Krótki słownik ważniejszych terminów filozoficznych

Krótki słownik ważniejszych terminów filozoficznych
ABSTRAKCJA – w sensie filozoficznym uchwycenie w myśli istotnych cech przedmiotu i
rozpatrywanie ich w oderwaniu od pozostałych (nieistotnych) cech danego przedmiotu,
zjawiska itp.
AGNOSTYCYZM – (gr. agnostos – nieznany) w filozofii oznacza całkowite lub częściowe
negowanie możliwości poznania obiektywnego świata. Na ogół wiąże się z subiektywnym
idealizmem (Hume, Kant, pozytywiści); agnostyk – wyznawca agnostycyzmu.
AKSJOLOGIA – nauka o wartościach ogólnych. Teoria wartości lub wartościowania. Problematyka a.
obejmuje charakter wartości, rodzaje wartości, kryteria i ontologiczny status wartości.
Rozważania w zakresie a. dotyczą m.in. takich dyscyplin jak: etyka, estetyka, prakseologia,
ekonomia polityczna, prawo.
ALIENACJA – (łac. alienatio), polski odpowiednik „wyobcowanie”. W filozofii oznacza proces, w
którym pewne wytwory działalności społecznej człowieka odrywają się od niego tak dalece, że
nabierają niejako życia samodzielnego, wymykają się spod jego kontroli i człowiek zaczyna
wtedy uważać je za siły obce, panujące nad nim; a. nazywa się także sam przedmiot
wyalienowany. Główne formy a.: ekonomiczna (pracy, produktu pracy), polityczna (państwa),
religijna, ideologiczna.
ANIHILACJA – termin określający proces przeobrażenia się cząstki i antycząstki w kwant
promieniowania. Teorie antymaterialistyczne wykorzystują ten proces dla uargumentowania
tezy o całkowitym unicestwieniu materii. Na gruncie filozofii marksistowskiej a. rozumie się
jako zmianę jednego stanu materii w drugi: korpuskularnej w materię polową.
ANTROPOLOGIA – (gr. anthropos – człowiek i logos – nauka) nauka wyjaśniająca wszechstronnie
biologiczną stronę natury człowieka, tj. jego stanowiska w świecie istot żywych, pochodzenie
oraz dawne i współczesne typy morfologiczne i fizjologiczne. A. filozoficzna: ta część filozofii,
która zajmuje się ogólną refleksją o człowieku.
ANTYNOMIA – (gr. antinomos, od anti – przeciw i nomos – prawo). 1. Sprzeczność między dwoma
twierdzeniami, które się wydają równie uzasadnione. 2. Logiczna sprzeczność między dwoma
twierdzeniami, które wynikają z danego układu aksjomatów.
APOSTERIORYZM – stanowisko przeciwstawne aprioryzmowi w teorii poznania głoszące, że tylko
doświadczenie jest źródłem i metodą poznania prawdziwego.
APRIORYZM – stanowisko w teorii poznania. A. skrajny uznawał poznanie a priori („bez
doświadczenia”, „przed doświadczeniem”) za jedynie wartościowe poznawczo i głosił tezę że
tylko rozum może doprowadzić do poznania prawdziwego. A. umiarkowany głosił, że istnieje
pełnowartościowa poznawczo wiedza aprioryczna, w skład której wchodzą nie tylko sądy
analityczne ale i syntetyczne a priori.
ATRYBUTY MATERII – istotne, nieodłączne cechy rzeczy lub zjawiska, bez których ciało bądź
zjawisko nie może być tym czym jest. Wyróżnia się 3 zasadnicze a. m.: 1) rozciągłość w
przestrzeni i trwanie w czasie, 2) zdeterminowanie (podleganie prawom), 3) ruch.
BAZA EKONOMICZNA – jedna z głównych kategorii marksistowskiej teorii formacji społecznoekonomicznych; oznacza historycznie określony całokształt stosunków produkcji tworzących
ekonomiczną strukturę społeczeństwa (ustrój ekonomiczny).
BYT – kategoria filozoficzna oznaczająca to, co istnieje. W filozofii materialistycznej „byt” tożsamy
jest z pojęciem „materia”. Rozróżnia się b. przyrodniczy i społeczny.
BYT SPOŁECZNY – całokształt materialnej działalności społecznej ludzi w danej epoce historycznej,
warunki materialnego życia społecznego, przede wszystkim zaś sposób produkcji.
