Inwestycje – rodzaje, finansowanie, ryzyko Marzeniem każdego
advertisement
Inwestycje – rodzaje, finansowanie, ryzyko Marzeniem każdego przedsiębiorcy jest dynamiczny rozwój jego firmy. Warto więc poświęcić trochę czasu na zastanowienie się nad sposobami podniesienia poziomu świadczonych usług i trwałego zaistnienia na rynku. Jedną z metod osiągnięcia tego celu jest dokładne zaplanowanie i realizacja inwestycji. Informacje o tym jak zrobić to skutecznie są celem cyklu 4 wykładów. 1. Istota, pojęcie i rodzaje inwestycji Inwestowanie jest podstawowym czynnikiem wzrostu i rozwoju gospodarczego, jest także głównym sposobem na powiększanie kapitału. Podstawowym, krótkoterminowym kryterium celu działalności przedsiębiorstwa w warunkach gospodarki rynkowej jest maksymalizacja zysku (dochodów) jego właścicieli. Obok tego klasycznego już kryterium, coraz częściej wymienia się jako cel realizowany w średnim i dłuższym horyzoncie czasowym - zwiększenie wartości rynkowej firmy. Jednym z najważniejszych czynników sprawczych, umożliwiających realizację obu celów jest inwestowanie. Inwestycje – termin będący w powszechnym użyciu, wydaje się być zrozumiały acz trudny do jednoznacznego zdefiniowania. Spróbujmy zatem to uczynić na dzisiejszym spotkaniu. Inwestowanie najogólniej określa się jako finansowe angażowanie się w jakieś przedsięwzięcie w nadziei uzyskania przyszłych korzyści. Ujmując to bardziej szczegółowo należy podkreślić, że inwestowanie polega na przeznaczeniu zasobów finansowych nie na bieżącą konsumpcję lecz na innym ich angażowaniu, od którego oczekuje się w przyszłości określonych korzyści. Istotną cechą inwestowania jest to, że wartość finansowego zaangażowania się, które dokonuje się obecnie, jest znana i pewna, natomiast przyszłe korzyści są jedynie możliwe, a więc niepewne.1 Zatem kolejną, nierozłączną cechą inwestowania jest ryzyko, któremu też poświęcę Państwa uwagę na dzisiejszym wykładzie. Pojęcie inwestycji należy do kategorii ekonomicznych, które mają szczególne znaczenie w gospodarce rynkowej. Ogólnym celem inwestowania w gospodarce rynkowej jest maksymalizacja majątku właścicieli kapitału. W gospodarce tej inwestycje są traktowane nie tylko jako najważniejszy sposób powiększania majątku gospodarczego. Rozwój właścicieli, lecz gospodarczy także jako podmiotu podstawowy czynnik gospodarującego jest rozwoju bowiem podstawowym warunkiem utrzymania osiągniętej pozycji na rynku lub jej poprawy. W K. Marcinek: Finansowa ocena przedsięwzięć inwestycyjnych przedsiębiorstw, Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamickiego, Katowice. 1 teorii i praktyce gospodarczej różnie definiuje się pojęcia związane z procesem inwestycyjnym. W literaturze przedmiotu wyróżnia się trzy podstawowe ujęcia inwestycji: 1) finansowe – odzwierciedlające ruch pieniądza, dotyczące aktywów finansowych; 2) rzeczowe – odzwierciedlające ruch dóbr, dotyczące aktywów materialnych; 3) niematerialne i prawne – dotyczące takich aktywów jak licencje czy znaki handlowe. W ujęciu pierwszym (zwanym także monetarnym) – mianem inwestycji określać będziemy celowo wydatkowany kapitał przez przedsiębiorstwo (inwestora), skierowany na powiększenie jego dochodów. Inwestowanie oznacza zatem każde wykorzystanie kapitału „dzisiaj” dla osiągnięcia pożądanych korzyści w przyszłości. W ujęciu tym wychodzi się z założenia, że pieniądz musi pracować na właściciela, musi przynosić mu dochód. Stąd też właściciel może wolny kapitał lokować w zakup obligacji, bonów skarbowych, akcji czy innych papierów wartościowych, ale także lokować je na rachunkach bankowych w formie lokat pieniężnych, terminowych lub bezterminowych. Dochodzimy zatem do