nie AI.
Po 1815 uaktywniają się dekabryści (nazwa od grudnia – wystąpienie na Placu Senackim) ok. 1820 – 3 ośrodki:
1. Tow Płn w Petersburgu (monarchia konstytucyjna, Polska uzależniona od Rosji, Rosja federacja 15 okręgów, Murawiow)
2. Tow Płd w Tulczynie (republika, Polska niepodległa, zniesienie różnic stanowych, Pestel)
3. Stowarzyszenie Zjedn Słowian w Kijowie (demokracja, federacja słowiańska, wyeliminowanie konfliktów między
Słowianami, decydować miał Kongres,1825 połączył się z Tow Płd).
Współpraca z Tow Patriotycznym Waleriana Łukasińskiego.
24
Po śm AI w XII 1825 pułki w Petersburgu i Tulczynie odmówiły przysięgi nowemu carowi – krótkie powstanie. Skazano
przywódców: Pestel, Rylejew, Kachowski, Bestużew-Riumin, Sergiusz Murawjow-Apostel. Gł oficerowie gwardyjscy. Ok. 100
innych na sybir. Pierwsza próba rewolucji.
Po śm AI pewnym następcą miał być Konstanty naczelny wódz woj pol i faktyczny namiestnik. Jednak 1820 zrzekł się praw do tronu
żeniąc się z J. Grudizńską. Korona Mikołaj, w pierwszym dniu panowania doszło do wystąpień, co zaważyło na dalszej polityce cara.
Mikołaj I - 1825-1855, stłumił powstanie dekabrystów. Twórca reżimu w Rosji i w Król Pol. Rozwinął biurokrację, polityka reakcji.
Rozbudował system policyjno-szpiegowski. Stłumił powst list 1831. Statut organiczny. Interweniował przeciw rew węgierskiej 1849,
przydomek żandarma Europy. III Oddział carskiej Kancelarii Osobistej. Zm w czasie wojny krym 1853/6.
Reakcyjna ideologia samowładztwa: Prawosławie, Samowładztwo, Ludowość (rozumiana jako harmonia życia na wsi lub naród).
1822 – powstanie Greckie:
- poprzedzone działalnością stowarzyszenia Filiki Heteria, do walki wezwał abp Peloponezu Germanos. 1 I 1822
Zgromadzenie Narodowe ogłosiło niepodległość
- 1821 rzeź Greków w Konstantynopolu, Krecie, Cyprze – wzburzyły opinie Europy
1826 – układ z Anglią – żądanie wobec Turcji o autonomię dla Greków. Rosja poszła dalej i zażądała autonomii dla Serbii
(niezadowolenie Anglii, która nakłoniła Persję do wojny). Turcja ugięła się – pokój 1826 w Akermanie: autonomia Serbii, Mołdawii i
Wołoszczyzny, swoboda żeglugi.
- zdobycie twierdzy Missolungi i rzeź Ibrahima Paszy 1826 przystępuje Anglia Fr i Ros pomoc wojskowa, 1827 – niszczą
flotę tur-egip pod Navarino
Turcy wycofali się z Grecji i ogłosili II świętą wojnę przeciw Rosji – nie chcąc drażnić Fr i Anglii.
1828-1829 wojna tur-ros. Iwan Dybicz ( pows list) zajął Adrianopol, a Iwan Paskiewicz ( pows list, pows węg 1849, namiestnik Król
Pol zm 1856) pokonał Persję i zajął Armenię. Turcja w obliczu upadku Konst, Rosja nie zajmuje by nie narazić się Anglii i Fr.
Traktat w Adrianopolu 1829: Rosja delta Dunaju, wybrzeża M. Czarnego, Grecja autonomię od 1830 niepodległość, Serbia,
Mołdawia, Wołoszczyzna autonomię, swobodna żegluga ros floty przez Bosfor i Dardanele. Rosja umocniona.
Turcja przegrywa 2 kolejne wojny z Egiptem 1832 Ibrahim wysyła syna Muhameda Alego (1841 dziedziczny panowanie w
Egipcie), który zajmuje Syrię. Tur zyskuje poparcie Ang, Fr, Ros, Aus i Prus. Egipcjanie wycofują wojska nawet z Syrii.
Dwa nowe prądy społeczne:
Okcydentalizm – lata 40-70 – rozwój Rosji wg wzorów zacheurop., krytyka pańszczyzny i samodzierżawia, Piotr Czaadajew,
Aleksander Herzen (Ziemia i Wola, poparł powst stycz 1863, bliski socjalizmowi, jego myśli duży wpływ na narodników).
Słowianofilstwo – lata 40-70 – odwołuje się do tradycji chrześcijańskiej Rusi do reform Piotra I, odrzucał europeizacje Rosji na wzór
zach. Poddaństwo to przeżytek. Konstantin Aksakow. Fiodor Dostojewski 1821-1881, skazany na k śm 1849 zamieniona na katorgę.
Panslawizm – ruch społ-polit dążący do zjednoczenia Słowian. Iliryzm – w Chorwacji, jedność Chorwatów bez względu na granice.
Austroslawizm – federacja narodów słowiańskich pod berłem habsburgów.
Narodnictwo – 2 poł XIX, ideologia A. Herzena, Czernyszewskiego, Ławrowa, zmiana stosunków społ na wsi. Budowa
socjalistycznej Rosji w oparciu o lud. Przyszła Rosja miała być socjalistyczna w oparciu gł o chłopstwo. Walka z wielką własnością,
rewolucyjna młodzież osadzać miała się na wsiach i prowadzić agitację wśród chłopów. 1874 – masowe aresztowania. W wyniku
rozłamu Narodna Wola – udany zamach 1881 na cara AII. Należało wiele Polaków: Ignacy Hryniewiecki A. Więckowski.
Rewolucyjni demokraci – ruch w różnych krajach europ., dążyli do rewolucyjnych, radykalnie demokratycznych przemian społ.:
likwidacja feudalizmu, wprowadzenie zasad burż-demokr, zniesienie barier stanowych, uwłaszczenie. A. Herzen, Nikołaj Ogariow
Wojna krymska 1853-1856, wojna ros-tur o dominację na Bałkanach. Po rozbiciu floty tur pod Synopą po stronie tur: Fr, An,
Sardynia. Rosja pokonana pod Sewastopolem 1855. Sojusznicy Rosji ze Św Przym nie zaangażowali się. 1856 – traktat paryski:
- Rosja oddaje Turcji deltę Dunaju.
- Mołdawii cz Besarabii
- Demilitaryzacja tur i ros M. Czarnego
- Utw autonomii ks Mołdawii, Wołoszczyzny i Serbii w ramach monarchii tur.
Kres dominacji Rosji nad Turcją. Wojna przycyzniła się od rozbicia Św Przym.
Po wojnie (MI zm, carem AII), audiencja marszałków szlachty: „lepiej żeby reformy nastąpiły odgórnie, niż od dołu”.
Nie określono terminów, ale zaburzenia przyspieszają proces.
Nikołaj Milutin – autor i realizator reformy uwłaszczeniowej. Po powst stycz niszczył polską własność ziemska rozdając dygn ros.
Jako sekretarz stanu ds. polskich realizował polityke rusyfikacji.
Inny punkt widzenia obszarników guberni czarnoziemnych (ceniono ziemię - uwolnić chłopa bez ziemi, aby zapewnić siłę roboczą) i
północnych (rekompensata). Jednak zwyciężyła zasada z ziemią.
1861 – AII manifest znosi poddaństwo i ustawa o reformie. Odnosiła się do Rosji europejskiej z wyjątkiem Kr Pol i obejmowała
chłopów prywatnych. Mogli opuszczać wieś, przechodzić do stanu mieszcz, kształcić się, małżeństwa bez zgody.
Nadziały ziemi dla chłopów w wyniku porozumienia za wykupem. Państwo płaciło 80% od razu, chłop wpłacał 20%, a 80% spłacał
przez 49 lat. Ustawa utrzymywała wspólnoty gminne. Niekorzystnie na terenach czarnoziemnych, najkorzystniej na terenach zach
(polska własność ziem). Reforma określała czasowe zobowiązanie – przez 2 lata miano sporządzić tzw listy umowne tj powinności,
które chłopi mieli nadal pełnić do chwili podpisania umowy o wykupie nadziałów (wcześniej użytkowanej przez chłopa). Chłop
czasowo zobowiązany – do 1881, gdy wszyscy ziemianie musieli podpisać umowy dotyczące wykupu. W gub zach obowiązkowy
wykup już w 1863. Reforma w Król Pol w 1864 oddając chłopom ziemię bez wykupu. Reforma chłopów państwowych 1866.
25
Utrzymano obszrniczy stan posiadania. Procesy uprzemysłowienia nastąpiły po reformie chłopskiej 1861.
1870 – za neutralność w wojnie prus-fr, car otrzymał poparcie od Prus i ogłosił, że nie uznaje neutralności M. Czarnego.
1873 – sojusz 3 cesarzy. Ale Bismarck dążył do kolejnej wojny z Fr 1875 i doszło do rozluźnienia sojuszu.
1877-1878 wojna ros-tur
1876 Serbia i Czarnogóra wydały Turcji wojnę, wyczerpująca wojna. Rosja wkroczyła do Bułgarii, w 1878 wojska ros zdobyły
Adrianopol i stanęły pod Konstantynopolem. Dyplomacja ang bojąc się zajęcia Konstantynopola zagroziła wojną
1878 pokój w San Stefano:
- Rosji przyznano część Besarabii i twierdze kaukaskie
- utw Księstwo Bułgarii
- Rumunii przyznano Dobrudżę
- Powiększono terytorium Serbii i Czarnogóry – Rewizja traktatu w Berlinie 1878.
Kongres Berliński 1878 – trzeci po Wiedeńskim i Paryskim wielki kongres dypl. Z inicjatywy Bismarcka w celu rewizji traktatu z
San Stefano. Zbyt silna pozycja Ros na Bałk spotkała sprzeciw gł W Bryt i Aus-Węg.
- Ks Bułgarii, władcę miał zatwierdzać sułtan, jednak z 163 tyś km jedynie 64 tyś
- Austro-Węg trzymały Bośnię i Hercegowinę
- Niepodległość: Rumunii, Serbii i Czarnogóry, których terytorium zostało okrojone.
- Macedonię zwrócono Turcji
- Turcja zmusozna do wprowadzenia wolności wyznania
- Rosja cz Besarabii i twierdze – ciosem było dla Ros brak poparcia Niemiec.
Przed kongresem układ ang-tur. Turcja oddawała Cypr w zamian za opiekę nad tur posiadłościami w Azji Mn.
Po kongresie berl ochłodzenie stosunków ros-niem. Stosunki od tej pory pogarszają się, zwł od 1890 gdy odchodzi Bismarck. Dosżło
nawet do ros-niem wojny celnej.
Rosja zwróciła się do Fr, i otrzymała pożyczki - łatwiej było mówić o polityce. 1892 konwencja wojskowa podpisana 1894
Reforma rolna wymusiła inne reformy: samorząd terenowy (tzw ziemstwa, zajmowały się oświatą, oświatą i gospod, wybory w 3
kuriach: ziemiaństwo, mieszczanie, chłopi), sąd (niezawisłość), autonomia uniwersytetom 1863, wojkso 1874 (służba bez względu na
stan, skrócenie zależne od cenzusu i wykształcenia).
1. Dekabryści (rewolucjoniści szlacheccy 1821-1825)
2. Rewolucyjni demokraci – scheda po dekabrystach, ale już nie wyłącznie szlachecka. Socjalizm utopijny. Zajmuje okres między
dekabrystami a proletariatem, ok. 30-40 lat. Obalenie samowłądztwa i zniesienie poddaństwa. Zmiana stosunków społ na wsi, budowa
socjalistycznej Rosji w oparciu o lud. Obalenie samodzierżawia. Oparcie o współnoty gminne. Socjalizm utopijny.
Ziemia i Wola I 1861/2 – org rewoluc. Cel powstanie ludowe i oddanie ziemi chłopom. Agitacja w armii, kontakty z rew polskimi.
Piotr Ławrow, Mikołaj Czernyszewski (najwybit. postać), Mikołaj Ogarowi, Michał Bakunin, Aleksander Herzen.
Narodnicy (narod –lud) – lata 1861-1895, Organizacje:
Ziemia i Wola II 1876 w Petersburgu, Gieorgij Plechanow, A. Więckowski, powstanie chłopskie, obalenie caratu. -rozłam 1878:
 Wola Ludu (Nardna Wola) – Andrzej Żelabow- terror indywidulany – zamach na A II 1881 – Ignacy Hryniewicki,
Rysakow, likwidacja organizacji, publiczne egzekucje.
 Czarny Podział (Czornyj Pieriedieł) – Gieorgij Plechnow, Wiera Zasulicz.
Aleksander III 1881-1894, system reakcji. Reżim.
Mikołaj II 1894-1917 – reżim, przeciętny car, ż ks heska Maria Teodorówna, duży wpływ.Sprowokował wojnę z Japonią 1904/5.
Rewolucja 1905-1907 w Rosji, rezultat kryzyzsu ekonom i klęsk w wojnie z Japonią 1904-1905. Pierwsza rewolucja.
Zapoczątkowana „krwawą niedzielą” 22 I 1905 w Petersburgu. Charakteryzowała się masowymi strajkami, wystapieniami chłopów i
wojska oraz aktami terroru przeciw funkcjonariuszom państwowym. Car wydał 30 X 1905 Manifest Październikowy - wprowadzał
swobody obywatelskie, zwołanie Dumy z kompet ustaw. Po klęsce bolszewickiego powstania nastroje rewolucyjne opadły.
Rozwiązanie II Dumy i uchwalenie ordynacji wyborczej zwiększjacej znaczenie ziemiańśtwa zakońćzyło rewolucję. W jej wyniku
rozpoczęto modernizacje państwa w kierunku monarchii parlamentarnej. Przeprowadzono reformę agrarną. (w VI walki barykadowe
w Łodzi) Bunt na pancerniku Patiomkin.
Obok Dumy funkcjonowała Rada Państwa 196 członków. Projekt Dumy zatwierdzała Rada Państwa, ale ces mógł odrzucić.
Duma Bułyginowska – zmiana na stanowisku min spr wew i zapowiedź zwołania przez cara Dumy wybieranej przez obywateli,
która nigdy się nie odbyła.
Gieorgij Gapon 1870-1906 pop, kapelan więzienny. Na czele Związku Robotników Fabrycznych w Petersburgu. 1904 zwolniono 4
robotników, strajk, petycje, pochód pod Pałac Zimowy. Wojsko dokonało masakry. Za granicą, kontakty z eserowcami, Leninem.. Po
powrocie zaproponował Departamentowi Policji wydanie przywódców eserowskich, zginął z rąk rewolucjonistów.
Sergiusz Witte – pierwszy premier 1905-1906.
Piotr Stołypin 1862-1911, od 1906 min spr wew, premier. Stłumił rewol 1905/7. Reforma agrarna – znosi wspólnoty gminne dające
utw zamożnego chłopstwa stanowiącego oparcie władzy. 1907 rozwiązał II Dumę - zmiana ordynacji wyborczej. Po nieudanym
zamachu na niego reakcja stołypinowska. Procesy bez możliwości obrony w 48 H, wyroki śm w 24 h. Zamordowany prwdp z
inspiraacji Ochrany.
26
Eserowcy – Socjaliści-Rewolucjoniści, utw 1901-1902, program: obalenie samowładztwa, ustanowienie republiki demokratycznej i
współpraca narodów na zasadzie federacji w imperium. Chłopstwo gł siłą rewolucji. Posługiwała się terrorem indywidualnym,
nieudany zamach na Lenina 1918. Po rew 1917 najsilniejsza partia Rosji, współtworzyła Rząd Tymczasowy z Aleksandrem
Kiereńskim. Po bolszewickim zamachu w XI 1917 lewicowi eserowcy weszli w skład Rady Komisarzy Ludowych (rząd w ZSRR w
poszczególnych republikach 1917-1946, w praktyce podporządkowana sekretarzowi generalnemu, 1946 przkształcona w Radę
Ministrów). Jednak większość członków partii do 1918 silny opór bolszewikom, emigracja.
W wyborach do I Dumy udział legalnych partii:
1. Związek 17 Października – Oktiabryści – burżuazja i wielcy właściciele ziemscy, monarchia, Aleksander Guczkow.
2. Partia Konstytucyjno-Demokratyczna- Kadeci – monarchia konstytucyjna, najwięcej 170 mandatów, Piotr Struwe,
rozwój kapitalistyczny
3. Partia Pracy – Trudownicy, chłopi i inteligenci - radykalne postulaty: zrównanie stanów, oddanie ziemi chłopom,
powszechna amnestia. Aleksander Kiereński.
Przed otwarciem I Dumy ustępuje z gabinetu Sergiusz Witte. Iwan Goremykin – uległy carowi.
Radykalne hasła chłopów o przekazaniu im całej ziemi obszarniczej i poparcie kadetów prowadzi do rozwiązania I Dumy.
W okresie między dumami dekret Stołypina o możliwości występowania chłopów ze wspólnot.
1907 - II Duma – w wyborach udział wszystkich partii. 50 deputowanych polskich, 65 socjaldemokratów, 37 socjalrewolucjonistów.
Krytyka rządów Stołypina, sądów wojskowych. Konflikt między Dumą a rządem.
Dekret cara w VI 1907 o rozwiązaniu Dumy i zmianie ordynacji wyborczej. Fala aresztowań.
1907 – układ między Anglią a Rosją o podziale strefy wpływów w Persji. 1907 projekty obronne z Król Pol – budowa twierdz i
pozostawienie Król Pol – koncentrowanie obrony na wschodzie. Wygrywa 2 koncepcja.
W toku wydarzeń rewolucja w Persji 1907-1911.
1911 - Rewolucja w Chinach, obalenie dyn i ustanowienie republiki. Zrzucenie dyn Cing także w Mongolii.
Od 1885 największa partia w Indiach – Indyjski Kongres Narodowy, przez szereg lat lojalny wobec W Bryt, coraz silniejsze
tendencje nacjonalistyczne. 1907 rozłam w partii. W wyniku wydarzeń reformy brytyjskie: 1906 utw Ligę Muzułmańską
przeciwstawną IKN. 1911 przeniesiono stolicę z Kalkuty do Delhi.
III Duma 14 XI 1907 – przetrwała 5 letnią kadencję. 154 oktiabrystów.
- wyłączenie Chełmszczyzny z Król Pol
- ograniczenie autonomii Finlandii
- 1910, ustawy agrarne.
Mienszewnicy – odłam SDPRR, przeciwstawiający się rewolucyjnym koncepcjom Lenina, uznając potrzebę ewolucyjnych przemian,
legalne formy walki. W wyborach partyjnych uzyskali mniejszość (stąd mienszewnicy). 1912 konferencja SDPRR wykluczyła
mienszewników z partii. W okresie rewolucji paź 1917 przeciwko bolszewikom Gieorgij Plechanow.
1910 i 1912 porozumienie z Japonią w sprawie Mandżurii i podział wpływów w Mongolii. Polityka Rosji koncent. gł na Bałkanach.
1909 porozumienie Mikołaja II z WE III, życzliwe stanowisko Włoch w sprawie cieśnin czarnomorskich w zamian za neutralność w
sprawie Libii.
Aleksander Kiereński 1881-1970, adwokat, zdolności oratorskie w gabinecie księcia Lwowa 1917 min sprawiedliwości, od VII
premier Rządu Tymczasowego. W wyniku puczu Maczelny Wódz. Niezdecydowany jako dyktator. Obalony przez bolszewików.
Od reformy uwłaszczeniowej wzrost klasy robotniczej. Kapitalizm ros nie był rozwinięty jak na Zach i kryzys tak go nie dotykał.
Powstają pierwsze kółka marksistowskie.
1883 w Genewie Plechanow założył pierwszą org marks Wyzwolenie Pracy.
1893 Lenin przybywa do Petersburga i łączy kółka w zjednoczoną partię marksistowską. Krytyka narodnictwa. Teretyk i praktyk.
1895 z połączenie 2 organizacji w Petersburgu zawiązano Zwiazek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej.
1895 – zesłany na 3 lata. Napisał tam: Rozwój kapitalizmu w Rosji.
1898 – I Zjazd w Mińsku - 9 delegatów, nie doszło do zjednoczenia, ale do historii jako Zjazd Socjaldemokratycznej Partii
Robotniczej Rosji SDPRR.
1900 – Lenin za granicą. Skontaktował się z Plechnowem. Pierwszy nr Iskra w Lipsku.
1903 – II zjazd SDPRR w Brukseli i Londynie. Odbył się już po zjednoczeniu socjaldemokracji rosyjskiej. Przyjęto rewolucyjny
program marksistowski:
- hegemonia klasy robotniczej
- dyktatura proletariatu
- obalenie samowłądztwa
- utworzenie republiki demokratycznej
Zjazd obrał włądze centralne, w wyborach zwyciężyli zwolennicy Iskry – stąd nazwa bolszewicy (bolsze – więcej).
1901 – powstała partia narodnicka z kółek. Partia Socjalistów Rewolucjonistów PSR – w skrócie eserwocy.