CYWILIZACJA – określony poziom rozwoju społecznego i materialnego w danym okresie
historycznym.
DEIZM – doktryna uznająca, że Bóg istnieje jedynie jako bezosobowa praprzyczyna świata; odtąd nie
ingeruje w jego rozwój i świat pozostawiony jest działaniu praw przyrody.
DETERMINIZM – (łac. determinare – określać, wyznaczać). – D. – nauka o prawidłowym,
koniecznym powiązaniu wszystkich zdarzeń i zjawisk, o ich przyczynowym uwarunkowaniu.
Może występować w różnych formach: – mitologiczno-religijnej: tłumaczy się uwarunkowania
zjawisk przyczynami pozamaterialnymi, pochodzenie np. od bóstwa; mechanistyczny –
wysuwający koncepcję jednoznacznego zdeterminowania zjawisk i negujący obiektywny
charakter przypadku; dialektyczny – koncepcja wszechzwiązku zjawisk, niejednoznacznego
uwarunkowania ich przebiegu, względności przypadku i konieczności.
DIALEKTYKA – pojęcie podlegające wielowiekowej ewolucji. W starożytności – sztuka osiągania
prawdy w sporze, na drodze ujawniania sprzeczności w poglądach przeciwnika oraz
przezwyciężania tych sprzeczności. W filozofii marksistowskiej d. oznacza: 1) ogólną teorię
rozwoju rzeczywistości przyrodniczej, społecznej i myślenia ludzkiego, tłumaczącą istotę tego
rozwoju istnieniem i ścieraniem się wewnętrznych sprzeczności; nauka o najogólniejszych
prawach rozwoju rzeczywistości, 2) opartą na tej teorii metodę poznawania i przekształcania
świata. W odróżnieniu od metafizyki marksistowska d. materialistyczna ujmuje rzeczywistość
jako dynamiczną całość, w której zjawiska i przedmioty są ze sobą wzajemnie powiązane i
uwarunkowane, znajdujące się w ciągłym ruchu i rozwoju. Rozwój przechodzenia od form
prostych, niższych do bardziej złożonych, wyższy dokonuje się wg praw d.
DIALEKTYKI PRAWA – w filozofii marksistowskiej prawa rozwoju wszelkiej rzeczywistości.
Wyróżnia się 3 podstawowe prawa: 1) prawo przechodzenia zmian ilościowych w jakościowe,
2) prawo jedności przeciwieństw, 3) prawo negacji negacji. Prawa te traktuje się jako
dyrektywy metodologiczne procesu badawczego, które mają swe odpowiedniki w obiektywnej
dialektyce rzeczywistości. Punktem wyjścia tych praw jest powszechny związek i wzajemne
oddziaływanie procesów, rzeczy.
DOGMAT – w religii niepodważalna zasada wiary obowiązująca wszystkich wiernych.
DOGMATYZM – termin posiadający różne znaczenia: a) stanowisko filozoficzne w starożytności,
przeciwstawne sceptycyzmowi głoszące, że jedynie wiedza absolutna, niezmienna jest
wartościową i że taką wiedzę można osiągnąć, b) współcześnie – charakterystyczna cecha
systemów teoretycznych przyjmujących pewne poglądy, tezy założenia bez dowodu,
odrzucające możliwość poddania ich krytyce nawet wtedy, gdy znajdą się one w sprzeczności z
doświadczeniem, z praktyką społeczną. Stanowisko nie uwzględniające faktu, że tezy mogą
zmienić swą treść w świetle nowych zdarzeń, w nowych zmienionych warunkach. Wyraża się w
rezygnacji z twórczych poszukiwań w zakresie form walki rewolucyjnej i budownictwa
społecznego.
DUALIZM – stanowisko w filozofii przyjmujące za osnowę dwa odrębne elementy: materię i ducha.
W stanowisku tym wyraża się próba kompromisu między stanowiskiem idealistycznym a
materialistycznym.
EGZYSTENCJALIZM (łac. existens – istniejący) niejednolity prąd we współczesnej filozofii (M.
Heidegger, K. Jaspers, J.P. Sartre i in.). Podejmuje analizę indywidualnego istnienia ludzkiego
jako właściwego przedmiotu filozofii. Opisuje istnienie człowieka jako niezdeterminowane
żadną ogólną „naturą ludzką”, akcentuje więc przydatność istnienia, wolność absolutną, która
jest ciężarem dla człowieka i uniemożliwia racjonalny wybór dróg postępowania; podkreśla stan
samotności i opuszczenia, nicość otaczającą człowieka, przeżycie trwogi wobec nicości i
wolności. niemożność ustalenia racjonalnego sensu życia, a zarazem bezwzględną
odpowiedzialność człowieka za czyny i życie. Niektórzy stronnicy e. łączą go z katolickim
poglądem na świat (np. G. Marcel).