konkluzji, że istotę i zakres decyzji inwestycyjnych w ujęciu finansowym wyznacza odpowiedź na pytanie: w co inwestować?2 To właściciele kapitału muszą więc dokonać wyboru: w co zainwestować ?. Sposób inwestowania zależy przede wszystkim od wielkości zgomadzonego kapitału i skali oczekiwanych korzyści. Od wielkości kapitału zależy bowiem skala pomnożenia jego wartości przez inwestycje. Zatem problematyka opłacalności inwestowania, wysuwa się na czołowe miejsce w praktyce zarządzania finansami na różnych szczeblach gospodarki. Na proces zarządzania finansami firmy (przedsiębiorstwa) składają się dwie kategorie decyzji: 1) decyzje inwestycyjne (w szerokim znaczeniu); 2) decyzje finansowe. Decyzje inwestycyjne to decyzje, w wyniku których kształtowana jest wielkość i struktura aktywów niezbędna do prowadzenia działalności gospodarczej. Z istoty tych decyzji wynika, że dotyczą one sposobu wykorzystania kapitału. Decyzje finansowe dotyczą zaś źródeł finansowania tych aktywów, a szczególnie ich rozmiarów, rodzajów i struktury. A więc są to decyzje o pozyskiwaniu kapitału. W tak pojmowanym zarządzaniu finansami firmy nie rozstrzygamy, które z tych decyzji są ważniejsze. Umawiamy się, że zarówno jedne jak i drugie są jednakowo ważne 2 Praca zbiorowa pod red. T. Gostkowska-Drzewicka: Projekty inwestycyjne, ODDK Gdańsk 1996, s.12. dla osiągania celów przedsiębiorstwa. Co najwyżej możemy mówić o pewnym następstwie czasowym ich podejmowania. Chronologicznie rzecz ujmując, proces zarządzania finansami przedsiębiorstwa, jako proces decyzyjny, rozpoczyna się od sformułowania potrzeb w zakresie zmian poziomu (wielkości) i struktury aktywów, a więc spraw stricte inwestycyjnych. Te zamierzenia następnie są konfrontowane z możliwościami i warunkami pozyskiwania dostępnych źródeł finansowania. W wyniku tej konfrontacji może być podjęta pozytywna decyzja o inwestowaniu w zależności od możliwości ich sfinansowania dostępnym kapitałem, jako rezultat relacji między kosztem tego kapitału a uzyskanym efektem w wyniku jego wykorzystania. W tak przedstawionych zależnościach, występujących między obiema kategoriami decyzji, obszar decyzji finansowych można uznać za weryfikujący decyzje inwestycyjne, co wcale nie oznacza, że jedne są podporządkowane drugim. Inwestycje możemy zdefiniować w różny sposób, biorąc pod uwagę, że jest to:3 1) ważna, ściśle powiązana z innymi dziedzinami sfera działalności firmy, 2) strumień określonych celowych nakładów finansowych, 3) źródło reprodukcji kapitału firmy. Inwestycje - uwzględniając ich aspekt funkcjonalny, finansowy i rzeczowy, można zdefiniować jako: 1) ogół czynności związanych z przygotowaniem i realizacją przedsięwzięć rozwojowych firmy, polegających głównie na tworzeniu nowych oraz odtwarzaniu i unowocześnianiu już eksploatowanych środków trwałych firmy oraz różnych operacjach finansowo-giełdowych, wykonywanych przez wyspecjalizowany zespół pracowników w ścisłym powiązaniu z innymi sferami działalności gospodarczej przedsiębiorstwa; 2) całokształt nakładów finansowych związanych z tworzeniem nowych, odtwarzaniem i unowocześnianiem obiektów produkcyjnych i nieprodukcyjnych firmy oraz poszerzaniem przez operacje finansowe kapitału firmy (zakup akcji i udziałów, lokat); 3) źródło przyrostu kapitału firmy w postaci nowych lub zmodernizowanych maszyn i urządzeń, środków transportu, obiektów budowlanych itp. Wyjściowym warunkiem koniecznym do dokonywania różnego rodzaju inwestycji jest dysponowanie odpowiednim kapitałem w postaci określonego zasobu środków gospodarczych wszelkiego rodzaju. Najczęściej dotyczy to środków finansowych, rzadziej 3 H. Gawron: Ocena efektywności inwestycji., Akademia