Program: obalenie samowłądztwa i przekształcenie Rosji w republikę federacyjną. Największe znaczenie uspołecznienie własności
ziemskiej przy utrzymaniu współnot gminnych. Z Woli Ludu utworzono także organizacje terrorystyczną.
27
Traktaty paryskie:
- 1763 – porozumienie m Fr, Hisz a Ang – kończy wojnę siedmioletnią 1756-1763, Fr duże straty kolonialne Kanada, Luizjana,
wyspy na Karaibach, posiadłości w Indiach, Hisz traci Florydę.
- 1783 – tzw pokój wersalski m Fr, Hisz a Angl – po zakończeniu wojny amer-ang 1775-1783, Fr sojusznikiem St Zj, Hisz odzyskała
Florydę i Minorkę, Fr odzyskuje faktorie w Indiach, Senagalu
- 1814 – traktat paryski – m Fr a Ros, W Bryt, Aus i Prus – po 1 abdykacji NB, Fr w granicach z 1792 zachowuje Alzację, Sabaudię i
Lotaryngię, część kolonii w Indiach – bez kontrybucji.
- 1815 – m Fr a koalicją po 2 abdykacji NB i uwięzieniu, Fr wraca do granic z 1790, traci na rzecz Hol, Prus, Szwajcarii, Sardynii i
Austri, kontrybucja 700 ml franków, okupacja do 1818.
- 1856 traktat paryski – po zakończeniu I wojny krymskiej 1853-1856 m Rosją a Turcją i jej sojusznikami W Bryt, Fr, Sardynią, oraz
nie biorącymi udziału Prus i Aus. Demilitaryzacja M Czarnego i swoboda żeglugi na Dunaju, traci cz Beesarabii na rzezcz Mołdawii,
Turcji deltę Dunaju. Utworzono autonomiczne księstwa: Mołdawii, Serbii, Wołoszczyzny.
- 1898 – między Hisz a St Zj – kończy wojnę Hisz- amer, Kuba niepodległa, St Zj uzyskują wyspy Puerto Rico, Guam, Filipiny.
Chiny i Japonia
Wojna chiń-jap 1894-1895. Przegrana Chin, kontrybucja, oddają Formozę. Chiny słabe militarnie. Zbliżyły się do Rosji, zgoda na
kolej transsyberyjską przez Mandżurię 1896.
Niemcy, Ang i Fr zagarniały nabrzeża.
1900 w Chinach powstanie bokserów przeciw dynastiii Cing i cudzoziemcom, krwawo stłumione przez połączone siły 8 mocarstw.
Kontrybucja, zasada otwartych drzwi – wolny handel na rzekach i wybrzeżach Chin.
Rosja wykorzystując sytuację wkracza do Mandżurii – rywalizuje z Japonią, która chciała podporządkować sobie Koreę.
1903 – nierozważny krok, utworozno namiestnictwo Dalekiego Wschodu z synem A II adm Eugieniusz Aleksiejew, co doprowadziło,
że Japonia bez wypowiedzenia wojny zaatakowała Port Artura. Lekceważono Japonię, źle się przygotowano. Klęska na lądzie i
morzu. Desant wojsk jap. Poddanie Portu Artura. Wysłana flota bałtycka ległą pod Kuszimą 1905.
Pokój przy pomocy St Zj. Rosja traci Port Artur i zunaje Koreę za strefę wpływów jap.
Stany Zjednoczone
Rozwój gospodarczy hamowany przez różnice między kapitalistyczną Północą a plantatorskim Południem.
1765 –ustawa stemplowa, nowy rodzaj podatku od każdego wprowadzonego dokumentu wystawionego przez władze kolonii.
Przyjęcie ustawy spowodowały wybuch zamieszek w Bostonie i protesty pozostałych kolonii.
1773 – wysokie cła na herbatę, (tzw bostońska herbatka - cały ładunek wrzucono do morza) zarzewie wojny o niepodległość.
1774 – Pierwszy Kongres Kontynentalny – decyzja o zrzeszeniu się kolonii w celu skuteczniejszej walki z metropolią. Po stronie
metropolii stanęli „lojaliści” pierwsze starcia między wojskami ang a milicją ameryk pod Lexington i Concord, stan Massechusetts
1775 – II Kongres Kontynentalny mianował G. Washingtona naczelnym dow sił amer
Wojna o niepodległość 1775-1783 – 13 kolonii utworzyło armie amer. Pod dow G Washingtona. Bohaterami wojny: Jefferson,
Franklin, Kościuszko, Pułaski, La Fayette, Przyczyny: ograniczanie samorządu, hamowanie rozwoju, zwiększanie podatków.
4 VII 1776 - Kongres proklamował zerwanie z metropolią oraz uchwalił Deklarację niepodległości St Zj (4 VII - święto narodowe).
Deklaracja niepodległości 4 VII 1776 – w Filadelfii podczas II Kong Kont. Proklamował uwolnienie 13 kolonii spod panowania
Jerzego III i nadanie im niepodległości. Głosiła prawo do ustanawiania aktów państwowych, wypowiadania wojny i pokoju. Autorzy:
B. Franklin, Th. Jefferson, J. Adams.
17 VI 1775 ang gen W. Howe pokonał pod Bunker Hill, ale amer wygrali pod Trenton 26XII 1776 i pod Princeton 3 I 1777
spowodowało całkowite uwolnienie stanu New Jersey.
IX 1777 Howe zajął Filadelfię, ale amerykanie 17 X 1777 Saratogę.
Po stronie kolonii opowiedziała się Fr 6 II 1778 i Hiszpania 1779. Do wojny przeciw W Bryt Holandia, której okręty uprawiające
kontrabandę zostały zaatakowane.
29 XII 1778 Anglicy zajęli Savannah bronione przez Legion Pułaskiego oraz Charleston. Jednak operacje prowadzone przez gen H.
Gatesa i Kościuszkę przywróciły panowanie na płd, ostatecznie wojska bryt poddały się 19 X 1781 pod Yorktown w st Wirginia.
W I 1783 zawarto pokój ratyfikowany 3 IX 1783 w Paryżu (Wersal) – niepodległość St Zj. Francja uzyskała Sengal, wys Goreę, kilka
wysp na Antylach, 5 miast w Indiach, a Hiszpania Florydę i Minorkę.
14 IX 1787 – Konwent Konstytucyjny obradujący w Filadelfii ogłosił konstytucję – prace trwały 10 lat.
1789 – pierwszy prezydent i wybory do Kongresu. 1790 – pierwszy spis ludności.
1787 – w stanach płn zniesiono niewolnictwo.
Ok. 1820 wobec napływu osadników wyróżniono Stany płn od płd. Stany płn farmerskie lub farm-przemysłowe a płd plantatorskie.
Stany założycielskie – najstarsze: New Hampshire, Massachusetts, Nowy York, Connecticut, Rhode Island, Pensylwania, New
Jersey, Delaware, Maryland, Wirginia, Karolina Północna, Karolina Południowa i Georgia. Do unii przyjęto:
1791 Vermont, 1820 Maine, 1819 Alabama, 1817 Missisipi, 1796 Tenessee, 1792 Kentucky, 1818 Illionis, 1816 Indiana, 1803 Ohio,
1837 Michigan, 1848 Wisconsin. 1812 Luizjana.
1836 Arkansas, 1821 Missouri, 1846 Iowa, 1858 Minnesota. Płn Dakota, Płd Dakota, Montana, Wyoming, Idaho, Nebraska,
Kolorado, Kansas, 1845 Floryda, Oklahoma 1907 – najpóźniej.
Teksas najpierw Hiszpański, potem Meksykański: słabo skolonizowany, zasiedlany przez Amerykanów – 1836 oderwanie Teksasu
jako niezależna republika 9 lat, a w 1845 przyłączony do St Zj.
28
Wojna z Meksykiem 1846-1848, desant i zajęcie stolicy Meksyk. Zagarnięcie ziem i utworzenie stanów: Nevada, Utah, Nowy
Meksyk, Arizona, 1850 Kalifornia.
Stany niewolnicze 15: założycielskie Kentucky, Tennessee oraz Delaware, Maryland, Wirginia, Karolina Płn, Karolina Płd, Georgia,
później dołączyły Luizjana, Missisipi, Alabama, Missouri, Arkansas, Floryda i Teksas.
Nowa Anglia: 6 stanów najdalej na płn wschód: New Hampshire, Massechusetts, Rhode Island, Connecticut, Vermont, Maine –
początkowe osadnictwo gł francuskie.
Zakupy:
1803 od NB Luizjana za 15 ml$
1819 od Hisz Zatokę Meksykańską i Florydę za 5 ml $
1853 od Meksyku Arizona.
1812 St Zj wydają wojnę Anglii chcąc przyłączyć Kanadę (dogodny moment, NB u szczytu, blokada). Anglicy niszczą Waszyngton,
1814 pokój w Gandawie – utrzymanie status quo. 49 równoleżnik jako granica między Kanadą a St Zj. Oregon Kondomium.
Władza ustawodawcza: Kongres 2 izbowy:
- Izba Reprezentantów
- Senat – 2 przedstawicieli z każdego stanu
Władza wykonawcza – prezydent (Waszyngton wybierany 2 x 1789-1797).
Władza sądownicza: Sąd Najwyższy
Partie:
- federaliści: Aleksander Hamilton, (minister – w SZ nie było ministrów) sekretarz skarbu, silny rząd (G. Washington 1789-1797,
John Adams 1791-1801), forsowała konstytucję ratyfikowało 11 stanów, warstwy zamożne, kierunek probrytyjski, niechętny rew fr,
rozszerzenie kompetencji rządu federalnego. Tarcia m Hamiltonem i Adamsem ok. 1820 partia konserwatywna przestaje istnieć.
- antyfederaliści: Thomas Jefferson 1801-1809 silne władze stanowe i rząd federalny o ograniczonych kompetencjach,
- partia republikańska lub rep-demokratyczna. Liderem T. Jefferson, zwolennik demokratyzacji i zniesienia niewolnictwa, nawiązał
stosunki z Rosją AI. 1809-1817 James Madison, 1817-1825 James Monroe (uznał niepodległość krajów Ameryki Płd,
Doktryna Monroego: doktryna wg której Ameryka to teren zakazany dla politycznej penetracji Europy, Amerykanie nie będą
mieszać się w wew sprawy E. Ameryka dla Amerykanów, przeciw panowaniu Hiszp i penetracji Ros. Izolacjonizm w kontaktach z
krajami eur.
- partia demokratyczna wyłania się z partii republikańskiej: 1825-1829 John Quincy Adams.
Prezydenci:
Jerzy Waszyngton 1789-1797, uczestnik wojny 7-letniej 1756-1763, 1774/5 członek Kongresu Kontynentalnego, naczelny dow sił
wojs w wojnie amer o niepodległość 1775-1783, zwycięstwa Trenton 1776, Princeton 1777, Saratoga 1777, Yorktown 1781. Pierwszy
prezydent SZ, odmówił kandydowania po raz trzeci, co stało się precedensem.
Alexander Hamilton – adiutant J. Waszyng w czasie wojny o niep, sekretarz skarbu, lider Partii Federalnej, stworzył jednolity
system bankowy, ustawą Kongresu powołano Bank St Zj. Zwolennik Konstytucji 1787 i silnej władzy prezyd.
Benjamin Franklin 1706-1790, filozof, dążył do zjednoczenia 13 kolonii, za ścisłą współpracą z Koroną Bryt, w 1775 jeden z gł
obok G. Wasz. organizator armii, jeden z autorów konstytucji, abolicjonista (za zniesieniem niewolnictwa), wynalazł piorunochron.
John Adams 1797-1801, prawnik, federalista, delegat na I i II Kongres Kontynentalny 1774-1778, współtwórca Deklaracji
niepodległości (4VII1776 w Filadelfii podczas II Kongresu Kont), dążył do umocnienia władzy centralnej, zapobiegł wojnie z Fr.
Republikanie:
Thomas Jefferson 1801-1809, prawnik antyfederalista, główny współtw. Dekl niepodl.
James Madison 1809-1817, federalista (wg enc), republikanin, bliski współpracownik Hamiltona. Dążył do centralizacji państwa i
pozbawienia samodzielności stanów. Za jego kadencji ciężka wojna z Anglią, bez zmian terytorialnych 1812-1814.
James Monroe 1817-1825,federalista, uznał niepodległość krajów Am Płd, twórca doktryny, zakup Florydy.
John Quincy Adams 1825-1829, federalista, a potem w Partii Republikańskiej, poseł w Rosji, przeciwnik niewolnictwa, aneksji
Texasu i wojny amerykańskiej m usa-meks 1846/8, współtwórca doktryny Monroe, zakup Florydy, ustalenie granicy z Mex i Rosją.
Demokraci: zwolennicy arystokracji plantatorskiej
Andrew Jackson 1829-1837, lider Demokratów, gen, udział w wojnie am-ang, przyczynił się do przyłączenia Florydy, likwidacja
Banku Federalnego spowodowała kryzys. Od jego czasu zasada obsady stanowisk państwowych przez partię rządzącą.
Martin van Buren 1837-1841, poch holend, współ zał. Partii demokratycznej, za jego kadencji tzw. „ panika roku 1837”, przeciwnik
zawierania sojuszy
William Henry Harrison zm po kilku miesiącach, wig przedstawiciel burżuazji i arystokracji.
Partia wigów – powstała w latach 30 XIX w opozycji do rządów Jacksona. Domagała się ograniczenia władzy prezydenckiej do 1
kadencji, wzmocnienia pozycji Kongresu, cła zaporowe i ograniczenie niewolnictwa. 1852 rozpadła się, a jej członkowie do p. demok
John Tyler 1841-1845, 10 prezydent, wydalony z partii wigów po odrzuceniu projektu Banku Narodowego. Poparł aneksję Texasu.
James Knox Polk 1845-1849, współpracownik Jacksona, zawarł porozumienie z W Bryt o podziale Oregonu, wojna amer-meks
1846-1848, w której USA uzyskały ponad połowę terytorium Mexyku. Nowe nabytki zaogniły antagonizmy na tle zasięgu
niewolnictwa m Północą a Południem załagodzonego na mocy kompromisu 1850 podpisanego przez prez M. Fillmora.
Zachary Taylor 1849-1850, gen walki z Indianami, wig, boh narodowy pokonał armię gen A. Santa Anny pod Buena Vista 1847.
przeciwnik niewolnictwa na zajętych terenach.
Millard Fillmore – 1850-1853, 13 prezydent, zwolennik kompromisu m Płd a Płn, w opozycji do Lincolna.
29
Franklin Pierce 1853-1857 – za 10 ml zakup Arizony od Meksyku, plan zakupu Kuby od Hiszpanii, stosunki z Japonią. Zwolennik
zasady nieingerencji Kongresu w sprawy niewolnictwa.
James Buchanan 1857-1861 – zwolennik niewolnictwa.
Freesolierzy ruch przeciw właścicielom plantacji 1847-1848 utworzyli Partię Wolnej Ziemi. Wstąpili przeciwnicy niewolnictwa z
Partii Demokratycznej i abolicjoniści. Domagali się zakazu wprowadzenia niewolnictwa w nowo przyłączonych stanach: Teksas,
Oregon, Arizona. 1854-1856 Freesolierzy połączyli się z Partią Republikańską. Domagali się bezpłatnych nadziałów ziemi dla
drobnych osadników.
Abolicjoniści – niewolnictwo w płd stanach (Nowa Anglia) zniesione w 2poł XVIII. Partia Wolności 1840 – legalna działalność
metodami parlamentarnymi, 1848 przyłączyli się do Freesoilerów. Popularność w płd stanach w 2 poł XIX. Zwolennicy niewolnictwa
siłą przeciwstawiali się utraci darmowej siły roboczej, co doprowadziło do powstania Johna Browna (1800-1859, organizował
zbrojne wypady w celu uwolnienia niewolników w stanie Kansas. Egzekucja Browna zaogniła konflikt Płn i Połd.) i wybuchu wojny
secesyjnej. W wyniku zwycięstwa stanów półn uchwalono XIII poprawkę do Konst w 1865 zniesiono niewolnictwo i przyznano
Murzynom pełne prawa.
1854 Wigowie, Abolicjoniści i Partia Wolnej Ziemi połączyli się w Partię Republikańską. Za zniesieniem niewolnictwa i władzy
politycznej plantatorów.
1800 ok. 5 ml ludności, ale w 1850 23 ml, 1860 31 ml.
1844 pierwsza linia telegraficzna z Baltimore do Waszyngtonu, ok. 1820 linia kolejowa ok. 30 tyś km.
1820 – tzw kompromis Missouri dot niewolnictwa, ugoda przyjęta przez Kongres na mocy włączono do Unii stan Missouri za cenę
utworzenia wolnego stanu Maine i wyznaczono linię 36”30’N dopuszczalnego zasięgu niewolnictwa, autorem H. Clay. Unieważniony
przez kompromis 1850, ugoda przyjęta przez Kongres Kalifornia weszła do Unii jako stan wolny, a dla Nowy Meksyk i Utah zasada
osadników przy określaniu statusu wolny czy niewolniczy. Autorzy H. Clay i D. Webster.
Wojna secesyjna 1861-1865: in wojna abolicyjna (łac abolitio zniesienie ruch mający za cel zniesienie niewolnictwa, pocz Kwakrzy)
Przeciwieństwa ekonomiczne i społeczne. 12 IV 1861 – 9 (27 poddał się Johnston) IV 1865.
Przewaga ludności w stanach wolnych 19 ml, a w niewolniczych 12 ml ( z czego 4 ml murzynów).
Płn – przemysł, komunikacja, flota, sympatie w Europie - ale brak oficerów, wyszkolonych sił zbrojnych, słabe morale, nie garnęli się
do walki. Przewaga floty.
Płd – plantatorstwo – większość oficerów przeszła na strone płd, zapał do walki.
Płd liczyło na poparcie Anglii i Fr (dla których stanowili zbyt art. przem i skąd brali bawełnę), oraz Rosji (podobny ustrój feudalny,
ale od 1861 likwidacja poddaństwa). Krążownik Alabama wiele strat zadał Unii.
Konflikt w stanie Kansas, od 1854 otwarty dla osadnictwa. Mieszkańcy mieli zadecydować, czy miał być to stan wolny czy
niewolniczy. Ścieranie się opcji. Jednym z obrońców wolności John Brown (organizował zbrojne wypady w celu uwolnienia
niewolników w Kansas, ujęty i skazany 1859. Egzekucja zaogniła konflikt Płn z Płd w sprawie zniesienia niewolnictwa).
Sprawa (małego 21 os) powstania Browna wywarła wpływ w wyborach prezydenckich, gdzie wybrano republikanina Abrahama
Lincolna (wig) w 1860.
Secesja Płd Karoliny, przyłączają się 6 innych stanów, ostatecznie 11. Nie chcieli żadnego kompromisu. Zwołali Kongres tworząc
Skofederowane Stany Ameryki = Konfederacja Południowa = Konfederacja. Osobna konstytucja, Richmont w stanie Wirginia
stolicą, a prezydentem Jefferson Davis – demokrata.
Lincoln objął prezyd, ale nie chciał wojny i w tym celu nie zniósł niewolnictwa. Atak rozpoczęli Konfederaci.
złamanie stanów połd i zniesienie niewolnictwa pozwala na szybki marsz ku pierwszemu miejscu w świecie. Dualizm został
zniesiony. Wojna domowa pomiędzy stanami połudn Konfederacja Południa a stanami płn – Unia.
Powodem wojny było wystąpienie 11 stanów Południa i utw odrębnego państwa – Skonfederowanych Stanów Zjednoczonych.
Dla Konfederacji była to wojna o uznanie suwerenności.
Dla Unii – ratowanie jednosci państwa. Od 1863 zniesienie niewolnictwa.
Wojnę rozpoczął atak konfederatów na Fort Sumter w Karolinie Płd 12 IV 1861.
Pierwsza faza wojny należała do Konfederacji. Gen: Th. Jackson, Joseph Johnston, Robert Edward Lee. Wygrana wielu bitew. 2 razy
Lee pod Bull Run. Waszyngton był kilka razy zagrożony. Jednak próby opanowania Północy nie powiodły się.
20 V 1862 Kongres Unii przyjął ustawę o osadnictwie, która przyciągnęła ochotników po stronie Unii, każdy 60 ha na Zachodzie.
1862 a w stanach niewolniczych w I 1883 proklamowanie zniesienia niewolnictwa, co spowodowało masowe wstąpienie do armii
Unii murzynów i jednocześnie podburzyło niewolników Południa, masowe zbiegostwo.
1863 1-3 lipca bitwa pod Gettysburgiem zapoczątkowała serię zwycięstw Unii. Gen: Ulysses Grant, William Sherman, Georg
Thomas, Philip Sheridan.
Gen Grant opanował dorzecze Missisipi, zdobył Vicksburg, cały stan Tennessee. Do III 1865 wojska Unii zajęły obie Karoliny a 2/3
IV ztolice Konfederacji Richmond w stanie Wirginia. Shermann zajmuje Atlante – gł źródło zaopatrzenia. Ostateczna kapitulacja 9 IV
1865. 14 IV zamach na Lincolna, wiceprez Andrew Johnson. 10 lat okupacja Południa. Nie chcieli pogodzić się z równoupraw murz.