EMPIRIOKRYTYCYZM – kierunek w filozofii, wg którego podstawowym prawem poznania jest
„ekonomia myślenia” (to jest prawdziwe, co zostało sformułowane najprościej i najjaśniej).
Odrzuca takie kategorie, jak: przyczynowość, materia itp. Uważa, że świat jest zbiorem
neutralnych elementów.
EMPIRYZM – (gr. empeiros – doświadczony) w filozofii uznawanie doświadczenia za jedyne źródło
poznania. W tym sensie na gruncie e. stoi wszelki materializm, w szczególności marksizm.
Rozpatruje on doświadczenie jako bezpośredni kontakt z materialną rzeczywistością, od którego
2
zaczyna się wszelkie poznanie. Idealizm subiektywny również głosi e., ujmuje jednak
doświadczenie jako całokształt doznań psychicznych naszego „Ja”.
ESCHATOLOGIA – (gr. eschatos – ostatni i logos – słowo, nauka) w dogmatyce religijnej i teologii
chrześcijańskiej – nauka o „rzeczach ostatecznych”, takich jak losy pośmiertne człowieka, sąd
ostateczny, niebo i piekło.
ESTETYKA – nauka o sztuce, teoria sztuki, zajmująca się badaniem istoty sztuki, jej stosunku do
rzeczywistości, metod twórczości artystycznej, kryteriów artyzmu, rodzajów i gatunków sztuki.
ETYKA – nauka o moralności. Wyróżnia się e. opisową i e. normatywną.
ETYKA OPISOWA – zajmuje się opisem istniejących poglądów moralnych, norm, zasad,
funkcjonujących wzorców moralnych, stara się wyjaśnić ich pochodzenie i charakter (socjologia
moralności), bada motywy ludzkich działań, skłonności moralne (psychologia moralności),
ustala i wyjaśnia pojęcia etyczne, struktury systemów etycznych (metaetyka).
ETYKA NORMATYWNA – jest nie tyle nauką o moralności, ile raczej nauką moralności. Uczy jak
należy postępować, ustala zasady postępowania ludzkiego zasługujące na aprobatę społeczną,
określa wartości najwyższe i obowiązki ludzi wobec jednostki, grup społecznych, narodu i
społeczeństwa w ogóle. E. normatywna podobnie jak opisowa jest uwarunkowana społecznie,
przede wszystkim klasowo. Na gruncie marksizmu nie ma ostrych granic między tymi działami
etyki. Moralność.
ETYKA NIEZALEŻNA – zespół określonych wartości, które rzekomo zachowują swój walor dla
wszystkich ludzi, niezależnie od ich poglądów na sprawy istnienia czy nieistnienia świata
nadprzyrodzonego, niezależnie od ich światopoglądu.
ETYKA ZAWODOWA – zespół mniej tub bardziej szczegółowych zasad etycznych regulujących
stosunki między ludźmi w wykonywaniu zawodu.
EWOLUCJONIZM – pogląd, zgodnie z którym zjawiska i procesy ulegają ciągłym zmianom i
przeobrażeniom. E. biologiczny (K. Darwin), socjologiczny (H. Spencer). Zgodnie z tym
poglądem świat zmienia się w sposób jednokierunkowy i nieodwracalny.
FATALIZM – wiara w przeznaczenie, przekonanie, że wszystko w świecie jest rezultatem
działalności sił nadprzyrodzonych lub ich odwiecznego wyroku; konsekwencją fatalizmu jest
bierność, pozbawienie możliwości wpływu człowieka na rzeczywistość i własny los.
FIDEIZM – (łac. fides – wiara) każda doktryna filozoficzna, światopogląd, teoria, która otwarcie lub
w sposób zamaskowany stawia wyżej wiarę niż naukę, ogranicza zasięg naukowego poznania
na rzecz wiary i objawienia.
FILOZOFIA – (gr. fileo – umiłowanie, sofia – wiedza, mądrość). Pierwotnie termin „f.” oznaczał to
samo co termin „wiedza”, „nauka". Obejmował swym zakresem całokształt wiedzy, z której w
miarę rozwoju praktyki społecznej i procesu poznania zaczęły się wyodrębniać samodzielne
dyscypliny naukowe. Współcześnie f. obejmuje następujące działy: historię f., ontologię (teorię
bytu), gnozeologię (teorię poznania), logikę, antropologię (f. człowieka), etykę, estetykę. F. jest
uogólnieniem rozważań dotyczących istoty, struktury bytu, źródeł i prawomocności ludzkiego
poznania, zasad wartości, sensu życia.
FILOZOFIA SPEKULATYWNA – (łac. speculatio – rozpatrywanie, roztrząsanie) –
charakterystyczna cecha filozofii idealistycznych traktujących rzeczywistość z punktu widzenia
apriorycznych zasad, rozumowych konstrukcji, bez uciekania się do doświadczenia. Głównym
źródłem poznania są tu dociekania rozumowe. W czasach nowożytnych jej reprezentantami byli
m.in. Kartezjusz, Leibniz, Hegel.
FINALIZM – zob.:TELEOLOGIA.
FORMACJA SPOŁECZNO-EKONOMICZNA – jedna z podstawowych kategorii marksistowskiej
teorii rozwoju społecznego; oznacza społeczeństwo na określonym szczeblu rozwoju
historycznego, tj. o określonej strukturze ekonomicznej i układzie stosunków społecznych
(wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm), stanowi organiczną
całość bazy ekonomicznej i nadbudowy.
3
GNOZEOLOGIA – (gr. gnosis, dop. gnoseos – poznanie i logos – słowo, nauka) teoria poznania.
Dział filozofii badający możliwości, środki, źródła i rozwój poznania świata obiektywnego. G.
nazywa się też epistemologią.
HISTORYZM – termin używany w różnych znaczeniach. W filozofii marksistowskiej przez h.
rozumie się taki sposób badania przedmiotów, wydarzeń, zjawisk w procesie ich powstawania i
rozwoju w związku z konkretnymi warunkami historycznymi, które je zrodziły. W metodologii
humanistyki: 1) postulat badania i wyjaśniania wytworów kultury pod względem ich
historycznej genezy, 2) postulat relatywizacji prawd i wartości do poszczególnych epok
historycznych, 3) pogląd głoszący, że tak natura, jak i kultura ludzka są wytwarzane przez ludzi
w toku historii i można je zrozumieć tylko na tle rozwoju historycznego.
IDEALIZM – kierunek filozoficzny głoszący pierwotność ducha, idei w stosunku do materii.
IDEOLOGIA – termin o wielu znaczeniach. Ogólnie: system określonych poglądów, idei, pojęć, m.in.
politycznych, prawnych, moralnych, kształtujących się w świadomości ludzi jako odbicie ich
bytu społecznego. W społeczeństwach klasowych i. mają charakter, klasowy – są
uwarunkowane interesami i dążeniami poszczególnych klas i grup społecznych.. Służy
przekształceniu, utrwaleniu, bądź obaleniu określonych stosunków społecznych.
INTUICJONIZM – subiektywno-idealistyczny kierunek filozoficzny w teorii poznania, zaprzeczający
możliwości poznania świata przy pomocy zmysłów, rozumu, działalności, praktycznej. Za
jedyne źródło poznania uważa intuicję pojmowaną jako szczególną zdolność do wewnętrznego
oglądu, stan natchnienia, właściwość „podświadomości”, dzięki której człowiek może rzekomo
poznać prawdę. Główni przedstawiciele: Bergson, Schelling.
IRRACJONALIZM – (łac. irrationalis – nierozumowy) idealistyczny kierunek filozoficzny, który
odrzuca metody doświadczenia obiektywnego i dedukcji, stosowane w naukach, głosi zaś
potrzebę poznania pozarozumowego (mistycznego), nie dającego się sprawdzać ani
przekazywać innym; przeciwstawia naukowemu poznaniu – intuicję, instynkt, nieuświadomione
biologiczne popędy itp.; łączy się zazwyczaj z indeterminizmem.
KONIECZNOŚĆ – zjawisko wywołane przez przyczyny istotne, określające prawa danego procesu,
powtarzające się stale.