Unia: 2ml żoł , zginęło ok. 350 tyś, 4 tyś Polaków, gen Krzyżanowski.
Konfederacja: 1,5 ml żoł, zginęło ok. 320 tyś, ok. 500 Polaków.
1865 zawiązano Ku Klux Klan – org terror.
Po krótkiej prezydenturze Johnsona, prezydentem na 2 kad Grand. Odszkodowanie od Anglii za korsarstwo Alabamy - 15 ml – sąd w
Genewie. 1867 Rosja sprzedała Alaskę za 7,200 tyś. Wobec stanów płd ostry kurs. Konfiskata ziem, sprzedaż urzędów, korupcja.
Reorganizacja (nie rekonstrukcja) administracji.
1867 wybory wygrał kolejny republikanin Bichard Hayes 1877-1881 – wycofanie wojsk z Płd, złagodzenie restrykcji.
Abraham Garfield 1881-1885, ranny w zamachu nie mógł bezpośrednio rządzić.
Crover Cleveland 1885-1889 – po dł przerwie demokrata
Benjamin Harrison 1889-1893 – dem
30
Crove Cleveland 1893-1897 – ponownie sami adwokaci
William Mac Kinley 1897-1901 – nowa polityka imperialistyczna
Po wojnie secesyjnej, okres rozwoju gospod. Rozwój rolnictwa, bogactwo złóż naturalnych. Rozwój wynalazków. Wzrost ludności,
stały napływ emigrantów. 76 ml w 1900, 92 ml 1910. Nowy Jork 3,5 ml 1900, 4,8ml 1910.
Koncentracja przemysłu, powstają monopole, trusty.
W czasie wojny secesyjnej USA nie mogły reagować w sprawie Meksyku, było to sprzeczne z doktryną Monroego, przeciwnej do
ingerowania Europy w sprawy Ameryki. Jednak doktryna nie działała w drugą stronę, tak że USA zajmowało postawę w sprawach
innych państw.
Już Simon Bolivar 1783-1830 (przywódca antyhiszp wystapień, które doprowadziły do niepodległości Wenezueli, Kolumbii, Peru,
Ekwador. Chciał zjednoczyć kraje stawając na czele Wielkiej Kolumbii 1825 (Kolumb, Ekw, Pe, Panama), federacja państw upadła.
Panamerykanizm – pocz XIX w krajach Amer Łac, początkowo przeciwstawiał się powtórnej kolonizacji – Bolivar, dążąc do
utworzenia federacji pańśtw mogących przeciwstawić się rekonkwiście. Potem idea przejęta przez USA, przeciwna wpływom E w
Amer. – 1823 doktryna Monroe, która głosiła nie angażowanie się USA w sprawy E i postulowała o to samo.
1889 – w Waszyngtonie pierwsza konferencja panamerykańska, jendka nie podjęto uchwał w sprawie unii celenj, monetarnej,
współpracy naukowej i inwestycji.
1904 – Th. Roosevelt wykorzystując dominację USA proklamował doktrynę przyznającą USA prawo interwencji w państwach amer
w przypadku naruszenia zasad demokracji. 1910 zawiązano Unię Panameryk. 1948 przekształcona w OPA – Organizac Państw Amer.
Panamerykanizm zdominowany przez polit i gospod interesy USA.
Kuba
Ruch narodowy na Kubie zaczął się z opóźnieniem do innych krajów Am Łac w 1868. Wybuch powstania Hiszpanie stłumili dopiero
po 10 latach.
1897 prez USA Mac Kinley, zapoczątkował propagandę wykorzystując okrucieństwa popełnione przez Hiszp. 1898 zatopiono statek
amer w Hawanie, który miał zabrać obywateli USA. USA zażądały zrzeczenia się Kuby od Hiszp., i rozpoczęły działania wojenne.
Jednocześnie wykorzystały moment, gdy 1898 wybuchło powstanie na Filipinach przeciw Hiszp wysłali swoją flotę, zdobyli Manilię.
10 XII 1898 – traktat w Paryżu, Hiszp zrzeka się Kuby, Porto Rico i Filipin, za które otrzymała 20 mil $. Tylko Kuba suwerenna
1899 – podziął wyspy Samoa na zach dla Niemców i wsch dla USA.
1901 w zamachu ginie Mc Kinley.
Th Roosvelt 1901-1909. Doprowadził do finału budowę Kanału Panamskiego (2 warianty: przez Nikaraguę i Kolumbię, wybrano
Kolumbię, dzierżawa na 99 lat, rząd Kolumbii nie chciał się zgodzić, wywołali powstanie i proklamowano Republikę Panamy,
zmiana rządu, ratyfikacja umowy). Budowa 1907-1914.
1905 Mediacja w wojnie ros-jap.
Kampania przeciw trustom. Ustawa Johna Shermana – miała zapobiec tworzeniu się nowych trustów, ale mimo to powstawały.
William Taft 1909-1913 – tzw dolarowa dyplomacja – finansowanie rozgrywek polit. Interwencja w Nikaragui 1912. Republikanin
Thomas Wilson 1913-1921 – Pełniąc funkcję prezydenta USA realizował program tzw. Nowej Wolności (New Freedom),
obejmujący reformy gosp, prawne i adm, m.in. zreformował system bankowy (1913) i wprowadził ustawy antymonopolowe (1914),
wolność strajku i zrzeszania się, walczył z korupcją, popierał egalitaryzm (równouprawnienie obywateli pod względem społ i polit).
4 sierpnia 1914 ogłosił neutralność USA w I wojnie światowej.
Po sprawie tajnego telegramu Artura Zimmermanna sekretarza spraw zagr Rzeszy do ambasadora Niemiec w Meksyku w styczniu
1917, przechwycona przez wywiad bryt, z propozycją przystąpienia Meksyku do wojny po stronie Niemiec, w zamian za ziemie
utracone przez Meksyk w wojnie meksyk-ameryk), 6 kwietnia 1917 wypowiedział wojnę Niemcom, a 7 grudnia Austro-Węgrom.
Hiszpania
Hiszpania rządzona przez nieudolnych królów i ich faworytów. Potęga jezuitów.
Przepaść klasowa między warstwą grandów (arystokracja) i szlachtą a ludem. Na statkach żołnierze i marynarze, którzy nie walczyli
nawet jeśli statek tonął, gdzie u Anglików wszystko podporządkowane było zwycięstwu – stąd niepowodzenia w wojnach z Anglią.
Napływ złota przyczyną pauperyzacji.
1767 za Karola III wypędzenie jezuitów, ograniczenie zobowiązań wobec Państwa Koś. Wychodzi na dobre Hiszp.
Ciężka wojna z Anglią o Florydę 1763 traci 1783 odzyskuje.
Karol IV 1788-1808 rządy żony Marii Luizy i jej kochanka Manuel Godoy 1767-1851.
Rządy Godoya to marnotrawstwo i uwikłanie w wojny. 1793/5 z rewolucyjną Fr. Rzeczywisty władca Hiszpanii.
W sojuszu z Fr przeciw W Bryt 1805 połączone siły Fr i Hisz klęska pod Trafalgarem.
1807 traktat o podziale Portugalii z Fr. 1808 obalony ingerencja NB. Koniec Godoya i abdykacja Karola IV.
Oddziały NB prowadzone przez Junota rekwizycje i butne zachowanie przyczyną protestów.
Kłopotliwe rządy Józefa Bonapartego. Bunty i powstania.
Zbierają się kortezy (przedstawiciele gł duchowieństwa i szlachty), które od czasu rządów absolutnych się nie zbierały.
1812 kortezy uchwaliły w Kadyksie pierwszą liberalną konstytucję, zniesioną 1814.
1813 wojsk NB opuszczają Hisz. Powrót króla 1814 – rozpędził kortezy. Wraca inkwizycja, tortury, restytucja absolutyzmu.
Ferdynand VII syn Karola IV, król 1808 i po 1814 objął władzę 1808 po wymuszonej abdykacji ojca, zmuszony sam ustąpić pod
presją NB, król 1814-1833, reżim wew kraju. Hiszpania traci wszystkie kolonie amerykańskie bez wysp i Kuby.
1820 bunt z płk Rafael Riego, król przywrócił i zaprzysiągł konstytucję, zwołał kortezy. Zlikwidowano inkwizycję, cła wew, podatki
na duch, likwidacja klasztorów. Jednak król zwraca się do przywódców Świętego Przymierza o interwencję. Zlecenie Francji i jej
interwencja w 1823. 100 tyś armia pacyfikuje kraj, rozwiązuje kortezy. Stracono Riego.
Rządy Fer VII absolutne, przy pomocy Fr stłumił liberalną rewol 1820/3, łamiąc prawo salickie przekazał tron córce.
31
1830 wydał sankcję pragmatyczną – zmiana praw do dziedziczenia tronu, zawiesił prawo salickie wykluczające dziedziczenie tronu
przez kobiety, aby mogła dziedziczyć po nim córka Izabela. Prawo salickie wprowadził (pierwszy Burbon) Filip V 1700-1746.
Za panowania Fer VII Hiszp. utraciła wszystkie kolonie prócz Kuby i Portoryko.
Izabela II ur 1830, królowa 1833-1904 c Fer VII, królowa od 1833 z pominięciem stryja Don Carlosa, który usiłował przejąć
panowanie – (wojny karlistowskie 1833-1840 wona gł partyzancka), Hiszpania podzielona na karlistów (kler i zwolennicy
absolutyzmu) i krystynosów (popierana przez liberałów), do 1840 regencja matki Marii Krystyny.
1841-1843 rządy jednego ze zwycięzców wojny domowej, Krystyna zmuszona do emigracji, regentem
gen Baldomero Espertero, obalony później rządy kolejnych premierów-dyktatorów i postępujący chaos polit,
Powraca Krystyna – odtąd na straży absolutyzmu rządziła w interesie arystokracji i duchow. Spychała w cień Izabelę.
1854 w wyniku przewrotu znowu Krystyna opuszcza Hiszp.. Wraca do władzy Esperatero, ale bezustanna rywalizacja, anarchia kraju.
Izabela zdetronizowana w wyniku przewrotu 1868, udała się do Fr, gdzie abdykowała na rzecz syna Alfonsa XII.
Karliści - hiszp ruch polit głoszący hasła absolutystyczne. Pierwotnie karlistami nazywani zwolennicy pretendenta don Carlosa
Starszego. Rozpętali wojnę domową 1833 zakończona porażką 1859. Potem dążyli do wprowadzenia na tron Carlosa Mł 1872.
(Podczas wojny dom 1936-1939 poparli gen Franco wchodząc w skład Falangi – partii fasz 1937).
1869 Francisco Serrano zostaje regentem. Hiszpania otrzymała konstytucję demo-liberalną, po raz pierwszy wolność wyznania,
ustawy antyklerykalne, śluby cywilne.
Francisko Serrano 1810-1885, gen, zwolennik Izabeli II, uczestnik wojny przeciw karlistom 1833-1839.
1868 przewrót, pokonał wojska królowej, regent i premier za Amadeusza I.
1874 – prezydent autorytarnej (opartej na bezwzględnym posłuszeństwie) republiki. 1881 na emigracji.
Próba korony dla króla włoskiego Emanuela II 1871, ale walka stronnictw, abdykuje 1873.
Kortezy ogłosiły kraj republiką. W kraju wojna domowa, autonomię ogłaszają prowincje.
Chaos, próba przejęcia korony przez wnuka Don Carlosa, też Don Carlosa – bezskutecznie.
Rozwiązaniem stało się powołanie syna Izabeli na tron.
30 XII 1874 obwołano królem Alfonsa XII.
Alfons XII 1875-1885. Zakończono wojnę karlistowską. Serrano utracił władzę.
- opanowano sytuację na Kubie 1878, za cenę amnestii i zniesienia niewolnictwa
- oparcia szukał gł w Niemczech Wilhelma I, ale Niemcy zajęły Karoliny na O. Spokojnym.
1876 – Kortezy nowa konstytucja. Tolerancja rel.
Kortezy z 2 izb: 1. Senat, 2. Izba Deputowanych. Rząd odpowiedzialny przed Kortezami
Po śm A XII, rządy objęła jako regentka Maria Krystyna 1885-1902 ks austriacka. A XII zm, kiedy była w ciąży.
Alfons XIII 1902-1931 rządy do ogłoszenia Hisz jako republiki.
Do koń XIX Hisz traci niemal wszystkie kolonie.
Portugalia
Od 1580 – niewola hiszpańska. Zależność ekon od Anglii.
Zjawiska jak w Hiszpanii, spadek wartości pieniądza, depresja gospodarcza – wskutek napływu kruszców. Samowola szlachty, jezuici
– lud zepchnięty na dno nędzy.
Za Józefa I 1750-1777 reformy min Pombala 1756-1782. (władza po wielkim trzęsieniu ziemi w Lizbonie 1755 – śm 60 tyś).
Reformy gosp, oświatowe, wypędza jezuitów 1759.
Królowa Maria I 1777-1816 odwołuje Pombala, cofa reformy, poddała się na powrót wpływom kleru. Obłąkana, rządy syna,
późniejszego Jana VI 1816-1826. Jego decyzją włączył się do koalicji przeciw Fr. Straty na morzu. Do Fr przyłączyła się Hisz 1801,
wojna pomarańczowa – Portug wielomilionową kontrybucję na rzecz Fr. NB mimo kontrybucji wymusił blokadę na rzecz Anglii,
konfiskatę ang statków i internowanie Anglików. Jeszcze wtedy regent, odmawia z dworem do Brazylii. Fr z Hisz układ o podziale
Port. Fr zajmują Lizbonę. Jednak powstania w Port i Hiszp., zaciekłe walki – Fr wycofują się, regent nie wracał, sytuacja społ jeszcze
gorsza – zajmują Anglicy. 1820 wybucha powstanie w Port. Kortezy uchwaliły liberalną konstytucję. Po 13 latach w 1820 wraca Jan
VI i zatwierdza konstytucję. Miał 2 synów: Don Pedro niepodległość 1822 Brazylii i Don Miguela. Przed wyjazdem zmuszony
zostawić syna Don Pedro, który objął władzę jako cesarz Don Pedro I 1822-1833 – pierwszy samodzielny cesarz.
Wojska Port musiały opuścić Braz. Tymczasem Don Miguel zamach stanu i zniósł konstytucję. Jan VI ucieka i przybywa z
Anglikami, odzyskuje tron, Miguel musiał się upokorzyć i opuścić kraj. Po śm Jana VI wraca Don Miguel najpierw jako regent,
ogłasza się królem i rozwiązuje Kortezy. Terror.
Don Pedro chciał ustanowić córkę Marię de Gloria królową, przygotowywał wyprawę interwencyjną, jednak brak poparcia.
Abdykował, władzę pozostawił synowi Pedro II 1831-1889. Przy pomocy Fr i Ang pokonuje brata Miguela i zmusza go do abdykacji
i opuszczenia kraju 1834.
Koronę otrzymała Maria da Gloria c Pedra 1834-1853 a Pedro został regentem, wkrótce umarł. Na Marii kończy się dyn Braganzów
w 1640 (Jan IV po zerwaniu unii z Hisz) -1853. Ożeniona z dyn sasko-koburskom – rządy synów Pedro V 1853-1861 i Ludwika I
1861-1889.
Pomimo trudności wewn i słabego poziomu gospodarki Portugalia zachowała swoje ogromne imperium kolonialne:
Angola, Mozambik, Gwinea, Wyspy Ziel Przyl, Makao w Chinach, łącznie 2ml km2.
Gospodarczo uzależniona od Anglii, dlatego nikt nie sięgał po ich kolonie, ponieważ Ang miała nieograniczony rynek zbytu.
Ludwik I 1861-1889, zniesiono niewolnictwo, zliberalizowano konstytucję, wprowadzono kodeks cywilny. Problemy gosp kraju.
32
Karol I 1889-1908, ogłoszono bankructwo państwa w 1892.
- pogorszenie stosunków z Anglią, 1890 Anglia zażądała Mozambiku, sytuację ratuje Ang udzielając pożyczki
1910 – powstanie, proklamowano republike, król Manuel II musiał zbiec.
8h dzień pracy, rozdział Koś od pańs, rozwiazano zakony
Większość krajów Amer łac, która oderwała się od metropolii zostawała republiką, poza przejściowo Meksykiem. Monarchia tylko w
Brazylii. Ucisk kolonialny był najgorszy w kol hiszp.
Kreol – Hiszpan ur w kolonii. Ok. 3 ml. Murzyni gł na wyspach. Najbardziej uciskana warstwa: Metysi, Indianie, Mulaci, Murzyni –
pozbawieni praw. Uprawy trzciny cukrowej, bawełny, kawy, kakao, tytoń – gł bogactwa wysyłane do Hiszpanii. Z Meksyku srebro.
Praca misyjna zakonów, działała inkwizycja.
Znane ośrodki misyjne w Paragwaju ok. 30 – republika jezuicka, objęło ok. 100-300 tyś Indian. Każda dziedzina życia byłą
podporządkowana jezuitom, na głos dzwonka robiono wszystko nawet seks. Posiadano pogotowie wojskowe przed wyprawami port
łowców niewolników. Wypędzono jezuitów z hiszp. kolonii 1767 – upadek ośrodków.
W XIX w Am Łac była przygotowana do zerwania z metropolią. Uderzenie na Portug 1807 i Hiszp. 1808 było sygnałem, że
metropolia nie zapanuje nad koloniami. Gdy na tronie usadowił się Józef Bonaparte 1810 (zaczął się wielki ruch wyzwoleńczy) do
powstań doszło wszędzie od Meksyku po La Platę (Płd Argentyna).
Tworzą się różne organizmy, jednolitym organizmem pozostanie Meksyk. Duża rola księży.
MEKSYK
15 IX 1810 ksiądz Miguel Hidalgo gromadząc tysiące chłopów indiańskich zdobywa miasta. Stracony przez wojska wicekróla. Do
1820 opanowali Hiszp. sytuację. Jednak w 1820 wybuch rewolucji w Hiszpanii podjęto próbę oderwania się od Hiszpanii chcąc oddać
tron któremuś z domu królewskiego. Pod takim hasłem na czele stanął Kreol Augustyn Iturbide. Wkroczył 1821 do Meksyku i ogłosił
niepodległość. 1822 dyktator (napoleońskie ambicje) ogłosił się cesarzem jako Augustyn I 1822/3.
1823 powstały Zjednoczone Prowincje Am Śrdk: Gwatemala, Honduras, Salwador, Nikaragua i Kostaryka a już pod koń 30 lat
ogłosiły każda swoją samodzielność. Iturbide zesłany do Włoch, ale spisek w Meks – wraca, ale rozstrzelany 1824.
Obalił go Antonio Lopez de Santa Anna – kontrowersyjny dow garnizonu. Obalił monarchię, zaprowadził republikę. Konstytucja na
wzór ST Zj, podział kraju na Stany. Kadencja prez 4-lata.
Pierwszy prezydent Manuel Fernandez 1824-1828.
Santa Anna 1829 odpiera ostatnia interwencję hiszp.z Kuby. Kraj cały czas w anarchii. Prezydentami na krótko marionetki.
1833-1836 Santa Anna sam prezydentem. Teksas ogłosił niepodległość. Wyrusza z wojskiem – w niewoli. Po roku wraca.
Odpiera interwencję Francji 1838, traci nogę.
Prezydentem znów 1841-1844, konstytucja wydłuża prezydenturę na lat 8. Obalony przez powstanie, wygnany, chroni się na Kubie.
ST Zj dokonały aneksji Teksasu – wezwano S.A. Jako generalissimus, prezydent i dyktator, pasmo klęsk, Amerykanie zajmują stol
Meksyk. Meksyk utracił ogromne terytoria. Schronił się znów blisko, na Jamajce. Anarchia i znów wraca, ogłosił się dożywotnim
prezydentem przetrwał 2 lata 1853-1855. po 12 latach kolejna próba, ale bez rezultatu. Zamach stanu się mu nie udał. Zm 1876.
1820 – wybuch powstania w Meksyku
1821 – dow wojsk hiszp gen A. De Iturbide przyłącza się do powstania zdobył stolice, ogłosił niepodległość a 1822 ogłosił sie
cesarzem. 1823 obalony przez rewolucję burżuazyjną.
1824 Kongres uchwalił republikę, konstytucja wzorowana na ameruk.
1836 - przewrót i okres anarchii, wykorzystany przez osadników amer mieszkających w Teksasie, aby go oderwać 1836.
1845 – USA ogłosiły aneksję Teksasu co doprowadziło do wojny amer-meks 1846/8
w wyniku układów 1848 i 1853 Meksyk traci połowę terytorium.
Przegrana wojna przycyzną wybuchu rewolucji burżuazyjno-liberalnej.
1855 – obalono dyktature Santa Anny a włądze przejęli liberałowie.
1857 – nowa konstytucja – likwidacja dóbr kościelnych,
1861-1867 – wojna domowa – interwencja mocarstw europejskich.
1864 – Maksymilian Habsburg mianowany ces, w kraju wybuchło powstanie dowodzone przez Benito Juareza, który dzięki pomocy
USA wyparł fr wojska i rozstrzelał Maksymiliana, pod koń życia rządy dykt.