MARKSIZM – stworzony przez K. Marksa, F. Engelsa i rozwinięty przez W. Lenina system
poglądów filozoficznych, ekonomicznych i społeczno-politycznych, stanowiący naukową
podstawę światopoglądu socjalistycznego i ideologii ruchu robotniczego. Pod względem
teoretycznym m. nawiązał do trzech głównych prądów ideowych ówczesnej myśli filozoficznej
i społecznej: klasycznej filozofii niemieckiej, klasycznej angielskiej ekonomii politycznej,
francuskiego socjalizmu utopijnego. Na tej podstawie twórcy m. zbudowali system teoretyczny
obejmujący trzy części składowe: filozofię, ekonomię polityczną i teorię socjalizmu
(komunizmu) naukowego.
MATERIA – podstawowe pojęcie filozofii materialistycznej. W filozofii marksistowskiej: „materia to
obiektywna rzeczywistość dana nam we wrażeniach zmysłowych” – W.I.Lenin.
MATERIALIZM – kierunek, który na podstawowe pytanie filozofii dotyczące stosunku myślenia do
bytu odpowiada: u podstaw świata leży materia, świat ze swej istoty jest materialny i wieczny;
świadomość, idee, pojęcia – wtórne. Przechodził różne etapy rozwoju. Materializm naiwny,
mechanistyczny, dialektyczny.
MATERIALIZM DIALEKTYCZNY – dialektyczna postać filozofii materialistycznej. Stanowi
światopoglądową, teoriopoznawczą i metodologiczną podstawę marksizmu. Nowy jakościowo
etap rozwoju filozofii materialistycznej tak pod względem koncepcji zadań i funkcji
społecznych filozofii, jak i jej miejsca wśród całokształtu wiedzy naukowej o przyrodzie i
społeczeństwie. Formułując najogólniejsze prawa ruchu i rozwoju przyrody, społeczeństwa i
ludzkiego poznania, integruje W ramach jednolitego światopoglądu materialistycznodialektycznego problematykę ontologiczną, teoriopoznawczą, socjologiczną i antropologiczną.
Formułuje i precyzuje podstawowe kategorie filozoficzne, jak: poznanie, przyczynowość,
sprzeczność, ruch, rozwój itd.
4
MATERIALIZM HISTORYCZNY – materialistyczne pojmowanie dziejów. Ogólna, marksistowska
teoria i metoda badania rozwoju społecznego. Stanowi rozciągnięcie zasad materializmu
dialektycznego na badanie procesów społeczno-historycznych.
MATERIALIZM MECHANISTYCZNY – jedna z form rozwoju filozofii materialistycznej. Usiłuje
tłumaczyć wszystkie zjawiska przyrody za pomocą praw mechaniki i sprowadzić wszystkie
jakościowo różnorodne procesy i zjawiska przyrody (chemiczne, biologiczne, psychiczne i in.)
do mechanicznych. Pogląd ten rozpatruje ruch nie jako zmianę w ogóle, lecz jako mechaniczne
przemieszczanie się ciał w przestrzeni, następujące pod wpływem bodźca zewnętrznego –
zderzenia się ciał. M. m. neguje wewnętrzne źródła ruchu przedmiotów, ich zmiany jakościowe,
skokowy charakter rozwoju, rozwój od szczebli niższych ku wyższym, od form prostych do
złożonych. Marks i Engels w oparciu o rozwój przyrodoznawstwa przezwyciężyli
mechanistyczną ograniczoność dawnego materializmu i stworzyli teorię materializmu
dialektycznego/.
MATERIALIZM NAIWNY – (żywiołowy) – jedna z form w rozwoju filozofii materialistycznej,
według której świat ma taką postać w jakiej jawi się nam w poznaniu zmysłowym. Materię
utożsamia z ogółem dostrzegalnych ciał (materia = ciało).
METAFIZYKA – (gr. meta – poza, nad i physica od physis – natura). 1) a - rozważania z zakresu
ontologii obejmujące przekonanie o samodzielnym istnieniu bytów niematerialnych oraz teorię
tych bytów; b – wszelkie rozważania na temat bytów i właściwości znajdujących się poza
możliwościami naturalnego (naukowego) poznania. 2) nienaukowa metoda ujmowania zjawisk
przyrody i społeczeństwa, polegająca na traktowaniu ich jako odosobnionych, wzajemnie od
siebie izolowanych i niezmiennych – a więc metoda przeciwstawna dialektyce.
METODOLOGIA – a) ogólna – nauka o sposobach badania, postępowania badawczego. Obejmuje
m.in. takie problemy, jak metody uzasadniania twierdzeń naukowych i metody konstrukcji
systemów naukowych itp., b) – szczegółowa – ogół zasad, metod badania stosowanych w
jakiejś nauce, uwzględniająca ich specyfikę przedmiotową i metodologiczną (np. m. historii, m.
matematyki).