Porfirio Diaz de la Cruz prezyd 1884-1911, prezydent popierany przez wojsko i policję. Zwolennik rozwoju gospodarki przy udziale
obcego kapitału, gł USA i W Bryt. Obalony 1911 w wyniku rewolucji meksykańskiej.
1867 - likwidacja cesarstwa i egzekucja Maksymiliana
1867-1871 – rządy Juareza, wybierany póżniej jeszcze 2 razy
Garcia Benito Juarez 1806-1872 – liberał, boh narodowy, walczył w armii powstańczej Alvareza 1855. 1858 wybrany prezydentem.
1858-1861 – wojna domowa – przeciw gen Zuloaga. 1861 – ponownie prezydentem. Liberalna konstytucja.
1862-1867 – wojna z Fr. Prowadził wojne partyzancką. Wyparł Francuzów dzięki pomocy USA, a Maksymiliana kazał rozstrzelać.
Pod koniec życia rządy dyktatorskie, indianin z pochodzenia.
Meksyk zadłużony wojnami, wyczerpany ekon, nie uznał pożyczek ces. Zm 1872.
Porfirio Diaz – boh nar, uczestnik walk partyzanckich, liberał ale tworzył własne stronnictwo w opozycji do Juareza.
1877-1880 i 1884-1911 prezydent popierany przez armię i policję. Zwolennik rozwoju gospodarki przy udziale obcego kapitału gł
USA i Anglii. Rządy silnej ręki – dyktatura. Obalony w wyniku rew meks. 1911.
1911-1917 – rewolucja meksykańska – okres anarchii i walk o władzę wywołany nadużyciami Diaza, po nim liberał Francisco
Madero, ale zamordowany. Od 1917 rządy Zapaty - ogłoszono konstytucję, reformę rolną – nacjonalizacja całej ziemi, nacjonalizację
przemysłu, ustawodawstwo pracy – 8h, prawo do zrzeszeń i strajków, laicyzację oświaty. Po zamordowaniu Zapaty rządy Alvaro
Obregona.
Rewolucje w Am Łac nie były rew społecznymi. Trwały kilkanaście lat, zaczęły się 1810.
33
Kiedy Fr w 1810 odnosiła sukcesy w Hiszpanii, a Józef B został królem, junty wojskowe w koloniach obalały legalną władzę w
Wenezueli, Ekwadorze, Chile, Argentynie, Kolumbii, Ekwadorze.
Jako jedni z pierwszych niepodległość Wenezuela.
Wyprawa Francisco de Mirandy – wyruszył 1806 z 200 ludźmi na statku i próbował podbić Wenezuelę. Później w konflikcie z
Bolivarem, prawdp wydany przez niego Hiszp., w więzieniu do końca życia 1816.
Pojawił się największy bohater w Am Płd, El Libertador (wyzwoliciel) Simon Bolivar 1783-1830 – bohater wojen z Hiszpanią o
niepodl krajów Am Płd. Kreol z zamożnej rodz Wenezuela. 1810 przyczynił się do wybuchu powstania w Wenezueli i 1811
proklamowania niepodległości, 1813 zdobywa Caracas, jednak korpus ekspedycyjny Ferdynanda VII klęska powstania i wygnany.
1814 edykt zniesienia niewolnictwa. 1815 tzw List z Jamajki – program budowy niepodległych państw. Kolejna ekspedycja
wyzwoleńcza prowadzi do utworzenia 1817 Rep Wenezuelskiej z Bolivarem jako naczelnikiem, od 1819 prezydentem, 1819 z
Wielkiej Granady i Wenezueli tworzy Wielką Kolumbię i zostaje jej prezydentem, przyczynił się do wyzwolenia Ekwadoru z gen A.
J. de Sucre 1820/2. włączonego do wielkiej Kolumbii, 1822/4 z gen J. de San Martinem Peru oraz Górnego Peru czyli Boliwii,
czasowo jego prezydentem. Zwolennik wielkiej federacji państw byłej hiszp. Ameryki. 1830 tendencje odśrodkowe, składa
prezydenturę, krótko zm.
1828 wojna niekorzystna dla Brazylii z Argentyną – próba aneksji i niepodległość Urugwaju. Przywódcą agent Jose de San Martin.
Pomaga odzyskać niepodległość 1818 Chile i 1821 Peru – jednak nie całego. Spotkanie San Martina z Bolivarem (który
reprezentował siłę) spowodowało, że San Martin resztę życia spędził w Paryżu.
1823 Bolivar pokonuje wojska rojalistyczne w Peru, 2 bitwy jedną wygrywa Bolivar, drugą jego dow Antonio Jose Sucre.
1825 zwycięzcy zjawili się w La Paz w Górnym Peru i ogłosili niepodległość tej prowincji, która przyjęła nazwę wyzwoliciela –
Boliwii.
Wraca do Peru, rządził też Boliwią. Koniec rządów drastyczny, oskarżany o tyranię. 1829 powstanie w Caracas, podał się do dymisji.
1830 Wielka Kolumbia rozpada się po jego śm na Wenezuelę, Kolumbię i Ekwador. 1903 od Kolumbii oderwie się Panama.
Dyktatorzy doszedłszy do władzy eksploatowali swój lud. W całej Am. Łac dyktatury, zpiski, zamachy.
Kolumbia -Najiwięcej liberalizmu w Kolumbii, dostęp do 2 oceanów, stolica Bogota, najważniejszy ośrodek intelektualny – Ateny
AM Łac. Rafael Nunez prezydent-dyktator, 1880-1994, polityk, poeta, filozof – twórca konstytucji.
Wenezuela – republika od 1830, rządy konserwatystów.
Jose Antonio Paez, żołnierz z czasów Bolivara, prezydent 1831/5, 1839-1843.
Antonio Guzman Blanco 1870-1889, liberalny dyktator, dbał o oświatę i szkolnictwo. Duże znaczenie dla kraju odkrycie ropy naft.
Ekwador – republika od 1830, wystąpił z federacji wielkokolumbijskiej, nazywany krajem ultrareligijnym
Gabriel Garcia Moreno 1861-1875, ultrakatolicka polityka. Państwo oddane pod moralny autorytet pp. Zamach 1875, wieki chaos.
Peru – jedyne państwo, gdzie utrzymywały się sympatie do Hiszpanii, miedź srebro, saletra
Ramon Castilla – 1845-1862, zniósł niewolnictwo, podatek pogłówny Indian, 1858 konstytucja, powszechne prawo wyborcze. Po nim
wojna z Hiszpanią 1864, próba przywrócenia panowania hiszp w Am Płd., ale koalicja przeciw Hiszp z: Peru, Chile, Ekwadoru i
Boliwii. Hiszpanie dopiero w 1871 uznali Peru.
1879-1884 – wojna o saletrę między Chile a Peru w sojuszu z Boliwią. Peru traci bogate w saletrę prowincje, a Boliwia traci dostęp
do oceanu.
Chile - było najsilniejszym państwem najlepszych dyktatorów, najsilniejszą flotę. (Polak Ignacy Domeyko, uczestnik pow list, 50 lat
życia, geolog, na Uniwersytecie w Santiago rektorem). Chile najsilniejsza klasa robotnicza, burżuazja.
Jose Perez 1861-1871 – zapoczątkował rządy liberalne.
Argentyna – niepodległość od 1816 = Zjednoczone Prowincje La Platy (Argentyna, Boliwia, Paragwaj, Urugwaj), które z czasem
usamodzielniły się w wyniku walk między: centralistami – stolica w Buenos Aires a federalistami – autonomiczne prowincje
rządzone przez caudillos – tytuł dow wojskowego.
Juan Manuel Rosas – 1835-1852 dyktator, procesje z jego portretem.
Paragwaj – straszna wojna, ludność gł Indianie, relikt panowania jezuitów: centralizacja, dyscyplina. Bez dostępu do morza.
Jose de Francia 1814-1840, nieludzki system rządów, izolacja kraju.
Carlo Antonio Lopez i syn Francisco Solano Lopez – pozytywny okres rządów, budowa kolei. Odeszli od polityki izolacji.
1864-1870 wojna. Solano uważając siebie za Napoleona Am Płd rozpoczął wyniszczającą wojnę z Argentyną, Brazylią i Urugwajem.
Padła stolica Asuncion 1870. Niepotrzbnie zarekwirowałs tatki argen i Arg wtrąciłą się do walk. Solano jako dow armii za czasów
ojca sformuował najlepszą armię, ale 3 państwom nie dał rady. Zmusił wszystkich do walki, chłopców od 12 r życia, zamordował
brata, swoich zwolenników, wychłostał siostrę, wyrzynał jeńców. Przeciwnicy rośli w siłę i też nie znali litości. W ten sposób
wyginęła niemal cała ludność męska Paragwaju. Pokój dopiero po śm Lopeza. Straty terytorialne.
Urugwaj – długa wojna z Argentyną 1843-1852, pomoc europejczyków min Garibaldi. Stolica Montevideo.
Brazylia – jako jedyne państwo uniknęło większości kłopotów – wojen domowych, względny spokój wew., gł za sprawą cesarstwa.
Pedro II od 1841-1891– syn PI z dyn Braganza (Portugalia, Brazylia niepodległość od 1822), kilkakrotnie tłumił powstania
republikańskie, dbał o rozwój gospod kraju. Od 1866 ograniczał niewolnictwo, 1888 regentka Izabela pod nieobecność ces, ogłosiła
zniesienie niewolnictwa. Decyzja ta spowodowała niezadowolenie plantatorów i generałów doprowadziła do zamachu stanu i
detronizacji cesarza. Sam Pedro chciał znieść niewolnictwo, ale za odszkodowaniem. Zwolennik absolutyzmu. B. zdolny władca.
1889 Brazylię ogłoszono republiką, ces na emigracji.
Kuba
Ruch narodowy na Kubie zaczął się z opóźnieniem do innych krajów Am łac w 1868. Wybuch powstania stłumione po 10 latach.
1897 prez USA Mac Kinley, zapoczątkował propagandę wykorzystując okrucieństwa popełnione przez Hiszp. 1898 zatopiono statek
amer w Hawanie, który miał zabrać obywateli USA, zażądał zrzeczenia się Kuby od Hiszp., i rozpoczęły działania wojenne.
Jednocześnie wykorzystały 1898 wybuchło powstanie na Filipinach przeciw Hiszp wysłali swoją flotę, zdobył Manilię.
10 XII 1898 – traktat w Paryżu, Hiszp zrzeka się Kuby, Porto Rico i Filipin, za które otrzymała 20 milionów $. Kuba suwerenna
1899 – podziął wyspy Samoa na zach dla Niemców i wsch dla USA.
34
Calvo-Drago doktryna, doktryna opracowana i wysunięta przez Argentyńczyków: C. Calvo i L.M. Drago, w czasie interwencji
państw europejskich w Wenezueli 1902-1903.
Zakładała ona niedopuszczalność uprzywilejowanej pozycji wierzyciela zagranicznego w państwie dłużnika, jak również zakaz
interwencji państwa, którego obywatelem jest podmiot będący jednocześnie wierzycielem, w państwie dłużnika, w celu ściągnięcia
jego wierzytelności. W prawie międzynarodowym doktryna Calvo-Drago została uwzględniona, pod nazwą konwencji Portena, w II
konwencji haskiej (1907).
Turcja
Od koń XVII państwo nieustannie słabnące – pokój karłowicki 1699 (z Ligą Św, Austria uzyskała Węgry, Polska Podole, Rosja
Azow, Wenecja Dalmację), aż do upadku podczas I wojny św. Upadek władzy sułtana, republika, granice etnogr.
Pocz XIX imperium składało się: Azja Mn, Syria, Palestyna, Egipt, Mezopotamia, Tunis, Algieria, a w E - Płw Bałkański.
Tylko muzułmanie mogli piastować urzędy, posiadać ziemię. Eksploatacja chrześcijan, nakładanie podatków.
Janczarowie – od XIV początkowo formacje z rekrutów chrześ, w wolnych chwilach zajmowali się handlem.
Już sama struktura geogr świadczy o trudnościach utrzymania monarchii, walki wew, chaos, rywalizacja klik, przewroty. Władza
często w rękach wezyrów.
Często paszowie (odp - generała), stawali się władcami samodzielnymi. Separatyzm.
Specyfiką – każdy mógł zrobić karierę, także obcokrajowiec po przejściu na islam.
Ali Pasza z Tepeleny 1741-1822, Albańczyk na służbie sułtań., próba samodzielności na Peloponezie, Epir i Płd Albania. Prowadził
własną politykę z NB, Anglią, Rosją. 30 lat polityka separacji, ostatecznie pokonany przez wojska tur. i stracony.
Muhammad Ali, Mehmed Ali 1769-1849 – największa kariera, Albańczyk, jako tur namiestnik w Egipcie, 1798-1801 walczył jako
dow janczarów z armią fr. 1805 mianowany przez sułtana namiestnikiem. Przeprowadził rzeź mameluków (początkowo żołnierze
gwardii pałacowej w Egipcie utw z niewolników, sprawowali władzę w Egipcie), resztka w straży przybocznej NB.
Usamodzielniwszy się usiłował podbić Sudan, Palestynę, Anatolię, co doprowadziło do konfliktu z Turcją. Popierany przez Prusy,
Aus, Ros i W. Bryt. Mimo klęski i utraty Syrii 1841 utrzymał dziedziczne panowanie w Egipcie. Uznany za twórcę nowoczesnego
Egiptu, popierał oświatę, plany gosp, nawadnianie Nilu, wprowadził europ doradztwo wojskowe, ochrona zdrowia. Rozwój
manufaktur. Reforma armii – europeizacja szkoleniowcy z Fr, artyleria. Dzięki czemu podbija Sudan, powstrzymuje powst gr, ale
interwencja mocarstw. Ośmielony sukcesami chciał hegemonii w świecie arabskim.
1831 rusza na Syrię (Turcja osłabiona wojną z Rosją). Jednak ingerencja Rosji. Wznawia wojnę w 1839 – interwencja Anglii.
1840 – konferencja w Londynie:
- Rosja, Prusy, Austria, chciały utrzymać jedność słabej Turcji
- Francja popierała Egipt
15 VII 1840 mocarstwa popierające Turcję podpisały traktat gwarantujący jej stan posiadania. Na konferencję nie zaproszono Fr, co
spowodowało napięcie grożące wybuchem wojny w E. Pasza Egiptu Muhammed Ali zmuszony zwrócić Turcji zajęte tereny: Syrię,
Kretę, Palestynę, Cylicję, ale utrzymał władze dziedziczną. Musiał zredukować armię. (1841 – nowa konwencja z udziałem Fr,
Bosfor i Dardanele zamknięte dla okrętów wojskowych – co oznaczało hegemonie polit i gospod W Bryt na Bl. Wsch)
Wspierał fr plany budowy Kanału Sueskiego (1859-1869, 161 km, szer 160-200m, czas przepływu ok. 15 h). Wybitnym dow armii
jego syn Ibrahim. 1848 abdykował na rzecz syna Abbasa Paszy.
W Turcji najsilniejsze wpływy duchowieństwa i janczarów.
Mahmud II sułtan 1808-1839 – zapoczątkował reformy, europeizacja Turcji. Krwawo stłumił powstanie greckie 1821-1825.
Od 1831 wojna z Egiptem. Niepomyślne wojny z Rosją 1806-1812, 1813 – interwencja w Serbii. 1815 – kolejne powstanie Milosza
Obrenowicza, Serbia częściowa autonomia.
1826 – likwiduje korpus janczarów (osłabia armię, 1826 – środek pows w Gr)
1828/9 – zmuszony przyznać autonomię Serbii, Mołdawii i Wołoszczyźnie.
Klęski z Egiptem, stan posiadania Turcji ratują mocarstwa – konwencja londyńska 1840 i 1841.
Reformy: likwiduje lenna wojskowe tzw paszyłaki, jednostki terytorialne otrzymały zarząd cywilny. Paszałyk, paszalik – prowincja
rządzona przez paszę. Pasza – generał. Wezyr – druga osoba po kalifie, szef rządu i dow armii. Kalif – tytuł świeckiego i duchowego
przywódcy muzułmanów, uważany za następcę Mahometa. Sułtan – władca, król.
Po śm Mahmuda II 1939 wprowadzono reformy tzw - Tanzimat.
Tanzimat, tanzymat – z tur dobroczynne reformy. Oznacza sam termin, czyli lata 1839-1876 oraz system reform mających za
zadanie europeizację Turcji. Unowocześnienie państwa na wzór gł fr. Reformy objęły wszystkie dziedziny życia: prawo, adm, sąd,
gospod, edukację, armie, podatki. Swobody obywatelskie niezależnie od wyznania, likwidacja systemu dzierżaw podatków, skrócenie
służby wojskowej. Równouprawnienie chrześcijan. [tanzymat – por do okcydentalizm]
Abdul Medżid, Abulmecid 1839-1861 – wprowadzał stopniowo reformy w życie przełamując opór zwł konser. duchowieństwa.
Kocioł bałkański
Mustafa Reszid Pasza 1839-1857 wielki wezyr, min spr zagr, ogłosił tanzimat - reformy: zakaz handlu niewolnikami, reformy adm i
wojska (pobór przymusowy do wojska), wzory europ poboru do wojska, przeciwnik Rosji (wojna krymska 1853-1856). Bank
pańswowy. Chrześcijanie swobody obywatelskie. Zwyciestwo w wojnie krymskiej.
Turcja coraz bardziej uzależniona ekonomicznie (zaciągano pożyczki) od mocarstw.
35
Nowi osmanowie – 1865 org polit w Konstantynopolu dążąca do monarchii konstytucyjnej. 1866 – spisek wykryty przez policję.
Wydarzenia polit: rzeź chrześcijan w Salonikach, powstanie w Bośni i Hercegowinie, 1876 w Bułgarii.
Nowi osmanowie – in młodoturcy. Młodoturcy i stroturcy jedna rzecz wspólna – nacjonalizm. Obawa przed Europą.
Staroturcy – wyraziciele reakcji społecznej i religijnej, przeciwnicy europeizacji.
Młodoturcy – ruch polit, zjednoczenie państwa na gruncie osmanizmu – równouprawnienie narodów i wyznań w ramach imperium,
reformy na wzór europ. 1889 org Jedność i Postęp. 1908 rewolucja młodoturecka, zmusili Abdulhamida II do przywrócenia
konstytucji z 1876, 1909 osadzili na tronie Mehmeda V i przejęli władzę. Problemy wew i klęska w wojnie z Włochami 1911
przyczyniły się do rządów dyktatorskich 1913, tzw triumwirat: Cemal Pasza, Enver Pasza, Talat Pasza. Polityka nacjonalistyczna,
zaostrzenie konfliktów narodowościowych, represje i eksterminacje Ormian, przystąpienie Turcji do I woj. św zakończyło się klęską i
rozpadem imperium 1918. Nowy rząd procesy młodoturków 1919.
Abdulhamid II 1876-1909, ustanowił konstytucję mithanowską 1876,
- 2 izbowy parlament: Senat (członków mianował sułtan dożywotnio) i Izba niższa (deputowanych wybierano - cenzus).
- Wolność prasy
- Równość obywatelska, równouprawnienie rel, przy czym islam nadal rel państw a j tur – językiem państwowym.
- Niezawisłość sądów
- Powszechne nauczanie
którą zawiesił 1878 wprowadzjać despotyczne rządy. Prześladował Macedończyków i Ormian 1895/6, zwany krwawym sułtanem.
Prowadził polityke proniem. Zdetronizowany w wyniku rew młodotur 1909. Największy z tyranów.
Wojna z Rosją 1877-1878, wykorzystał do zaiweszenia konstytucji. Pomoc niem armii dla reżimu.
W latach 80 duże straty terytorialne: Egipt dla Anglików, Tunis dla Fr, Tesalii do Grecji, Kreta.
1895 – eksterminacja w Armenii, Ormian. 1897 rzeź Grekwó na Krecie. Powstanie 1903 w Macedonii stłumione.
W Turcji krzyżowały się prądy okcydentalistyczne i antyzachodnie, nacjonalistyczne i kosmopolityczne.
W Macedonii doszło do rewolucji młodotureckiej 1908 pod hasłem przywrócenie konstytucji z 1876. Ludność przyjęła przyjaźnie,
przyłącza się wojsko. Abdulhamid zgadza się na przywrócenie konstytucji. Rewolucja młodotur nie była ludową ani
internacjonalistyczną – zaraz odezwał się nacjonalizm.
- nie było ustępstw dla innych języków
- własność ziemsa nie uległa zmianie
- 1908 straty terytorialne na rzecz Aus-Węg, aneksja Bośni i Hercegowiny – osłabiło rew młodotur
1909 detronizacja Abdul Hamida i osadzenie brata Mehmeda V – marionetka. Od 1909 młodoturcy w rządzie, jednak bez reform.
Dalej wiązano się z Niemcami.
Panturkizm – tendencje do zjednoczenia wszystkich ludów tureckich.
1911- wojna włoska, tracą Trypolitanię i Cyranejkę – resztę posiadłosci afryk. 1912 tracą władzę. Ale wojna bałańska i powrót.
1912 – wojna bałkańska, powrót młodoturków do władzy. Wciągają Turcję do I woj. św.
Od XIX Turcja cofa się z Europy:
- niepodległość Grecji 1830, królem ks bawarski Otton I po nim z dyn duńksiej Jerzy I (syn Chrystiana IX) 1863-1913, 1864
W Bryt oddaje Grecji Wyspy Jońskie, wykorzystuje wojnę ros-tur 1881 otrzymuje Tesalię i cz Epiru. 1897 wojna tur-grecka
poprzedzona powstaniem 1896 na Krecie, klęski Greków, pokój i odszkodowanie dla Turcji.
- 1830 wasalne ksęstwo Serbii pod zwierzchnictwem Turcji (Jerzy Czarny i Miłosz Obrenowicz)
- od wojny krymskiej traci zwierzchność nad księstwami naddunajskimi
- 1876 – Serbia i Czarnogóra wojna z Turcją, klęski Serbów uratowało ultimatum ros wobec Turcji, pokój 1877.
- po wojnie tur-ros 1877-1878 Serbia w 1878 niepodległość (Milan Obrenowić królem 1881-1889 zrywa z Rosją i w zamian
za protektorat Austrii zostaje królem, 1885-1886 nieudana wojna z Bułgarią, zamach stanu 1903-1921 Piotr
Karadziordziewić – zmienia orientacje na proros. Po proklamowaniu 1918 Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców
królem nowego państwa, aby zatrzeć różnice zmienił nazwę na Jugosławia. SHS oraz Bośnia i Czarnogóra.
- 1878 zerwana zależność Turcji nad Czarnogórą, Serbią i Rumunią, autonomia Bułgarii, (ale pod zwierzch sułtana, musiała
płacić haracz, nie chcieli silnej Bułgarii osłąbiającej Turcję – chcieli rónowagi na Bałkanach), z płd cz Bułgarii (Wschodnia
Rumelia, zależna od Turcji). Zwycięstwa wojenne ograniczone między San Stefano a Berlinem. Bośnia i Hercegowina pod
okupacją Austrii. 1879 w Bułgarii konstytucja, królem został ks heski Aleksander Battenberg. 1881 zamach stanu, zawiesz
konstytucję na 7 lat. 1885 Bułgarzy w Rumelli Wschod obalili władze gen-guber tur i proklamowali połącznie z Bułgarią.
Stanu nie uznaje Ros, uderza Serbia. Kleska Serbów. Jednak Alesander zmuszony do abdykacji przez cara Ros A III. Po nim
Zgromadzenie Narodowe obsadza na tronie ks Ferdynanda sasko-koburskiego 1887-1918. Prosustriacka polityka premiera
Stefana Stambołowa (wróg Ros), po zamachu 1895 na premiera proros polityka, ochrzcił syna w obrz prawosł. Przy poparciu
ros 1908 – odrywa się Bułgaria od Turcji, niepodległość.
- 1881 Tesalię i cz Epiru oddają Grecji
Rumunia - 1858 zjednoczenie Księstwa Mołdawii i Wołoszczyzny. 1859 wybór Aleksandra Cuzy na ksiecia Rumunii, reformy: uwł
chłopów, sekularyzacja, prawa wyborczych, obalony. 1864 rozwiązał Zgromadzenie Narodowe, ziemia za olbrzymi wykup. 1866
spisek burżuazji i bojarów – wymusili abdykację. Po nim Karol I Hohenzollern 1866-1914, zwierzchność jeszcze formalnie turecka.
Wprowadzono konstytucję. Premierem Bratianu Dimitrie 1876-1888, 1877 konwencja wojskowa – zgoda na przemarsz wojsk ros.
Po wojnie ros-tur, 1878 parlament proklamował niepodległość. Kongres berliński dołącza płn Dobrudżę (Besarabia).
W rękach Turcji pozostały do wojen bałkańskich: Albania, Macedonia, Tracja
Wszystkie interesy i konflikty skrzyżowały się w 1912. Po wojnach bałkańskich tylko 1 rok pokoju.
1908 – za zgodą Turcji Aus-Węg zaanektowały Bośnię i Hercegowinę (fiasko dypl ros).
Rosja montuje sojusz bałkański.
36
W gąszczu przeciwieństw – jeden punkt zborny: dążenie do oderwania reszty terytoriów europ od Turcji. Zawsze wrogie Serbia i
Bułgaria sojusz, do którego przyłącza się Grecja i Czarnogóra. Głównym problemem dla koalicji była sprawa Macedonii.
1912 – powstanie antytur w Albanii. Do wojny przystępuje Czarnogóra i 3 państwa bałk. Turcja wszędzie klęski. Padają twierdze w
Janinie i Adrianopolu. Zagrożony Konstantynopol. Pod naciskiem Rosji pokój w Londynie. Turcja traci wszystkie posiadłości europ.
- Grecy Trację, cz Macedonii z Salonikami i Kretę
- Bułgarzy Adrianopol, cz Macedonii
- Serbia znaczną cz Macedonii
- Proklamowano Albanię jeszcze 1912
Sprzeczność m Buł a Serbią. Ser domagała się Dobrudży, a Bułgarzy cz Macedonii.
VI 1913 Bułgarzy rozpoczynają II woj. bałk i występują przeciw Serbom i Grekom licząc tylko na 2 fronty. Jednak do koalicji
antybułg dołącza Rumunia i Turcja (widząc sznsę na rewindykację). Rosja przeszkodziła rozgromowi Bułgarii. Bułgaria oddał
Rumunii płd Dobrudżę, Serbii i Grecji cz Macedonii. Do Turcji wracał Adrianopol.
1913 do Turcji przybywa niem gen Otto von Sanders z misją reorganizacji armii tur. Sprzeciw Rosji.
Serbia
1804-1813 – powstania pod wodza Jerzego Czarnego i Miłosza Obrenowicia, który wystąpił przeciw paszy Belgradu. Toczyła się
wojna ros-tur 1806/12, a w 1815 Serbia uzyskała częściowo autonomie (Obrenowicz zwierzchnikiem, potem tytuł ks dziedzicznego).
Jerzy zamordowany z polecenia Obrenowića. Rządy absolutne dynastii. Turcja przyznaje w konwencji akermańskiej 1826 autonomię.
Miłosz dyn książęca 1815-1838, Michał 1839-1842, 1860-1868. Rządy despotyczne Michała, musi uchodzić.
Aleksander 1842-1858, syn Jerzego Czarnego (dyn Karadżordżewiców), którego odsunięto za proaustr. sympatie.
Wraca na tron Michał, ale zamordowany przez spiskowców.
1834 Serbia ostatecznie autonomicznym księstwem, własny rząd, wojsko, pozostawiono tylko daninę i wojska w Belgradzie. 1838
zmuszony przyjąć konstytucję, utworzono Senat, zniesienie stanów i pańszczyzny, wolność w handlu.
1877/8 – po wojnie ros-tur Serbia odzyskała niepodległość
1882 Milan Obrenowić przyjął tytuł króla i panował jako Milan I 1882-1889.
1903-zamach stanu wojskowych przeciw proaustriackiej polityce króla. Zginął ostatni z dyn Obrenowiciów Aleksander I 1889-1903.
Następca Piotr I Karadziordziewić 1903-1914 reformy: zwiększył uprawnienia parlamentu, zrezygnował z absolut rząd.
1912-1913 – wojny bałkańskie, Serbia uzyskuje cz Macedonii, zrzeka się Albanii.
1914 – zamach, Aus-Węg wydały wojnę Serbii.
Garasanin Ilja, 1812-1874 min spr wew, premier – zmierzał do zjednoczenia Słowian południowych w oparciu o monarchię serbską.
Współpracował z Hotelem Lambert.
Zjednoczenie Młodzieży Serbskiej 1866 ruch narodowy, likwidacja panowania tur, zjednoczenie narodów południowosłowiańskich.
1867 – tur wojska opuszczają Serbię.
Grecja
Kościół ostoją języka i tradycji greckiej.
Grecy w imperium tur zajmowali się handlem, żeglugą, w ich ręku był przemysł. Monopol w handlu. Szczególne znaczenie mieli
Grecy w Konstantynopolu, zamieszkiwali dzielnicę Fanar, tzw fanarioci. Wywodzili się z arystokracji po 1453, byli tłumaczami w
ich rękach dyplomacja, jako hospodarzy (hospodar – książe) w Mołdawii i na Wołoszczyźnie. Wielu piastowało urzędy, przeciw
powstaniu greckiemu, mimo to wymordowani w 1821. Duża rola Greków wśród duch prawosł, najważniejsze funkcje.
Od koń XVIII tajne związki, organizacje na wzór masoński, heterie.
Wpływ rew fr i zwycięskie wojny Rosji, powstania w Serbii
Ale także – sukcesy walk wyzwoleńczych w Am Płd, powstanie w Neapolu i Piemoncie, liczyli też na pomoc Ali Paszy z Tepeleny.
- prowadzi do wybuchu powstania 1821. Nadzieja na pomoc Rosji zawiodła, Turcy stłumili powstanie w Mołdawii i rozpoczęli rzeź
Greków (Chios, Konst.). Jednak Grecy opanowawszy część kraju ogłosili niepodległość, ochotnicy z całej E. Do tłumienie powstania
pomocy udzielił wielkorządca Egiptu Muhammad Ali, który ujarzmił Kretę, Peloponez i Ateny. Po zdobyciu twierdzy Missolunghi
przeprowadził rzeź mieszkańców, co spotkało się z reakcją opinii Europy. Pomoc z E, interwencja polit mocarstw, ochotnicy
(G.Byron – ang poeta, zginął w twierdzy) Turcja zmuszona uznać niepodległość Grecji 1830. Królem ks Bawarii Otton I.
Duża rola braci Dymitra i Aleksandra Ypsilanti. Początek powstania 1821 – trwało 9 lat. 1822 masakra w Chios.
Aleksander – oficer wojsk ros, adiutant cara AI, 1820 stanął na czele organizacji Filiki Eteria, a w 1821 próbował wzniecić
powstanie w Mołdawii i Wołoszczyźnie, pokonany.
Dymitr – powziął powstanie na Peloponezie 1821.
Jednak większa część kraju została wyzwolona. Po stronie Muhammada II staje Muhamad Ali Pasza za Kretę i Syrię.
1826 flota tur-egipska zdobywa twierdzę Missolungi, Ateny.
Jednakże interwencja Anglii i Rosji podpisano protokół petersburski a w 1827 w Londynie przyłącza się Fr.
1827 X 20 pod Navarino klęska floty tur-egipskiej.
1828 – wojna ros-tur
1829 – traktat w Adrianopolu:
- Rosja uzyskała Kaukaz, deltę Dunaju
- Grecja uzyskała autonomię (miała jeszcze płacić haracz), a od 1830 niepodległość
- Serbia autonomię wew i poszerzone terytorium
- Mołdawia i Wołoszczyzna autonomię pod opieką Rosji, która umacnia swoją pozycję na Bałkanach
- Swobodna żegluga przez Bosfor i Dardanele
1832 – królem Grecji został Otton, 17 letni ks Bawarii 1832-1862. 1848 konstytucja, niezadowolenie, 1862 abdykuje i wraca do Baw.
37
Mołdawia i Wołoszczyzna
1830 – traktat adrianopolski daje autonomię, hospodarami miejscowi bojarzy,
1831 – Regulamin organiczny: ograniczał hospodarów do komp wykonawczych, ustawodawcze komp miało zgromadzenie bojarów.
Chłopi byli formalnie wolni, ale zobowiązani do świadczeń dla bojarów.
1848 – unia celna Mołdawii i Woł. Koncepcja unii personalnej.
WL 1848/9 i wojna krymska 1853/6 nie przyniosła nic Grekom i Serbii, ale księstwa naddunajskie jednoczą się.
Wiosna Ludów
1845/7 klęski nieurodzaju we Fr, kryzys w przemyśle, nieurodzaj. Porządku KW pilnują mocarstwa i politycy reakcyjni typu
Metternich.
Rozwijają się ruchy narodowe. Zaczynają się już w zimie i trwały ok. 1,5 roku. Szeroko zakrojone i jednoczesne zrywy przeciwko
różnorodnym formom ucisku.
(przed WL)
1. powstanie chłopskie w Galicji 18 II 1846, największe powst chłop na ziem pol. Wybuchło w chwili przygotowywania powstania
narodowego – rewolucji krakowskiej. Źle przygotowane spowodowało brak poparcia chłopów. Władze aus wykorzystały je do
stłumienia rew krak., podsycając o antychłopskim charakterze przygotowań szlachty. Powstanie skierowało się przeciw dworom i rew
krak. Zniszczono ok. 470 dworów, zab ok. 1100 osób. Najgroźniej w Tarnowie. Na czele Jakub Szela.
2. Rewolucja krakowska 21 II 1848 (do 4 III), miała być fragmentem ogólnonar. powstania, jakie miało wybuchnąć w 3 zab.
Przygotowania czyniło Towarzystwo Demokratyczne Polskie (gł działacze z Kom Nar Pol 1831/2, na czele TDP – Centralizacja.
Tadeusz Krępowiecki: program polit mały Manifest, Wiktor Heltman: Wielki Manifest 1836. Ludwik Mierosławski przewidywany
na przywódcę niedoszłego powstania w Wielkopolsce, ale był dow w 1848). Na czele rew krak: zawiazął się Rząd Narodowy, który
wydał Manifest. Skład: Ludwik Gorzkowski (za armią ludową, koordynacja z L. Mierosławskim w Poznaniu) - przeciwnik Jana
Tyssowskiego, Edward Dembowski zginął od kuli.
3. Wojna domowa w Szwajcarii między kat a protest, między liberałami (zw radykałami) a klerykałami, dała zwycięstwo radykałom,
przyniosła konstytucję, państwo przekształcone w państwo związkowe od 1874 w republikę federacyjną.
12 I 1848 nastąpił początek wystąpień we Włoszech w Królestwie Ob. Syc, wybucha powstanie Ludowe w Palermo i rozszerza się.
22-24 II 1848 – rewolucja lutowa we Francji, klęska, nieurodzaj, bezrobocie doprowadzają do starć ulicznych w Paryżu, barykady,
bunt gwardii narodowej. Obalono L Fil I Orl i 25 II 1848 proklamowano II Republikę. Rew lut zapoczątkowała ruch rew zwany WL.
Ogłoszono zniesienie niewolnictwa, warsztaty narodowe na prowincji, zniesienie cenzury, zakładano stowarzyszenia.
Powołano Rząd Tymczasowy na czele stanął Ludwik Cavaignac. Uprawnienia dyktatorskie, co pozwala mu stłumić bunt robotników
paryskich. Został premierem. W wyborach prezydenckich jako kontrkandydat L Bonapartego na stanowisko prezydenta republiki.
Ludwik Bonaparte 1848 prezydent, cesarz 1852-1870, bratanek NB, syn Ludwika króla Holandii.
1832 ogłosił się spadkobiercą NB. 1836 i 1840 próbował bezskutecznie przejąć władze. Skazany na dożywocie. 1846 zbiegł do Anglii
1848 – nazwisko daje mu zwycięstwo w wyborach prezydenckich. Pozował na demokratę, ale dążył do odbudowy cesarstwa.
1851 – zamach stanu, wprowadził stan wojenny.
1852 narzucił nową konstytucję, ogłasza się cesarzem.
Wpływ rew lut na ruchy w Niemczech, gł w Badenii i Bawarii gdzie rządził Ludwik, ojciec króla Grecji Ottona. Zmuszony
abdykować w III 1848 na rzecz syna Maksymiliana. Jednak najważniejsze wydarzenia w Wiedniu i Berlinie. W III demonstracje
prowadzą do starć ulicznych w Wiedniu. Klemens Lothar Metternich zmuszony do dymisji, emigruje do Anglii, ale 1851 wrócił i
został doradcą ces jeszcze przez 8 lat.
Ferdynand I 1835-1848
Franciszek Józef 1848-1916
W Wiedniu barykady, Fer I obiecał konstytucję, ale narzucił okrojoną, znów bunty. Powołał konstytuantę do powołanie nowej
konstytucji. W obliczu wydarzeń do walki stają Węgry. Rewolucja w Peszcie pod wpływem wydarzeń we Wiedniu i Paryżu.
Początkowo Sejm nie dążył do zerwania z Habsburgami. Powołano pierwszy niezależny rząd Lajos Batthyany (rozstrzelany):
reformy zniesienie pańszczyzny, cenzury, równouprawnienie. Po serii zwycięstw i opanowaniu Budy sejm węg pod naciskiem Lajosa
Kossutha zdetronizował Habsburgów i ogłosił niepodległość. W VI 1849 ofensywa wojsk ros i aus, które do VIII stłumiły rew. Okres
represji i germanizacji. Polscy gen J. Bem (naczelny), H. Dembiński
2 prądy na Węg, reprezentowane przez 2 osoby:
Lajos Kossuth – radykalne dążenia do niepodległości (emigracja St Zj, wszędzie honorowo witany)
Istvan Szechenyi – umiarkowane metody polityczne, przeciwnik bezwzględnej madziaryzacji innych narodów (samobójstwo)
W kwestii chłopskiej i innych Węgrzy podzieleni, ale w kwestii narodowej zgoda. Nie chcieli dać żadnej autonomii innym narodom,
prócz – sejm chorwacki. Przeciw próbom madziaryzacji sejm chorwacki – wysunął postulat zupełnej niezależności. Nadano godność
bana (tytuł zarządcy wojskowego) Josip Jelacic. Wybuchła wojna węg-chorwacka, toczyła się ze zmiennym szczęściem.
Autonomii zażądali Serbowie. Serbia i Chorwacja ogłosiły unię. Nie godzi się Peszt ani Wiedeń. Wkraczają wojska węg.
W Siedmiogrodzie powstaje Rumuński Komitet Narodowy. Protestują Słowacy. Powstał Komitet Narodowy w Krakowie. W Galicji
Wsch ukraiński ruch narodowy. Czechy petycja do ces o zjednoczenie Czech, Moraw i Śląska z własnym sejmem i językiem cz.
W VI w Pradze odbył się Słowiański Zjazd, przedstawicieli narodów słowiańskich monarchii habsburskiej. Potępiono germanizację i
madziaryzację, rozbiory Polski. Ogłoszono zasady równouprawnienia Słowian w ramach monarchii habsburskiej. Postulaty
utworzenia z Austrii federacji państw. Obrady przerwał wybuch powstania czerwcowego w Pradze.
Windichgratz Alfred, krwawo stłumił powstanie w Pradze i Wiedniu, czołowy rzecznik kontrrewolucji w okresie WL.
Wybucha powstanie w Wiedniu, które pacyfikuje Windichgratz z 30 tyś armią i potem kieruje się do Pesztu.
38
Józef Bem – sukcesy w Siedmiogrodzie, od VIII 1849 naczelny wódz rew na Węg. Także Henryk Dembiński, przez pewien czas
naczelny wódz. Józef Wysocki.
Ces wydał decyzję o tym, że Węgry zostały prowincją. Nowa fala patriotyzmu sprawia, że Windichgratz pokonany i odwołany,
Schwarzenberg zastąpił go Haynau. Parlament ogłosił detronizacje Habsburgów a Kossuth prezydentem. Wodzem po Dembińskim
Artur Gorgey, dopóki zwycięstwa – bohater, potem zdrajca. Ostatecznie wkracza armia Paskiewicza. Odwet na Węgrach 3 lata.
Zamieszki na Dolnym Ślasku, Wielkim Ks Pozn, Nadrenii, Berlinie. W Berlinie powstanie.
Fr Wilh IV 1840-1861, romantyk na tronie. Odezwa „Do mych kochanych berlińczyków”. Wprowadził liberalną konstytucję. Oddał
hołd ofiarom rewolucji, zgoda na uroczysty pogrzeb. Do władzy dochodzi liberalna burżuazja.Stłumiono powstanie w Poznaniu.
Powstanie wielkopolskie 1848, na wieść o Berlińskiej rewolucji marcowej utw Komitet Narodowy. Na czele zorganizowano wojsko
z L. Mierosławskim na czele. W IV Komitet podpisał rozwiązanie oddziałów za autonomię poznańskiego. Prusacy nie dotrzymali
umowy, mimo sukcesów pod Miłosławiem, Wrześnią, Sokołowem wojska uległy rozprężeniu, co dopr. do kapitulacji 9 V 1848.
W IV 1848 Prusy wystąpiły przeciw Danii próbując zająć Szlezwik i Holsztyn rezygnują pod naciskiem Anglii.
Zbiera się Parlament frankfurcki (Frankfurckie Zgromadzenie Narodowe) – zwołane po wystąpieniach rewolucyjnych 1848, które
za cel stawiało sobie rozwiązanie problemów narodowościowych, polit i społ. Uchwalenie konstytucji ogólnoniemieckiej,
zjednoczenie Niemiec. 2 koncepcje: Wielkich Niemiec z Aus i Małych niem bez Aus.
W I 1849 powołano konstytucję, dwuizbowy parlament, cesarza w osobie króla Prus. Odrzucona przez Austrię i Prusy oraz Saksonię i
Hannower. Fr Wilh IV nie przyjął korony ces.