MONIZM – stanowisko filozoficzne przyjmujące za osnowę świata jeden rodzaj substancji (materia –
m. materialistyczny, duch – m. idealistyczny).
MORALNOŚĆ – pojęcie wieloznaczne: a) ogół przyjętych w danej klasie społecznej czy
społeczeństwie norm, zasad, oceny ludzkiego postępowania (w tym sensie pojęcie „moralność”
pokrywa się z. pojęciem „etyka normatywna”); b) w sensie wartościującym oznacza aprobatę
jakiegoś człowieka, czynu lub zdarzenia (np. moralny, tj. dobry, porządny itp.); c) w znaczeniu
neutralnym pojęcia „moralność” używa się wtedy, kiedy nie wyraża się ani pochwały, ani
potępienia, lecz mówi się o elementach składowych m.
MORALNOŚĆ SOCJALISTYCZNA – system zasad, norma regulująca stosunki międzyludzkie w
warunkach formacji socjalistycznej. Moralność ta zawiera zarówno najcenniejsze ogólnoludzkie
normy moralne, jak i specyficzne normy i wartości społeczeństwa socjalistycznego,
poszanowanie własności społecznej, uznanie wartości i godności pracy itd. Jej teoretyczną
podstawą jest etyka marksistowska.
NACJONALIZM – przeciwieństwo internacjonalizmu – postawa społeczno-polityczna i ideologia
postulująca nadrzędność interesów własnego narodu, wyrażana w bezkrytycznym stosunku do
niego, żądająca specjalnego uznania. Skrajna postać n. – szowinizm: postawa wrogości i
nietolerancji wobec innych narodów.
NADBUDOWA – jedna z głównych kategorii marksistowskiej teorii formacji społecznoekonomicznych; obejmuje całokształt świadomości społecznej, organizacje społeczne,
instytucje prawne i polityczne (np. państwo) wyrosłe na gruncie określonej bazy ekonomicznej.
NAUKA – forma świadomości społecznej i działalności człowieka zmierzająca w sposób metodyczny
i zamierzony do obiektywnego, zasadnego i uporządkowanego poznania rzeczywistości.
Obejmuje proces badania i jego wyniki w postaci systemu wiedzy wyrażonego za pomocą praw
i teorii oraz społeczny system organizacji badań. Podstawowe fazy badania naukowego:
5
gromadzenie faktów, opis, klasyfikacja, uogólnienie i określenie wzajemnych i koniecznych
związków oraz wyrażenia ich w postaci hipotez, praw i teorii.
NEOPOZYTYWIZM – (złóż. neo - i pozytywizm) współczesny kierunek filozoficzny zajmujący się
głównie problemami metodologii nauk i logiki. Głosi empiryzm i odrzuca metafizykę,
ograniczając niekiedy w duchu idealistycznym rzeczywistość do granic doświadczenia
ludzkiego; wielu zwolenników n. upatruje właściwe zadanie filozofii w analizie języka
naukowego i postuluje zredukowanie języka wszystkich dziedzin wiedzy do języka fizyki (tzw.
fizykalizm); naczelne pytania tradycyjnej filozofii (m.in. spór materializmu z idealizmem) w
poglądach wielu pozytywistów uchodzą za pozorne; stwierdza niemożliwość zbudowania
naukowego systemu wartościowania (Schlinck, Wittgenstein, Carnap, Neurath).
OPORTUNIZM – a) ugodowość, odstępstwo od zasad na rzecz doraźnych korzyści, przystosowanie
się do sprzyjających w danej chwili okoliczności; b) w ruchu robotniczym kierunek ulegający
burżuazji, podporządkowujący klasowe interesy proletariatu interesom burżuazji; jego
przejawem politycznym jest reformizm, a teoretycznym i ideologicznym – rewizjonizm.
ONTOLOGIA – (gr. on, w dopełniaczu ontos – byt i logos – słowo, nauka) – dział filozofii traktujący
o bycie jako takim (teoria bytu) często utożsamiany z metafizyką, niekiedy uważany tylko za jej
fragment, dotyczący samego pojęcia bytu.
PATRIOTYZM – społeczno-polityczna postawa i forma ideologii łącząca przywiązanie do własnej
ojczyzny z poczuciem dumy narodowej i szacunkiem wobec innych narodów. Patriotyzm
socjalistyczny – postawa i ideologia łącząca tradycyjne postawy patriotyczne z socjalistycznymi
zasadami ustrojowymi i internacjonalizmem proletariackim.