2 zjazdy: Słowiański zjazd i Parlament frankfurcki.
22 VII zebrał się parlament Austrii, 7 IX zniesienie poddaństwa. Niekorzystna reforma dla chłopów. Zwolnienie z robót
pańszczyźnianych, czynszów, danin, ale za wysokim okupem.
Po stłumieniu rewolucji w Pradze i Wiedniu, rząd przystąpił do tłumienia rewolucji na Węgrzech.
Abdykował w XII Ferdynand a nowym ces został bratanek 18 letni Franciszek Józef (68 lat rządów 1848-1916).
Ferd składał obietnice, a nowy ces niekoniecznie musiał je zrealizować.
Felix Schwazenberg 1848-1852 premierem, stłumił rew węg.
Fr Wilh IV nie przyjął korony ces od parlam frankfurckiego, bo musiałby przyjąć wszystkie uchwały demokratyczne i narazić się
Austrii, ale nie zrezygnował z hegemonii. Utworzył z Saksonii i Hanoweru Związek Trzech Królów. Jednak Austria zakończywszy
tłumienie powstania we Włoszech i przy poparciu Rosji sprzeciwiła się domagając przywrócenia Zw. Niemieckiego z czasów KW.
Na mocy umowy w Ołomuńcu 1850 przywrócił Związek Niemiecki zapewniając Austrii przewagę w Niemczech.
Austrii nadano konstytucję z szerokimi uprawnieniami ces i prawem veta. Podobną odgórną konstytucję nadano w Prusach.
Włochy rozruchy już w I 1848 w Palermo, rozszerza się na Neapol. Zamieszki i wystąpienia. Wojnę Austrii wypowiada Karol Albert.
Królestwo Obojga Sycylii – Burbonowie, Ferdynand II 1830-1859, stłumił 1848/9 w Neapolu i na Sycylii, ale pierwsze ustępstwa.
Król „Bomba” zbombardował Mesynę, ale i z postawy – grubas.
Królestwo Sardynii – Karol Albert 1831-1849, Sabaudia, wobec rew ogłosił konstytucję, ustanowił monarchie konstytucyjną, która
obowiązywała do 1947, 1848 rozp woj z Aus pokonany pod Custoza i 1849 Novarą. Abdykował na rzecz syna W E II.
Wiktor Emanuel II 1848-1878 z dyn sabaudzkiej, król Sardynii 1849-1861, 1859 sojusz z Nap III przeciw Austrii, wykorzystał
osiągnięcia Mazziniego i Garibaldiego ruchu wyzwoleńczego zjednoczył Włochy 1861 i utw Królestwo Włoch, za pomoc odstąpił
Francji Sabaudię i Niceę, 1866 odzyskał od Aus Wenecję. 1870 zajął Rzym i przeniósł tam stolicę.
Największe wystąpienia we Włoszech miały miejsce w Wenecji i Lombardii 17 III robotników i marynarzy. 22 III ogłoszono
republiką. 23 III Karol Albert wydał wojnę Austrii – Włochy same decydować będą o sobie. Wraca Garibaldi, Mazzini i ochotnicy.
2 republiki we Włoszech:
Wenecja ogłosiła się republiką. Pp Pius IX zmuszony opuścić Rzym. W I 1849 zebrała się Konstytuanta i ogłosiła Rzym republiką.
Także Toskania (śrdk Włochy), choć nie ogłosiła tego formalnie, Ferdynand II zmuszony uciekł.
Joseph Radetzky 1766-1858 – aus feldmarszałek. Od 1788 udział we wszystkich kampaniach. Zwycięstwa nad armią sardyńską pod
Custozzą 1848 i Novarą (wojska WEII pod dow gen Chrzanowskiego)1849. Uważany za ostoją monarchii habsburskiej.
Tuż przed klęską Karol Albert abdykuje na rzecz syna, uratowało to Królestwo Sardynii.
Na Sycylii Fer II pacyfikuje utworzony rząd i parlament. Niestety naczelne dow objął Mierosławski, który potem ląduje na ląd, aby
wziąć udział w obronie Badenii, którą uśmierzyły wojska pruskie.
Do Rzymu rusza ekspedycja fr, powstrzymana przez Garibaldiego. W obronie Rzymu udział legionu mickiewiczowskiego, dowodził
Garibaldi, na czele republiki staje Mazzini. Po miesiącu pada Rzym.
W Anglii odzwierciedleniem rewolucji lutowej we Francji był ruch czartystów. Zał przez W. Lovetta, petycje do parlamentu: żądania
praw wyborczych dla mężczyzn i poprawa bytu robotników, lewica - republiki. 1848 masowe aresztowania i deportacje zah. ruch.
W Anglii nastąpiła widoczna poprawa bytu robotników, lepsza niż gdzie indziej.
Rewolucja 1848/9 nie zwyciężyła nigdzie. Tylko we Fr na krótko republika.
39
Nauka, kultura i sztuka w I poł XIX
Powstają najważniejsze dzieła filozofii niemieckiej okres klasyczny (między rew Fr, a WL), użyte przez Engelsa i Lenina:
1. Immanuel Kant 1724-1804, U. Królewiec – krytycyzm teoriopoznawczy, podmiot jest warunkiem przedmiotu a pojęcie
warunkiem doświadczenie, Krytyka praktycznego rozumu, Krytyka władzy sądzenia.
2. Johaann Gottlieb Fichte 1762-1814 – filozofia czynu, która szczególnie odbiła się w twórczości romantyków.
3. Friedrich Schelling 1775-1854 – romantyzm, sztuka i filozofia mają ten sam przedmiot poznania. Teoria absolutu, w
którym istnieją dwa byty, a więc idea Boga. Teoria absolutu nazywana filozoficzno-religijną.
4. Georg Wilhelm Hegel 1770-1831 – nauka o rozumie. Wszystko, co rzeczywiste ma być rozumne (logiczne), a wszystko,
co rozumne – rzeczywiste. Idealista, ale idealista obiektywny. Duży wkład do materializmu. Teza-antyteza=synteza.
5. Ludwik Feuerbach 1804-1872 – ostatni przedstawiciel klasycznej filozofii niem. Materializm antropologiczny, teoretyk
ateizmu. Krytyka religii, pojmując ją jako źródło zła społecznego.
Arthur Schopenhauer, Soren Kierkegaard,
Henri Saint Simon – 1760-1825 – socjalizm utopijny. Uczestnik walko niepodległość St Zj 1775-1783.
Auguste Comte 1798-1857, pozytywizm religijny, (uczeni-kapłani), kapitalistami (proletariat), wprowadził termin - socjologię.
Jules Michelet 1798-1874, występował w obronie Polski. Historyk, pisarz.
Historycy:
Barthold Georg Niebuhr 1776-1831 – Dzieje Rzymu
Friedrich Carl von Savigny 1779-1861 – historyk prawa,
Leopold Ranke 1795-1886 – najwybitniejszy hist niem, bez zastrzeżeń afirmował metody Bismarcka.
J. Lelewel 1786-1861 - w Wilnie i W-wie
Mikołaj Karamzin 1766-1861 – 12 t Historii państwa rosyjskiego.
Frantisek Palacky 1798-1876 – Historia Czech. Zwolennik austroslawizmu.
Nauka :
Michael Faraday 1791-1867, twórca metody skraplania gazów, odkrył zjawisko elektrolizy, zjawisko indukcji. Skonstruował
pierwszy model silnika elektrycznego.
Nikołaj Łobaczewski 1792-1856 – geometria nieeuklidesowa.
Georg Simon Ohm 1787-1854, prawa o natężeniu i napięciu prądu.
Podróże i odkrycia – domeną XIX wieku.
Literatura
Romantyzm przeciwstawiał się klasycyzmowi i realizmowi.
Empiryzm – gł źródłem poznania doświadczenie zmysłowe, wiedza pochodzi od zmysłów, da Vinci, Kopernik, Galileusz
Racjonalizm – gł źródłem poznania rozum, przeciwstawny empiryzmowi, Kant, Hegel, Leibniz. Wolter.
Klasycyzm – prąd w sztuce i literat., XVI Włochy, modny w czasie oświecenia (od koń XVII do XVIII), nawiązywał do antyku. W
wersji francuskiej związany z racjonalizmem.
Romantyzm – okres między Wielką Rew Fr a WL. ( w Polsce I tom poezji Mickiewicza 1822 do upadku pows stycz).
Antyfeudalne hasła demokratyczne. Prawo jednostki do decydowania o swoim losie, buntu przeciw społeczeństwu, co przyczyniło się
do powstania typu romantycznego bohatera. W poszczególnych krajach patriotyzm, świadomość narodowa. Odwoływano się do
średniowiecza, z sentymentem, nieraz dramatycznym, często wymagający ofiar, w Polsce - mesjanizm. Rozwój kultury
mieszczańskiej, przeciwstawnej do dworskiej. Powszechna miłość, jedność świata, nawrót do irracjonalizmu - spirytualizm. Ważny
świat Ducha. Mistycyzm. Działalność tajnych organizacji: loże wolnom., pietyśc (J. Spener, w prot., przeciw sformalizowaniu),
marrtyniści, różokrzyżowcy (bractwo mistyczne, zał przez legendarnego Chrystiana, wiara w reinkarnację).
Filozofia Hegla braci August i Friedrich Schlegla, i Schellinga.
Literatura i poezja
Johann Wolfgang Goethe 1749-1832 – najwybitniejszy niem poeta. Romantyk, ale i klasyk. Filozof. Uczeń czarnoksiężnika, Faust.
Friedrich Schiller 1759-1805 – niem pisarz, gł przedstawiciel obok Goethego (przyjaciel) tzw klasyki weimarskiej. Wilhelm Tell,
Wallenstein.
George Byron 1788-1824 – najwybitniejszy ang poeta romantyczny. Don Juan, Korsarz, Lara. Karbonariusz. Zm w Grecji na malarię
w Missolunghi w trakcie organizowania powstania przeciw Turkom.
Wiktor Hugo 1802-1885 – najwybitniejszy fra pisarz, polityk, przywódca romantyzmu we Fr. Popierał rewolucję 1830, 1848. Od
czasów N III za granicą. Pamflet: Napoleon Mały, Nędznicy.
Franqois Chateaubriand 1768-1848, członek Akademii Francuskiej i TPN w W-wie.
Anna Stael 1766-1817. c finansisty i polityka Neckera, prześladowana za NB.
George Sand 1804-1876 – francuska pisarka, przyjaciółka Chopina, powieści związane z emancypacją kobiet.
Stendhal 1783-1842, w kampaniach NB, Pustelnia Parmeńska, Cz i cz.
Honoriusz Balzac 1799-1850 – jeden z najwybitniejszych pisarzy fr, Ojciec Goriot.
Aleksander Dumas ojciec: III Muszkieterów, Henryk Walezy i jego dwór, Hrabia de Monte Christo i syn Dama Kameliowa.
Walter Scott 1771-1832, powieść historyczna, romantyzm, Ivanhoe.
Charles Dickens 1812-1870 – jeden z najwyb. powieściopisarzy ang. Opowieści wigilijne.
Aleksander Puszkin 1799-1837, zabity w pojedynku, Borys Godunow (1598-1605 car).
Mikołaj Gogol 1805-1852 – jeden z najw. pisarzy ros. Rewizor.
Edgar Alan Poe 1809-1849 – amer pisarz, powieść detektywistyczna. Zagłada rodu Usherów.
40
Malarstwo
Francisco Goya 1746-1828, potentat światowego malarstwa, malarz królewski na dworze w Madrycie.
Muzyka
W. A. Mozart 1756-1791
Ludwik van Beethoven 1770-1827
Giuseppe Verdi 1813-1901
Carl Maria Weber 1786-1826
Robert Schumann 1810-1858
Joseph Haydn 1732-1809
Franz Schubert 1797-1828
Forenc Liszt 1811-1886
Michał Glinka 1804-1857
Filozofia
Pozytywizm 2 poł XIX, w Polsce od 1863 (Szkoła Główna Warszawska), naturalizm - racjonalizm, przeciwstawiał się
raomantykom. Sceptycyzm i poznanie prawdy. Trwał do modernizmu czyli do ok. 1880, (modernizm 1880-1910 faza Młodej polski).
August Comte 1798-1857 – filozofia pozytywna, zał Towarzystwo Pozytywistyczne, które miało być nowym kościołem z Comte’m
jako najwyższym kapłanem.
Charles Robert Darwin 1809-1882 – teoria doboru naturalnego, która wyjaśnia mechanizm ewolucji. 1859 – O powstawani gatunkó
droga doboru naturalnego.
Herbert Spencer 1820-1903 – twórca terminu ewolucja, ewolucjonizm, pod wpływem Darwina rozwinął ewolucjonizm. Cały świat
podlega ewolucji.
Hippolyte Taine 1828-1893, filozof franc. Uznawał istnienie praw w historii. Twierdził, że historia jak nauki przyrodnicze powinna
uogólniać fakty. Sformuował teorię dziejów ludzkich.
Marks i Engels – teoria rozwoju ludzkości. Marksizm – z 3 części: materializm dialektyczny i historyczny, ekonomia polityczna,
komunizm naukowy.
Wilhelm Wundt 1832-1920, niem psycholog i filozof, zał pierwsze laboratorium psychologii eksperymentalnej i wyodrębnienił
psychologię.
Sigmund Freud 1856-1939 - psychoanaliza.
Wilhelm Dilthey 1833-1911 – filozofia życia, „Przyrodę można wyjaśniać, świat ducha trzeba rozumieć“ – teorie
antypozytywistyczne.
Friedrich Nietzsche (Niecki) 1844-1900, poglądy pod wpływem Schopenhauera, chory umysłowo, okres modernizmu. Kult siły i
indywidualności. Nie ma litości dla słabych, idea nadludzi.
Georges Sorel 1847-1920, filozof i socjolog o poglądach socjalistycznych – syndykalizm: cała władza powinna należeć do związków
zawodowcyh. Syndykat – we Fr związek zawodowy.
Nurty pozytywistyczne były optymistyczne, a antypozytywistyczne były nurtami pesymistycznymi – katastrofizm.
Filozofia amerykańska: systemy racjonalistyczne, emirystyczne i praktycystyczne.
William James 1842-1910 – pragmatyzm, miarą wartości poznania jest użyteczność.
Edmund Husserl 1859-1938, niem filoz, fenomenologia. Rozmyślania nad naturą czasu.
Albert (socjolog, ekonomista, teoretyk kultury) i Max Weberowie (historyk i ekonomista – badał wpływ religii na życie społeczne,
religioznawca).
Medycyna i biologia – w dziedzinie mikrobiologii 2 uczonych:
Louis Pasteur 1822-1895, fr uczony – obalił smorództwo, szczepienia ochronne, 1880 przeciw cholerze, 1885 wściekliźnie.
Pasteryzacja.
Robert Koch 1843-1910, niem uczony – odkrył prątki gruźlicy.
Iwan Pawłow 1849-1936 – stworzył pojęcie odruch warunkowy.
Nauka
James Maxwell 1831-1879 – optyka, elektrodynamika.
Wilhelm Roentgen 1845-1923 – promienie.
Alexander Graham Bell 1847-1922 – telefon
Thomas Edison 1847-1931 – żarówka, fonograf.
Pierr i Maria Curie – polon i rad.
Zygmunt Wróblewski i Karol Olszewski UJ w Krakowie – skroplili tlen i azot.
Smoluchowski Marian 1872-1917, UJ wyjaśnił zjawisko błękitu nieba.
Ernst von Siemens – 60 XIX pierwsza prądnica, elektrownia, elektrowóz.
Carl Friedrich Bezn – silniki spalinowe, 1885 pierwszy samochód
August i Louis Lumiere 1895 – kinematograf.
1881 – pierwszy tramwaj elektr w Berlinie.
1888 – Szkot John Dunlop wprowadza opony pneumatyczne.
Ferdinand von Zeppelin 1838-1917.
Bracia Wilbur – samolot 1903.
Albert Einstein 1879-1955 – teoria względności.
Dymitr Mendelejew 1834-1907 – układ okresowy pierwiastków.
41
Przdsięwzięcia:
1869 – Kanał Sueski łączył M. Sródziemne z M. Czerwonym, Ferdinand de Lesseps. 160 km.
1878 – Kanał Panamski (zaczął Lesseps, afery), Panama odrywa się od Kolumbii w 1903 za sprawą Amerykanów, ukończony 1914,
81,6 km.
Literatura
Wiktor Hugo 1802-1885, przywódca romantyzmu we Fr, przeciwnik NIII, 1862 Nędznicy.
Gustaw Flaubert 1821-1880, realizm społeczny, Pani Bovary.
Emile Zola 1840-1902, twórca naturalizmu (filozofia materialistyczno-przyrodnicza), postęp techniczny, pragmatyzm. Przeciw
romantyzmowi. Nana, Germinal (powieść z życia górników), Ziemia.
Guy de Maupassant 1850-1893, jeden z najwybitniejszych twórców naturalizmu, Bel ami.
Jules Verne 1828-1905 – klasyk literatury przygodowej.
Aleksander Dumas i syn Aleksander 1802-1870.
Charles Dickens 1812-1870 – jeden z najwybit pis ang, Opowieść wigilijna.
Robert Louis Stevenson 1850-1894, Wyspa skarbów, Hustoria dra Jekylla I Mra Hyde’a.
Oskar Wilde 1856-1900, Portret Doriana Graya.
Joseph Conrad 1857-1924
Rudyard Kipling 1865-1936, gloryfikator chwały i piewca imperium brytyjskiego, Księga dżungli.
Herbert Georg Wells 1866-1946, utopista, chciał raz na zawsze skończyć z wojną, Wehikuł czasu, Niewidzialny człowiek, Wojna
światów.
Arthur Conan Doyle 1859-1930 – klasyka powieści detektywistycznej, Pies Baskerwillów.
George Bernard Shaw 1856-1950, najwybitniejszy dramaturg. Uszczypliwy kpiarski dowcip. Profesja panny Waren. Nobel
Thomas i Heinrich Mann, 1870-1850, przeciwnicy faszyzmu. Nobel.
Karl May 1842-1912 – jeden z najpoczytniejszych pisarzy świata.
Friedrich Hebbel 1813-1863, dramaturg niem, Judyta, Maria Magdalena.
Richard Wagner 1813-1883, dramaturg niem, Opera.
Teodor Dostojewski 1821-1881
Lew Tołstoj 1828-1910
Antoni Czechow, Maksym Gorki
Malarstwo
Claude Monet 1840-1826, impresjonizm
Vincent van Gogh 1853-1890 – indywidualny styl
Pablo Picasso 1881-1973, kubizm, także rzeźba i grafika
Muzyka, w 2 poł XIX kariera operetki, balet rosyjski
Richard Wagner
Johannes Brahms 1833-1897
Giuseppe Verdi 1813-1901, Nabucco
Giacomo Puccini 1858-1924, Cyganeria, Tosca
Piotr Czajkowski 1840-1893
Antoni Dvorak 1841-1903
Zjednoczenie Włoch
1821 – pierwsze powstania w Neapolu i na Sycylii. 1830 w Państwie Koś, Modenie, Parmie.
1848 – przeciw Austrii wystąpiła Lombardia i księstwa śrdkwł., którym z pomocą przyszedł Karol Albert. Sardynia pokonana pod
Custozzą 1848 i Novarą 1849, KA abdykował na rzecz syna WE II, który wznowił działania wojenne 1859 wspierany przez Fr i
ochotniczą armię Garibaldiego.
Udział Sardynii pozwala min spr zagr, premier Piemontu (tylko w Piemoncie rządy konstytucyjne, w pozostałych częściach rządy
reakcji, najgorzej w król Bomba Fer II) Camillo Cavour na poruszenie kwestii włoskiej w Paryżu. 1860 na rzecz Fr traci Sabaudię i
Niceę, ale przyłącza Modenę, Parmę, Romanię i Toskanię. Po wyprawie Garibaldiego zajął Pańs Koś i Sycylię. 1861 parlament
ogólnowł proklamował króla Piemontu królem całych Włoch, a Cavour pierwszym premierem.
Do 1849 w pp widziano zjednoczyciela Włoch, 1854 pp ogłosił dogmat Niepokalanego Poczęcia Matki Boskiej.
Pius IX 1846-1878, dogmat o nieomylności pp. Organizator soboru watykańskiego I 1870: pp rzeczywisty zastępca JCH, potępiał
WL, powst stycz 1863, liberalizm
Udział w wojnie krymskiej dla Sardynii (Piemontu) miał prestiżowe znaczenie i stanowił realny sojusz z Francją N III. Gł przeszkodą
zjednoczenia Włoch była Austria.
1858 zawarto układ z N III, za poparcie Piemontu na rzecz Fr musiał oddać Sabaudię i Niceę. Fr w wypadku agresji Austrii obiecała
pomoc milit. Układ przypieczętowano małżeństwem s NIII Józefa Karola Bon z Klotyldą c WE.
Rosja przyrzekła N III neutralność połączoną z koncentracją wojsk na granicy (interwencja Ros tylko w przypadku pomocy Prus).
42
Austria wystosowała ultimatum do Piemontu z demilitaryzacją armii, odmowa była przyczyną wkroczenia wojsk aus.