PERSONALIZM – termin oznaczający wszelkie kierunki filozoficzne absolutyzujące autonomię
osoby ludzkiej wobec uwarunkowań materialnych i społecznych. Większość personalistów
wychodzi z założeń filozofii idealistycznej. Personalizm chrześcijański (głównymi
przedstawicielami są J. Maritain i E. Mounier) pojmuje jednostkę jako twór boski, obdarzony
duszą nieśmiertelną, a zbawienie uważa za najważniejszy cel życia człowieka.
PLURALIZM – stanowisko w filozofii przyjmujące istnienie wielu rodzajów substancji, wielu
niezależnych od siebie światów.
PODSTAWOWE ZAGADNIENIE FILOZOFII – „wielkim, naczelnym zagadnieniem całej, a
zwłaszcza nowożytnej filozofii jest kwestia stosunku myślenia do bytu” (F. Engels). W
zależności od sposobu rozwiązania podstawowego zagadnienia filozofii rozróżniamy dwa
zasadnicze kierunki w filozofii: materializm i idealizm.
POJĘCIE – a) w filozofii: wytwór myślenia abstrakcyjnego, forma odbicia rzeczywistości w umyśle,
odzwierciedlająca jej istotne elementy, wspólne wszystkim przedmiotom danej klasy, b) w
logice: znaczenie nazwy, myślowy odpowiednik zespołu istotnych cech przedmiotów
(desygnatów), do których dana nazwa się odnosi.
PRAGMATYZM – współczesny kierunek filozoficzny. Główni przedstawiciele W. James, J. Dewey.
Głosi m.in., że prawdziwe jest nie to, co zgodne z obiektywną rzeczywistością, lecz to, co
użyteczne; prawdę ujmuje z pozycji subiektywizmu i absolutnego relatywizmu.
PRAKTYKA – podstawowa kategoria filozofii marksistowskiej; historycznie uwarunkowana
społeczna działalność ludzka przekształcająca obiektywną rzeczywistość przyrodniczą i
społeczną, w szczególności: eksperyment, przemysł, praktyka przeobrażeń społecznych, czyli
działalność świadomie podejmowana w celu wytworzenia czegoś wg zamiaru opierającego się
na poznanych prawidłowościach.
PRAKSEOLOGIA – nauka traktująca o najogólniejszych wskazówkach sprawnego i skutecznego
działania.
PRAWIDŁOWOŚĆ – obiektywne, stale powtarzające się związki (przyczynowe, strukturalne,
funkcjonalne) lub relacje cech i zdarzeń zachodzących w rzeczywistości przyrodniczej i
społecznej.
PRAWO NAUKI – ogólne twierdzenie odzwierciedlające konieczne i powszechne związki zjawisk i
prawidłowości (prawidłowość) zachodzące w rzeczywistości.
PRZYPADEK – zjawisko, proces wywołany przez przyczyny uboczne.
6
RACJONALIZM – w teorii poznania kierunek upatrujący w rozumie naczelne źródło i kryterium
prawdy; ponadto postawa naukowa i filozoficzna prezentująca niezależność naszej wiedzy od
religii, głosząca zdolność poznawczą człowieka.
REIFIKACJA – przemienienie, przeistoczenie, uprzedmiotowienie ludzkich dążeń, idei i aktywności
człowieka za pośrednictwem pracy w coś konkretnego, obiektywnego: materializacja. W
drugim, negatywnym sensie: tego typu urzeczowienie działań ludzkich, które prowadzi do
zagubienia człowieka w świecie rzeczy, utratę jego podmiotowości, bierne podporządkowanie
się układom rzeczowym. W popularnym sensie termin ten używany jest dla charakterystyki
burżuazyjnej cywilizacji konsumpcyjnej, pogoni za pieniądzem i posiadaniem.
RELATYWIZM – pogląd głoszący, iż wszelkie poznanie jest względne. W etyce pogląd, że wszelkie
oceny moralne są względne i subiektywne.
REWIZJONIZM – w ruchu robotniczym przeciwstawny i wrogi marksizmowi prąd, podważający
podstawowe założenia marksizmu, w istocie zrywający z rewolucyjnym ruchem robotniczym;
stanowi wyraz oportunizmu w teorii i ideologii. Obecnie rewizjonizm przybrał postać kierunku
godzącego w podstawy teoretyczne, ideologiczne, polityczne i społeczno-ekonomiczne
socjalizmu. Rewizjoniści współcześni jednoczą się z różnorodnymi doktrynami
antykomunizmu.
SCEPTYCYZM – w filozofii stanowisko teoriopoznawcze, w myśl którego nie posiadamy
zadowalających kryteriów pozwalających na uzyskanie pewnej i uzasadnionej wiedzy. W myśl
tego stanowiska zarówno każda teza, jak i jej negacja są jednakowo niepewne. S.
metodologiczny przeciwstawia się wszelkim autorytetom i formom dogmatyzmu.
SCIENTYZM – (łac. scientia – wiedza) termin używany w kilku różnych znaczeniach: 1) pogląd
filozoficzny rozpowszechniony w 2 pół. XIX w., głoszący, że jedyną drogą uzyskania
wiarygodnej i w pełni uzasadnionej wiedzy o rzeczywistości jest poznanie naukowe oparte na
konkretnych rezultatach poszczególnych dyscyplin nauki, co nadaje mu walor obiektywności i
pozwala na przewidywanie i kierowanie w sposób zamierzony wszelkimi procesami
przyrodniczymi, 2) postulat stosowania we wszelkich badaniach jedynie zasad i metod
wzorowanych na naukach przyrodniczych.
SENSUALIZM – pogląd filozoficzny, w myśl którego jedynymi źródłami wiedzy (poznania) są
wrażenia zmysłowe rozumiane bądź jako odbicie rzeczywistości obiektywnej (materializm),
bądź jako jedyna dostępna rzeczywistość (idealizm subiektywny). Główni przedstawiciele: J.
Locke, G. BerkeIey. H. Hume.
SIŁY WYTWÓRCZE – główny czynnik produkcji dóbr materialnych; obejmują środki produkcji oraz
ludzi, którzy wprawiają je w ruch i wytwarzają dobra materialne dzięki doświadczeniu i
nawykom produkcyjnym.
SPOSÓB PRODUKCJI – historycznie uwarunkowany sposób zdobywania niezbędnych do życia i
rozwoju społecznego dóbr materialnych; stanowi jedność sił wytwórczych i stosunków
produkcji. Jest podstawą ustroju społecznego określającego jego charakter.
SPIRYTUALIZM – idealistyczny kierunek filozoficzny głoszący, że ciała są tylko objawami dusz, a
świat został stworzony przez Boga.
STOSUNKI PRODUKCJI – stosunki, w które wchodzą ludzie w procesie wytwarzania dóbr
materialnych (stosunki zależności, nadrzędności i podporządkowania, podziału wytworzonego
produktu itp.); ich podstawą są stosunki własności – typ posiadania środków produkcji
występujący w danym społeczeństwie.
ŚRODKI PRODUKCJI – materialne składniki procesu produkcji; ogół środków pracy (narzędzia,
maszyny itp.) i przedmiotów pracy (wszelka materia, na którą oddziałuje człowiek w procesie
produkcji) biorących udział w procesie produkcji.
ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA – historycznie uwarunkowany całokształt istniejących poglądów, idei
i treści życia duchowego określonego społeczeństwa. Ś. s. ma różne formy np. nauka, religia,
sztuka, moralność, filozofia.
ŚWIATOPOGLĄD – system poglądów, pojęć i wyobrażeń o otaczającym świecie jako całości. W
szerokim znaczeniu ś. zawiera w sobie całokształt wszystkich poglądów na świat, na zjawiska
7
przyrody i społeczeństwa: poglądy filozoficzne, społeczno-polityczne, etyczne, estetyczne,
przyrodnicze itd. Zasadniczy element każdego ś. stanowią poglądy filozoficzne.
TELEOLOGIA – (finalizm) – stanowisko, wg którego w przyrodzie wszystkie zjawiska, procesy,
rzeczy są wynikiem celowego urządzenia. Wszystko zdąża do celu właściwego, jakim jest
doskonałość formy oraz do celu ostatecznego, którym jest Bóg.
WOLUNTARYZM – a) w filozofii idealistyczny kierunek przyjmujący wolę za główny czynnik
poznania lub nawet osnowy bytu; głosi wszechmoc woli ludzkiej niezależnie od obiektywnych
praw przyrody i społeczeństwa; b) w psychologii kierunek upatrujący w aktach woli
podstawowe procesy psychiczne, wyjaśniające wszelkie pozostałe zjawiska życia
wewnętrznego człowieka.
8