Wojska fr-sard pokonały austr pod Magentą 1859. Zwycięstwo obudziło ruch patriotyczny we Wł. Z pomocą zjawia się Garibaldi.
Książęta ze śrdk Wł jak zwykle uciekli, ale...
Wojna została zatrzymana i nieoczekiwanie podpisano pokój, 3 monarchów. Austria oddawał Fr Lombardię, aby ta przekazała ją
Sardynii. Cavour podał się do dymisji, N III stracił popularność we Wł.
Decyzją N III i Cavoura podjęto plebiscyt w śrd Wł. Wszystkie 3 księstwa opowiedziały się za przyłączeniem do Król Sardynii:
Modena, Parma i Toskania oraz znaczna cz Państwa Kościelnego – Romania. Fr odstąpiono Sabaudię i Niceę.
Pozostawała jeszcze sprawa Król Ob. Syc, zmienia się król, zm FII, a władzę 1859 objął syn Franciszek I.
W tym momencie sprawę bierze w swe ręce Garibaldi i rusza - „wyprawa tysiąca”. Z 1000 ochotników ląduje na Sycylii, zdobywa
Palermo, gdzie ogłosił się dyktatorem w imieniu króla WE. Następnie ląduje na płw i wkracza do Neapolu.
Garibaldi cieszył się poparciem ludu i chłopstwa. W obawie przed powstaniem ludowym, przy niechętnej postawie Rosji i Prus
(bardziej bali się powstania ludowego) Cavour z WE podejmują decyzję, aby zająć Państwo Koś, gdzie również ochoczo
społeczeństwo powitałoby Garibaldiego. Następnie wojska sardyńskie wkroczyły do posiadłości neapolitańskich.
26 X doszło do historycznego spotkania króla z Garibaldim. G chłodno przyjęty przez króla, chciał zostać namiestnikiem płd Wł.
Włochy zostały zjednoczone bez Rzymu i Wenecji. Rzymu nie mogli zająć po stacjonowały tam garnizony fr.
17 III 1861 w Turynie WE przyjął tytuł króla Wł – ustawa parlamentu zjednoczonych krajów. Stanu tego nie uznała Aus i pp. Za 3 mce zm Cavour.
Sabaudia i Piemont tworzą Królestwo Sardynii. Sabaudia i Nicea przekazana 1860 NIII za Lombardię.
Stolice Włoch: Turyn, Mediolan – Rzym.
W 1862 Garibaldi chciał zająć Rzym, ale powstrzymany przez wojska rządowe, ranny, amnestia.
1866 konflikt Prus z Austrią o Szlezwik i Holsztyn. Włochy obiecały poprzeć Prusy w ewent wojnie za Wenecję. Prusy także popierał
N III wzmacniając tym Prusy i dążąc ku swojej zagładzie. Najpierw Wł chciały odzyskać Wenecję za odszkodowaniem.
Sojusz Prus zWł wywołał szok w Wiedniu, Aus godziła się na oddanie Wenecji, ale Wł chciały spektakularnego zwycięstwa.
Mimo przewagi Włosi pokonani pod Custozą przez mł arcks Alberta, a flota wł pokonana prze aus. Jednak Aus ponosi klęskę z
Prusami pod Sadową.
Aus prosi N III o pośrednictwo pokojowe, oddając mu w ręce Wenecję. 1866 Włochy odzyskały Wenecję.
Po raz kolejny Garibaldi próbował wyrwać Rzym pp, ale tym razem N III wysłał wojska fr. Aresztowany wysłany ponownie na
Caprerę. Wojska fr w Rzymie do 1870 (wojna fr-prus).
2 IX 1870 pod Sedanem kapituluje Fr Wojska królewskie wkraczają do Rzymu, pp pozostawiono tylko jedną dzielnicę Watykan.
Zjednoczenie Włoch = pomoc wojskowa Fr 1859, sojusz z Prusami 1866. Monarchia Habsburgów była sztucznym tworem.
Rządy reakcji.
Feliks Schwarzenberg 1848-1852 – przywrócił Związek Niemiecki.
Alexander Bach 1813-1893 w czasie WL na barykadach Wiednia, potem jako mim spr przeszedł do obozu reakcji. W gabinecie ks
Schwarzenberga jako min spr wew, jako premier 1852-1859, realizator tzw systemu Bacha: germanizacja, centralizacja, cenzura,
przeciw separacji, 1855 konkordat.
Po nim premierem namiestnik Galicji Agenor Gołuchowski 1860 – dyplom październikowy, projekt federacji, ale odrzucony.
Anton Schmerling 1860-1865 – patent lutowy wprowadzający w Austrii ustrój parlamentarny i swobody liberalne. Sejmy krajowe
ograniczone. Powołano Radę Państwa złożoną z 2 izb:
1. Izba Panów – mianowanych przez ces
2. Izba Delegatów – z sejmów krajowych
System zapewniał przewagę bogatych i gł Niemców. Protest Węgier. Na czele opozycji węg stał
Deak Ferenc 1803-1876 – zawarto kompromisowe rozwiązanie: odrzucał dyplom październikowy i patent lutowy, chciał konstytucji z
1848 roku, apel odrzucony przez ces. Opowiadał się za dualizmem, z supremacją węg we wszystkich krajach korony św Stefana.
Dopiero po klęsce armii pod Sadową ugoda z dynastią.
1867 z jednej monarchii utworzono monarchię aus-węg. Unia personalna i realna: wspólny monarcha, polityka zagr, armia, waluta a
równocześnie osobne wojska wew., a w pozostałych sprawach decyzje samodzielne. Osobne parlamenty i rządy.
Protest Chorwatów, którzy chcieli doprowadzić do monarchii trialistycznej. 1868 ugoda – j.chor jako urzędowy, ustępstwa w
oświacie, sejm chor.
Skorzystała też Galicja, gdzie 1867 nastąpiło spolszczenie szkolnictwa, częściowo administracje i urzędy, namiestnikami Polacy.
1873 – traktat 3 cesarzy – po nim przychylność Aus wobec Galicji osłabła.
Trzech cesarzy sojusz 1873 – sojusz Nim, Aus-Węg i Ros, w celu zaciśnienia współpracy mocarstw rozbiorowych, 1884 spotkanie 3
ces nie zapobiegło zerwaniu sojuszu podczas kryzysu bałkańskiego 1886.
Komuna Paryska 18 III – 28 V 1871 – powstanie ludu Paryża wywołana trudną sytuacją po wojnie fr-prus 1870/1 oraz warunków
kapitulacji. Paryż był otoczony przez Prusaków. Wojska rządowe opuściły miasto. Gwardia narodowa przejęła władzę. Powołano
Komitet Centralny gwardii narodowej. 2 błędy KC: 1. nie rozbroił wojska i pozwolił na wymarsz, 2. od razu nie zaatakował
Wersalu. Z KC Gwardii Narodowej, wybrano Radę Miejską czyli - Komunę (tradycje sięgają Rew Fr).
We władzach zasiadło kilkunastu przedstawicieli I Międzynarodówki. Komuna trwała 72 dni. Wydano akty prawne:
- anulowanie ukł pokojowych
- zniesienie wojska i policji, zastąpiła je gwardia narodowa
- rozdział Koś od państwa, majątek znacjonalizowano
- obieralność i usuwalność na wszystkich szczeblach urzędów
- taksy płac, minister nie mógł zarabiać więcej niż wykfalifikowany pracownik
- bezpłatne nauczanie
- częściowa nacjonalizacja zakł prod
- ochrony socjalne
43
Linia frontu przebiegała między Paryżem a Wersalem. Niemcy wykorzystały sytuację, byli bierni, ale zależało im na podpisaniu
korzystenego pokoju. Rozmowy Niemców z Komuną przyspieszyły pokój zawarty przez Thiersa.
Wkroczyły wojska rządowe, władze przejęli zwolennicy terroru, w walkach i egzekucjach zginęło ok. 20 tyś. komunardów. Represje,
stan oblężenia Paryża do 1876, funkcję stolicy odzyskał 1879. KP miała duży wpływ na rozwój ruchu robot.
Gustaw Cluseret, naczelny wódz, Charles Delescluze (jeden z przywódców zg na barykadzie).
W KP walczyło ok. 170 pol emigr. Jarosław (wódz, zg na barykadzie) i Teofil Dąbrowski (szef sztabu). Walery Wróblewski (jeden z
3 gen KP).
Japonia
W szybkim tempie odrabia zacofanie zpowodowane izolacją. Włacza się do obozu państw imperialistycznych i bierze udział w
podziale świata.
Państwo insularne – złożone z 4 gł wysp.
Państwo feudalne. Dwuwładza:
1. Cesarz – wcielone bóstwo, rządy gł religijne
2. Szogun – dow wojskowy, polityka państwowa. Znaczenie warstwy samurajów.
1867 – upadek szogunatu. W rękach rodu Togugawa od 1600.
Pierwsze misje z Rosji i St Zj.
1792-1793 z Rosji pierwsza misja Adama Laksmana – próba zgody na kontakty handlowe (wcześniej jeden z okrętów jap rozbił się u
wybrzeży ros, mieli pretekst by ich odstawić i nawiązać stosunki han), zgody na handel odmówiono.
1833-1837 lata wielkiego głodu. W Osace wielkie powstanie. Kryzys w państwie.
Izolację przełamują St Zj 1852 – wysyłają eskadrę na czele z kmdr Matthew Perry do Chin i Japonii. Zażądał zgody na rozmowy
handlowe pod groźbą bombardowania.
1854 – podpisano pierwszy układ, na mocy którego 2 porty otwarte nie dla handlu, ale do zaopatrywania amer statków.
W krótkim okresie ustanowiono traktaty handlowe z St Zj, Anglią, Fr i Ros.
1855 – ukł ros-jap o podziale Wysp Kurylskich.
Sachalin – wyspa 1875 Japonia zmuszona do zrzeczenia się wysp, ale 1905 po wojnie ros-jap odzyskała. Po II woj. św Sachalin z
Kurylami pod kontrolą ZSRR.
Wszelkie problemy kraju zrzucano na szogunat. 1867 szogun zgodził się zrezygnować ze sprawowania najwyższej władzy państw.
Władza tym samym przeszła na ces., 15 letni Mutsuhito.
Mutsuhito 1867-1912 – stanął na czele przewrotu, który zlikwidował panowanie szogunów z dyn Tokugawa.
- unowocześnił kraj wprowadzając europ wzorce
- nowy podział adm kraju, reformy rolne
- gwałtowny rozwój przemysłu
- 1889 wprowadzono konstytucję, powołano rząd, umożliwiono działalnośc partii
- wiele zdobyczy: Tajwan, Peskadory, Płw Liaotung z Port Artur.
Okres panowania nazywany – meidzi (oświecenei). Meidzi – rewolucja Meidzi – likwidacja szogunatu i wpływu książąt dajmiów.
1868 – przeniesienie stolicy do Edo=Tokio. Modernizacja kraju. Wprowadzono kalendarz gregoriański.
Likwidacja księstw, wprowadzono prefektury.
Utrzymano 3 stany (likwidacja stanu samurajów), ale nie restytuowano przywilejów. Powszechny stosunek do służby wojskowej i
powszechność nauczania.
1876 – podbój Formozy=Tajwanu.
1877 – bunt samurajów, stłumiony. Samurajowie wpłyną później na kurs imperialny.
1889 – dwuizbowy parlament: Izba Parów – arystokracja i bogata burżuazja, Izba Reprezentatntów – 300, znaczenie miał cenzus.
Ustawy wydawać mógł parlament i cesarz. Mikado – nazwa ces, aby uniknąć nazwy wprost cesarza. Ces mógł rozwiązać parlament.
Ces – nietykalny i święty. Rząd odpowiedzialny przed cesarzem. Dow. naczelne nad armią. Stały rozwój armii.
1876 – traktat kanghuański, Japończycy złamali izolację Korei, układ o wolności handlu. 1882 traktat ze St Zj. Potem z Fr, Ang, Ni.
1882 – pod pretekstem (rozruchy w Seulu) wprowadzono wojsko jap., do Seulu, ale komplikuje fakt, że i Chińczycy przysłali swoje
wojsko i podpisali układ 1883. Zaczęła się rywlaizacja jap-chiń. Wew przewroty. Chiny były polit suwerenem Korei.
Japonia przygootwywała się do militarnego rozwiązania.
Chiny
Rządzone przez obcą dyn mandżurską Cing. Przywileje dla nielicznej grupy Mandżurów i feudalnej arystokracji chiń.
Degrengolada. Panoszenie się cudzoziemców. Bunty przeciw misjom i misjonarzom.
Cy-si (Tse-si, Cyxi)) 1834-1909, regentka po śm męża od 1861.
Powstanie Tajpingów 1851-1864, wielkie powstanie ludowe. Idea idealnego społeczeństwa z niebiańskim królem, niebiańskiego
królestwa. Po nieudanej wyprawie na Pekin konflikt m przywódcami. 1864 – rozgromione przez mandżurów.
- bezwzględne rządy i wpływy do końca życia – bez jej zgody żadna decyzja
1893 – powstanie chłopskie w Korei. Chiny udzielają pomocy, ale angażuje się też Japonia.
Japończycy sprowokowali projapoński przewrót rządowy w Seulu. Nowy rząd nakazał opuszczenie Korei przez wojska chiń. Był to
pretekst do wojny jap-chiń 1894-1895.
Chiny klęski na wodzie i lądach. Pokój w Simonoseki, ciężki: odstąpić musiały Chiny Płw Liaotuński, Formozę i Peskadory. Wysoka
kontrybucja i przywileje ekonomiczne.
Pod wpływem Ros, Fr i Niem, japonia musiała zrzec się Płw Liaotuńskiego. Japoni przychylna Anglia.
Od tej pory zmiana układu sił w Azji.
Chiny zbliżyły się z Rosją – układ 1896, Rosja zobowiązała się przyjść z pomocą w razie ataku jap. W zamian otwarcie wszystkich
portów dla floty ros i pozwolenie na kolej transsyberysjką prze Mandżurię.
44
1898 – kolejny układ Rosja 25 lat dzierżawa Płw Liaotuńskiego z Portem Artura.
W tym czasie także Niemcy, Fr i Ang też wymusiły kilka punktów nadmorskich. Polityka mocarstw – formą grabieży.
Organizuje się ruch ludowy pod koń XIX na początku, przeciw cudzoziemcom.
Związek – „Pięść w imię sprawiedliwości i pokoju” – Europejczycy nazywali powstaniem bokserów.
1899-1901 – Bokserów powstanie – powstanie ludowe skierowane przeciw dyn Cing i cudzoziemcom. Krwawo stłumione przez
wojska ekspedycyjne 8 mocarstw. Nałożono kontrybucję, wiele ograniczeń i zasadę otwartych drzwi – wolny handel
międzynarodowy na rzekach i wybrzeżach Chin. Mocarstwa zdały sobie sprawę, że nie przekształcą Chin w kolonie.
Po zwycięstwie Jap nad Rosją, przejęli od Ros dzierżawę Płw Liaotuńskiego z Portem Artura oraz wpływy w Mandżurii, wcześniej w
Korei, zabójstwo namiestnika przez Koreńczyka przycyzniło się od aneksji Korei w 1910.
Sun Jat-Sen 1866-1925, polityk, generał. 1895 wzniecił nieudane powstanie przeciw dyn Cing. Na emigracji w Japonii gdzie utw
1905 Ligę Związkową, program 3 zasady: nacjonalizm, demokracja, dobrobyt ludu. 1911 uczestniczył w rewolucji, która obaliła
monarchię i proklamowała republikę. 1911-1912 tymczasowy prezydent Chin. Podczas konfliktu z prawicą założył 1912
Kuomintang. Współpracował z Komunistyczną Partią Chin i ZSRR dążąc do unifikacji Chin. Uważany za twórcę nowoczesnych
Chin zarówno przez komunistów i nacjonalistów.
Kuomintang – chińska partia polit zał przez Sun Jat-Sena, po rewolucji 1912. Z połącznia organizacji antycesarskich wchodzące w
skład Ligi Związkowej. Poczatkowo zbliżona do komunizmu. Po 1920 współpracowała z Kominternem. 1924 3 zasady: nacjonalizm,
ludowłądztwo, dobrobyt. Po przejęciu władzy przez Czang Kaj-Szeka 1925 czystki usuwające komunistów. Kuomintang sprawował
włądze w Chinach 1924-1949 i utracił na rzecz komunistów. Pokonani na czele z Czang Kaj-Szekiem schronili się na wyspie
Formoza (Tajwan) gdzie partia utrzymuje władze do dziś.
Komintern – III Międzynarodówka, powstała z inicjatywy Lenina i Trockiego 1919 w Moskwie w celu przeprowadzenie rewolucji
światowej. Program: prowadzenie legalnej i nielegalnej walki o władzę, propaganda, dywersja. Koncepcja frontów ludowych
skupiająca całą lewice w poszczególnych krajach do walki z faszyzmem i nazizmem. Rozwiązana 1943.
Pu-i 1906-1967 – ostatni cesarz Chin. Po rewolucji chińskiej i powstaniu republiki 1911 abdykował.
1917 – na 11 dni obwołany cesarzem. 1934 Japończycy ustanowili go ces marionetkowego państwa Mandżuko w Mandżurii. Po
klęsce Japonii abdykował. Uwięziony przez ZSRR. Po reedukacji w Chinach pracował jako archiwista w Pekinie.
1911 – rewolucja w Chinach. Usunięcie dyn Cing. Równocześnie niepodległość uzuskuje Mongolia, która także była we władaniu
dyn Cing. Wyznawcy lamamizmu Żółty Budda.
1913 układ między Rosja a Chinami o zwierzchnictwie Chin nad Mongolią.
Sytuacja w Rosji 1917 sprawia, że Chiny okupują Mongolię 1918, ale 1921 rew ludowa i niepodległość kraju.
I wojna światowa
Twórcą ofensywy na 2 frontach Alfred von Schlieffen 1833-1913. Plan: uderzyć max siłami na Fr gwałcąc teryt. Belgii.
Sojusze: Austro-Węgry (Franciszek Ferdynand 1896-1914), problem Turcji i Bułgarii (król Aleksander I Battenberg, po stronie
państw centralnych) Tur i Bułg - udział w II woj. bałk, kwestia Adrianopola. Liczono na Rumunię, król Karol I był germanofilem
1883-1916. (poczatkowo neutralna w 1916 po stronie Ententy).
28 VI 1914 – Franciszek Ferdynand i ż ks Hohenberg Zofia Chotek zastrzeleni w Sarajewie. Student Gavrilo Princip z organizacji
rewolucyjnej Młodej Bośni. Ruszyła dyplomacja w całej E.
Wilhelm II zachęcał AW do wojny, W Bryt mistrzowska dyplomacja: Niemcom mówiła, że raczej nie wystąpi, a Rosjanom, że raczej
wystąpi.
Wilhelm II zakładał, że Ententa nie udzieli pomocy Serbii i wyjechał w lipcu na norweskie fiordy.
Austria wystawiła ultimatum nie do przyjęcia uzgodnione z Niemcami. Gł punktem, którego Serbia nie mogła przyjąć to udział w
śledztwie. 28 lipca AW wypowiedziały wojnę. 30 VII w Rosji dekret o powszechnej mobilizacji. Niemcy ultimatum, aby Rosja
zaprzestała mobilizacji. 1VIII Niemcy wydały Rosji wojnę a 3 Francji. 2 ultimatum do Belgii o przepuszczenie wojsk, król Albert I
zwrócił się do Jerzego V o opiekę.
4 VIII Anglia wydała wojnę Niemcom. Jasne było, że wojna roziwnie się w koloniach, będzie więc światową.
5 VIII AW wydały wojnę Rosji.
Potem do Ententy włączają się Czarnogóra, Japonia oraz pozostałe państwa europ. Włochy i Rumunia ogłosiły neutralność.
29 X po stronie Państw Centralnych stanęła Turcja. 1915 Bułgaria.
1915 po stronie Ententy stają Włochy, 1916 Rumunia. IV 1917 St Zj najpierw wydały wojnę Niemcom, a w XII AW. 1917 Grecja.
Na początku wojny alianci 6 ml armię Centum 3,5 ml. Po mobilizacji x 2.
Dow armii niem nominalnie cesarz, a faktycznie Helmuth Moltke młodszy od 1906 szef sztabu, obwiniany o doprowadzenie do
porażki nad Marną co przekreśliło szanse Niem na wygraną w wojnie błysk.
Dow AW arcks Fryderyk, a szefem sztabu gen Konrad von Hotzendorf.
Dywizje franc gen Jofree
Ang John French.
Rosja w ks Mikołaj Mikołajewicz, a szefem sztabu gen Mikołaj Januszkiewicz.
Front zach
Pacyfikacja Belgii. Sukcesy graniczne Niemców, zagrożony Paryż. Wojska armii franc-ang i niem koncentrowały się nad rzeką
Marną, gdzie doszło do bitwy. (2 bitwa 1918). Bitwa skończyła się klęską Niemców – zapewnił zwycięstwo kontratak gen Joffre.
Niemcy zaczęli się wycofywać. W końcu ustala się front na rzece Aisne do Verdun. Wojna przekształca się w okopową – pozycyjną.
45
Niemcy już nigdy nie były tak blisko Paryża.
22 IV 1915 Niemcy łamią konwencję i we Flandrii na płn od Ypres (Belgia) zastosowano gaz bojowy-chlor, 1917 w tym samym
miejscu gaz musztardowy=iperyt.
Front wsch przebiegał na granicy Grodno-Białystok-Brześć. Liczono się z utratą pol terenów.
Rosja chciała uderzyć na przeciwnika słabszego AW, a front z Niemcami utrzymać. Plan: atak na Galicję, przekroczyć Karpaty,
przejść przez Węgry i wkroczyć do Serbii. Walczyć z AW i bronić się przed Niemcami.
Naczelne dow miało 7 armii: 2 ofensywa w Prusach Wsch, 3 przeciw AW, 2 bronić Petersburga.
Nastroje poczatkowo przyjazne carowi. Partie oprócz Socjaldemokratów solidarność z carem.
Atak na Prusy Wsch. Niemcy cz wojsk na front wsch, co przyczyniło się do zwycięstwa franc nad Marną.
Na czele armii niem Paul von Hindenburg 1847-1934 przyszły prezydent Niemiec. Armie 2 gen ros Aleksandra Samsonowa i Pawła
Rennenkampfa nie potrafiły się połączyć.
Pod Tannenbergiem zadają klęskę Samsonowi, smaobójstwo. Armię Rennenkampfa odparto za Niemen.
W Galicji AW pobici nad Złota Lipą cofali się na Zachód. Zdobywają Lwów i Przemyśl.
AW zajmują Belgrad, sle szybko zostały zmuszone do wycofania się.
Po przystąpieni do wojny Turcji Rosja zmuszona utrzymywać duże siły na Zakaukaziu (Transkaukazja), a flota nie mogła wypływac
na M. Śródz.
Wojna na morzach, bitwa pod Coronelem u wybrz Chile.
Nowy front AW-Niem wypiera Rosjan 1915 z Galicji, odzyskują Przemyśl i Lwów.
Niemcy zajmują Wa-wę 5 VIII. Od pocz wojny 1,5 ml w niewoli 300 tyś zginęło. Niepokoje w Rosji. 5 IX car staje na czele gł dow.,
a szefem sztabu Michał Aleksiejew. Po zmobilizowaniu armii braki rąk do pracy, straty na froncie, brak dostaw paraliżują kraj. Strajki
i demonstracje.Duży wpływ Grigorija Rasputina 1872-1916 na carową.
Front na Bałkanach
Po przystąpieni Turcji, nieudana próba opanowania Kanału Sueskiego przez Tur. Bryt i Fr próba opanowania cieśnin M. Cz.
Bombardowanie Dardaneli, ale Liman von Sanders nieźle ufortyfikował Dardanele. Wysadzono desant, ale odparty.
Kosztem pertraktacji i obietnic terytorialnych (Albanii) do wojny przystępują Włochy najpierw przeciw AW 23 V 1915, przeciw
Niemcom dopiero od koń VIII 1916. Tak powstał kolejny front włosko-austriacki.
Drugi przetarg dot Bułgarii, która za nabytki Macedonii i cz Serbii włączyła się do Centrum IX 1915.
Wszystkie obiecane tereny sojusznicy mieli sobie zdobyć.
Atak Bułgarii na Serbię. Pomoc ang-franc od strony Grecji. Serbia zajęta, kraj ewakuowany ze 150 tyś żołnierzy i król Piotr I.
Serbia i Czarnogóra w rękach AW. Berlin i Konstantynopol uzyskały bezpośr połączenie komunikacyjne.
Proniem nastroje w Persji, ale Rosjanie pokonują. Anglicy zbliżali się do Bagdadu, ale klęska ofensywy i musieli się poddać.
Niemcy tracą niemal wszystkie kolonie. Niemiecka Afr Wsch – Tanganika, Kamerun
7 V 1915 zatopiony został statek pasażerski Lusitania z 1200 pasażerami, ponad 100 to Amerykanie, był bezp pretekstem do
przystąpienia USA do I woj. św.
Na pocz 1916 plan ofensywy niem. Niemcy nie wierzyli w skuteczność ofensywy na fr wsch, pamiętano kampanię NB.
Mogli jedynie ofensywę na fr zach i to nie na całym. Projekt kampanii na Verdum, a z tamtąd blisko do Paryża.
21 II 1916 – do XII najbardziej kompleksowe i zmasowane ataki. Straty po obu stronach.
1916 w bitwie pod Sommą Anglicy zastosowali po raz pierwszy czołgi.
Na wsch ofensywa i sukcesy Rosjan. Lokalne sukcesy, także na Zakaukaziu w Armenii.
Jednak niepokoje wew, problemy gospod, drożyzna, strajki.
1916 do walk wkracza Rumunia, co nie było na rękę Rosji, musiała wzmocnić jeszcze jeden odcinek frontu, tym bardziej, że Rumuni
klęski.
31V-1VI 1916 – największa bitwa morska u wyb Jutlandii. Straty po obu stronach, w rezultacie układ sił korzystniejszy dla Anglii.
XI 1916 po 68 latach zmiana panujacego Fr Józefa zastąpił bratanek zabitego w Sarajewie Franc Ferd, Karol I 1916-1918.
12 XII kanclerz Niemiec zwrócił się za pośr państw neutr USA Szwajcarii i Hiszpanii o rokowania. Państwa Ententy 30 XII odmowa.
18 XII 1916 nota prez Wilsona, który oba bloki traktował równorzędnie, w treści chciał przyspieszyć rozmowy pokojowe. 10 I 1917
alianci wspólne stanowisko: Niemcy wyrządziły światu ogromne zło, i dopóki nie narawią tego, o żadnych rozmowach nie może być
mowy.
31 I 1917 – Niemcy ogłosiły nieograniczoną wojnę łodzi podwodnych, za którą opowiedział się twórca niem floty podw Alfred von
Tirpitz 1849-1930. W zamian blokada kontynentalna Niemiec.
Szefem sztabu w 1916 mianowano Hindenburga, a kwatermistrzem gen został Erich Ludendorff 1863-1937, czołowy przedstawiciel
militaryzmu.
Po ogłoszeniu nieograniczonej wojny USA zerwały stosunki z Niem., a 6 IV wypowiedziały im wojnę, także kilka państw Am Łac,
Liberia, Chiny, Syjam.
Kluczowym i strategicznym było przystapienie Grecji do Ententy 26 VI 1917, król Konstantyn nie chciał się zgodzić i dostawszy
ultimatum abdykował. Jego syn Aleksander 1917-1920 powołał nowego premiera i wydał wojnę Niem.
Alianci przygotowywali się do ofensywy na Zachodzie – Niemcy utworzyli umocnienia tzw Linię Zygfryda.
Alianci duże straty w ludziach gen Robert Nivelle (Joffre ustąpił w XII 1916) pchnął duże siły do ataku, straty i podał się do dymisji.
Następcą naczelnego wodza Philippe Petain 1856-1951 (kolaborant w czasie II woj. św), szefem sztabu został Ferdinand Foch 18511929 – od IV 1918 naczelny dowódca wojsk sprzymierzonych. Pod Arras pierwsze sukcesy Anglików, użyli czołgów.
46
Na froncie austriackim we Włoszech 11 ofensywa odparta, dow austr wiedząc, że nie powstrzymają dalszych operacji
kontratakowało. Panika i porażka Włochów, linię frontu przerwano na odcinku 100 km w głąb.
Na froncie bałkańskim i zakaukaskim lokalne konflikty.
Na fr wsch duże uderzenie, które niczego poza stratami nie wniosło, ale Rosja nie była już monarchią.
2 rewolucje w Rosji
Rewolucja lutowa – obaliła carat – burżuazyjno-demokratyczna.
Rewolucja październikowa (listopadowa) oddała władzę w ręce proletariatu.
Rewolucja lutowa 23 II – 2 III 1917, przycyzną klęski na frontach, nieudolność cara, głód, liczne strajki.
Car odroczył posiedzenie Dumy na czas nieograniczony. Ok. 200 tyś ludzi w Piotrogrodzie udział w demonstracjach ulicznych i
strajkach. Oddziały wojskowe zaczęły występować przeciw swym dowódcą. Przechodziły całe garnizony. 12 III zdobyto arsenał.
Car zawiesił obrady parlamentu i usiłował wrócić do stolicy ze swej kwatery w Mohylewie. Nie dopuścili do tego kolejarze, tak jak
i do pomocy wojsk wiernych carowi. Ukształtowały się dwa ośrodki władzy. Jeden to powstała 12 III w Pałacu Taurydzkim Rada
Delegatów Robotniczych (RDR), a później i Żołnierskich (RDRiŻ), po dokooptowaniu żołnierzy. Przewagę w niej mieli
mienszewicy i eserowcy.
Mienszewnicy – odłam SDPRR wyodrębniony na zjeździe w Brukseli 1903, przeciwstawiali się rewolucyjnym koncepcjom Lenina,
uznawali ewolucyjną drogę przeobrażeń społ, w wyborach do centralnych organów partii otrzymali mniejszość stąd nazwa. W okresie
rewol lut wpływy wzrosły, popierali burżuazyjny Rząd Tymczasowy, a w czasie rew paźdz przeciw bolszewiom. Gieorgij Plechanow.
Eserowcy – Socjaliści-rewolucjoniści, utw 1901/2, program: obalenie samowładztwa, ust republiki demokratycznej, współpraca w
ramach federacji narodów. Chłopstwo gł siłą rewolucji. Posługiwała się terrorem indyw, VIII 1918 nieud zam na Lenina. Po rew lut
stała się najsilniejszą partią Rosji współtworzącą Rząd Tymczasowy. Aleksander Kiereński. Po bolszew zam stanu w XI 1917
lewicowi eserowcy weszli w skłąd Rady Komisarzy Ludowych (Rada Ministrów), reszta silny opór bolszewikom Borys Sawinkow.
Tego samego dnia wieczorem utworzono Tymczasowy Komitet Dumy Państwowej (TKDP), złożony z przedstawicieli różnych
partii, na czele którego stanął M. Rodzianko. Fakt, że w skład jego weszli też mienszewik N. Czcheidze (przewodniczący RDRiŻ)
i eserowiec A. Kiereński (zastępca), ułatwił porozumienie. W jego wyniku utworzono 14 III Rząd Tymczasowy, na czele którego
stanął książę Gieorgij J. Lwow. 15 III car, w obliczu beznadziejnej sytuacji, abdykował w imieniu swoim i 13-letniego syna na rzecz
księcia Michała. Ten nie odważył się przyjąć korony. 16 III podpisał akt rezygnacji i przekazał władzę Rządowi Tymczasowemu.
Rosja stała się republiką, zlikwidowano resztki samodzierżawia, m.in. policję polityczną " ochranę", cenzurę, zwolniono więźniów
politycznych. Faktycznie jednak w Rosji, aż do października 1917, funkcjonował system dwuwładzy.
- Tymczasowy Komitet Dumy Państwowej, Rodzianko
- Tymczasowy Komitet Rady Delegatów Robotniczych (wyodrębnił Komitet Wykonawczy), Mikołaj Czecheidze
Z obu komitetów Rząd Tymczasowy ks Gieorgij Lwow.
System dwuwładzy bo Komitet Wykonawczy zastrzegł sobie możliwości kontroli rządu i wydawania uchwał.
Rewolucja lutowa była rew burżuazyjno-demokr. Rząd - był burżuazyjnym organem władzy, Rada – organem demokratycznej
dyktatury proletariatu i chłopstwa.
16 III Mikołaj II abdykował, aresztowany z rodizną do Jekaterynburga.
Nowy rząd kontynuował wojnę i nie zmienił nic na wsi, żadnych reform.
Rewolucja zniosła ograniczenia narodowe i religijne.
Restytuowano konstytucję Wielkiego Księstwa Finlandzkiego, postawiono sprawę polską i ukraińską.
Rząd Tymczasowy 30 III 1917 zgoda na utw państwa pol z ziem, zaludnionych w większości przez naród polski. 14 IV rządy Ang, Fr
i Wł solidaryzowały się z ideą.
16 IV wraca Lenin do Piotrogrodu.
Kryzys rządowy jeden po drugim, nieudana ofensywa. Lenin ukrywa się, wraca dopiero w X.
20 VII premierem zostaje Kiereński, potem wodzem.
Ławr Korniłow 1870-1918 gen głównodowodzący armii ros. Zorganizował zamach stanu 7-12 IX 1917. Próba opanowania
Piotrogrodu. Fiasko ponieważ chwiejna postawa Kiereńskiego i wskutek propagandy bolszewickiej.
Od tego czasu wzrost wpływów bolszewików.
6-7 listopada przed wyborami do Konstytuanty, kryzys polit, trudna sytuacja na froncie (wojska niem zajęły Rygę, Piotrogród
zagrożony), Lenin postawi wniosek na posiedzeniu KC SPRR (bolszewików) o zamach stanu.
Powołano Komitet Wojskowo-Rewolucyjny pod dow L. Trockiego.
Zapoczątkowany wystrzałem z krążownika Aurora (sygnał szturmu na Pałac Zimowy – siedziba Rządu).
Szturm doprowadził do obalenia Rządu Tymczasowego i utw bolszewickiego rządu Rady Komisarzy Ludowych z Leninem na
czele. Wywołała wpływ na zmiany w Rosji związane z wojną domową 1918-1920.
Od razu przejmuje ster rządów, dekrety:
- pokój na froncie
- zniesienie obszarniczej własności ziemi
- utworzenie rządu radzieckiego – Władza Rad
1918 – uchwalenie konstytucji, walka z kontrrewolucją i interwentami
15 XI 1917 Deklaracja praw narodów do samostanowienia.
29 VIII 1918 Rada Delaegatów Robotnuczych unieważniła wszystki układy rozbiorowe.
15 XII 1917 – w Brześciu podpisano zawieszenie broni z Niemcami – niekorzystny traktat pokojowy. Niemcy utrzymały w
posiadaniu Królestwo, Litwę, Kurlandię, Rygę i cz Białorusi, Płn Kaukaz, Azow.
47
Powstała Ukraińska Republika Ludowa już od XI 1917. Niemcy jednak obaliły Centralną Radę i ustanowili marionetkowy rząd
hetmańszczyznę Pawła Skoropadskiego.
7 XII USA wydały wojnę AW. Orędzie Wilsona o niepodległość państwa polskiego.
W IV 1916 wybuchło powstanie w Irlandii, liczono na poparcie Niemiec, organizacja Sinn Fein. Proklamowano republikę, ale tylko
na 6 dni. Patrick Pearse, jako prezydent, James Conolly – stracono ich.
1919 proklamowanie republiki z Eamon de Valera jako prezydentem.
Na wiosnę w marcu 1918 Hindenburg i Ludendorff podjęli ofensywę – rzucili wszystko na jedną szalę – chcieli wynegocjować ewent
dogodny pokój z korzysciami na wschodzie. Atak na Amiens początkowe sukcesy, Anglicy chcieli się niemal ewakuować, panika, ale
dow naczelne przejął gen Ferdinand Foch. Niemcy ostrzeliwali Paryż z dalekosiężnego działa: Gruba Berta.
15 lipca II bitwa pod Marną znów przegrana przez Niemców. We wrześniu alianci przełamali front na wszystkich odcinkach.
Kapituluje Bułgaria. Ang i Fr zajmują wszystkie miasta w Syrii, kapitulacja Turcji.
Rewolucja listopadowa w Niemczech 1918, wybuch pod wpływem klęsk, początek bunt marynarzy w Kilonii i strajkiem
powszechnym doprowadziła do abdykacji Wilhelma II (uciekł do Holandii) i proklamowania Republiki Weimarskiej. Władzę objęła
prawicowa socjaldemokratyczna Rada Pełnomocników Ludowych, która spacyfikowała wystąpienia komunistów i podpisała rozejm.
Karl Liebknecht z R. Luksemburg współtworzyli tzw Związek Spartakusa, który stał się trzonem Komunistycznej Partii Niemiec.
Razem zamordowani 1919 przez bojówkę prawicowych oficerów.
11 XI pokój w wagonie Focha blisko Compiegne. 3 XI kapitulowały AW.
Ces Karol wydał manifest o przekształceniu AW w państwo związkowe.
W Wiedniu i Budapeszcie rewolucja, Karol abdykował, zamordowano premiera Istvana Tisza oskarżany o klęski.
28 X 1918 proklamuje niepodległość Komitet Narodowy Czechosłowacji.
Serbowie Chorwaci i Słoweńcy połączyli się w królestwo SHS – od 1929 Jugosławia.
Rumunia, przyłącza się Siedmiogród.
1. W Galicji Kraków utw się Polska Komisja Likwidacyjna z kompetencjami rządu tymczasowego.
2. W W-wie 5 XI Rada Regencyjna zapowiadająca zwołanie sejmu i powołanie rządu demokratycznego
3. W Lublinie 7 XI powstał Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele – 4 dni. Rozbrajano Niemcóww
Królestwie.
4. 11 XI Rada Regencyjna przekazała naczelne dowództwo wojsk pol wypuszczonemu z więzienia z Magdeburga JP –święto.
22 XI RR rozwiązuje się, JP objął najwyższą władze jako Tymczasowy Naczelnik Państwa.
18 I 1919 – Konferencja w Paryżu. 27 państw.
1915 Rosja utraciła wszystkie ziemie polskie. Koncepcją austr było włączenie większej części Królestwa do gasnącego imperium.
5 XI 1916 – proklamowano jednocześnie w W-wie i Lublinie nowe Królestwo z ziem wydartych Rosji, a więc bez Galicji.
Protesty mocarstw Ros, Ang, Fr na nic.
1916 powołano Tymczasową Radę Stanu przez genguber Niemiec i Austrii. Miał być organem doradczym i pomocniczym przy
tworzeniu instytucji państwowych. 25 członków: 15 z Niemiec i 10 z AW. Wosjko pozostawiono J. P.. Rada domagała się większych
kompetencji, szkolnictwa, sądów, i wojska. Władze zgodizły się na armię pol pod warunkiem podporządkowania się państwom
centralnym. Protest i dymisja JP, aresztowany. W lipcu 1917 kryzys przysięgowy i cała TRS do dymisji. We wrześniu powołano
Rada Regencyjna IX 1917, na mocy patentów cesarzy Niem i Rosji. Miała sprawować władze do czasu objęcia rządów przez króla
lub regenta. Razem z Radą Stanu funkcje ustawodawcze. Skład abp W-ski Aleksander Kakowski, prezydent W-wy Z. Lubomirski.
W praktyce rola sprowadząła się do wykonywania poleceń władz okupacyjnych:
- Niem gengub H. Beseler AW gengub K. Kucka
W obliczu upadku państw centralnych 1918 RR wystąpiła z orędziem odbudowy państwa polskiego, wybory i powołanie rządu.
W XI 1918 władzę cyw i wojs przekazała JP.
15 VIII w Lozannie powołano org polit Komitet Narodowy Polski z siedzibą w Paryżu i Dmowskim jako prezesem. Uznany przez
mocarstwa i USA, niechętny był mu natomiast Rząd Tymczasowy (JP powierzył misję utw rządu Jędrzejowi Moraczewskiemu).
14 punktów Wilsona, które miały zbawić świat, ost pkt – Liga Narodów. Gł do powiedzenia mieli: Wilson, Lloyd George,
Clemenceau. Lloyd George ratował Niemcy (walka o równowagę sił w E., by nie dopóścić do nadmiernego wzrostu Fr).
28 VI 1919 traktat pokojowy w Wersalu. Niemcy tracą wszystkie kolonie, Alzacje i Lotaryngie na rzecz Fr. Cz Wielk Ks
Poznańskiego i cz Pomorza na rzecz Polski, plebiscyty w Prusach Wsch, Śląsku (2 wypadły niepomyślnie i dopiero po 3 powstaniu
śląskim w V 1921), Szlezwiku.
Do układu wersalskiego projekt utw Ligi Narodów, pod którego opieką miały pozostawać W M Gdańsk, Kłajpeda, Zagłębie Saary.
Austrii obszar etnograficzny. Włochy otrzymały Tyrol i płd Istrię, królestwu SHS przyznano: Słowenię, Bośnię, Hercegowinę,
Dalmację i cz Styrii. Także Włączono Chorwację.
Bułgaria traci cz Tracji – dostęp do M. Egejskiego na rzecz Grecji.
Z Węgier Siedmiogród odszedł do Rumunii.
Najgorzej Turcja wyszła na tym: w części europejskiej Konstantynopol i Anatolia w Az Mn. Tracja do Grecji. Kosztem Turcji
powstają 2 nowe państwa: Armenia i Kurdystan. Palestynę i Mezopotamię (Irak) jako terytoria mandatowe przejęła Anglia, a Syrię
Francja. Cieśniny zdemilitaryzowano. Do Konstantynopola wojska ang i fr, które opóściły miasto 1923 po przeniesieniu stolicy do
Ankary.
Albania okupowana przez wojska serb, czarnog, wł i austr. 1920 powstanie i Albania uzyskała niepodległ w granicach 1913.
Wojna domowa w Rosji, powstają nowe państwa: Finlandia, Łotwa, Litwa i Estonia.
48