Ekonomiczna, Poznań 2001, s. 123. dóbr rzeczowych, a niekiedy dóbr niematerialnych. Od wielkości zgromadzonego kapitału zależy sposób jego zainwestowania oraz skala pomnożenia jego wartości. Uwzględniając powyższe ustalenia, można przyjąć następujące określenie inwestycji. Inwestycja jest zaangażowaniem środków gospodarczych w przedsięwzięcie gospodarcze mające na celu pomnożenie majątku właściciela przez przysporzenie określonych dochodów. Z pojęciem inwestycji jest związane pojęcie inwestora. Inwestorem jest osoba lub jednostka gospodarcza, która prowadzi działalność inwestycyjną. Inwestor ponosi wydatki związane z inwestycją jak też skutki ryzyka i w związku z tym ma wyłączne prawo do podejmowania decyzji dotyczących inwestycji. Inwestor staje przed różnymi sytuacjami decyzyjnymi. Najbardziej typowa sytuacja występuje wtedy, gdy rozważa ona wiele rodzajów inwestycji, nie związanych ze sobą i musi wybrać inwestycję najbardziej opłacalną. Inwestycje finansowe i rzeczowe są najczęściej wyróżnianymi rodzajami inwestycji i to zarówno w teorii, jak i w praktyce działalności gospodarczej. Przesłanki inwestowania, sposoby inwestycji oraz warunki ich realizacji są inne dla inwestycji finansowych i inne dla inwestycji rzeczowych. Inwestycje finansowe, nazywane także lokatami kapitałowymi, są taką formą inwestycji, pieniężnych, która a polega na lokowaniu niekiedy w postaci kapitału, środków najczęściej rzeczowych w w postaci innym środków podmiocie gospodarczym. Celem inwestycji finansowych jest osiągnięcie określonego dochodu w postaci: odsetek, dywidendy, przyrostu wartości rynkowej kapitału. Inwestycje kapitałowe są dokonywane w drodze zakupu papierów wartościowych oraz innych instrumentów finansowych. Można powiedzieć, ze istotą decyzji kapitałowych jest inwestowanie środków pieniężnych bez ich zamiany na dobra rzeczowe. Instrumenty finansowe są kontraktami między dwoma stronami (kupującym i sprzedającym) regulującymi zależność finansową, w jakiej obie strony pozostają. Podstawową formą instrumentów finansowych są papiery wartościowe. Papiery wartościowe są takimi instrumentami finansowymi, które są zabezpieczone aktywami emitenta. Do papierów wartościowych zalicza się przede wszystkim akcje i obligacje oraz uprawnione instrumenty rynku pieniężnego. Inwestycje finansowe mogą przybierać różnorodne formy. Ze względu na charakter lokaty finansowe można podzielić na dwa rodzaje: lokaty o charakterze udziałowym, lokaty o charakterze wierzytelnościowym. Lokaty udziałowe są taką formą inwestycji finansowych, których istotą jest udostępnianie kapitału w zamian za prawo do własności podmiotu emitującego instrument finansowy. Najważniejszymi formami lokat udziałowych są: akcje, udziały w spółkach nieemisyjnych oraz jednostki uczestnictwa w funduszach powierniczych. Dochody uzyskiwane z lokat udziałowych są bezpośrednio zależne od wyników osiąganych przez biorcę kapitału. Lokaty wierzytelnościowe są taką formą inwestycji finansowych, która polega na czasowym udostępnianiu podmiotom gospodarczym środków finansowych w zamian za określone w umowie korzyści finansowe. Najważniejszymi formami lokat wierzytelnościowych są: obligacje, udzielone pożyczki, depozyty oszczędnościowe. Dochody z lokat wierzytelnościowych są wyrażane jako ustalony procent od udostępnionego kapitału. Wysokość tego procentu oraz termin płatności są ustalone w umowie zawartej między emitentem lokaty a inwestorem. Inwestycje rzeczowe są formą przedsięwzięć gospodarczych, które polegają na powiększeniu zasobów niefinansowych składników majątku trwałego jednostki. Inwestycje rzeczowe polegają więc na angażowaniu środków finansowych w powiększenie zasobów rzeczowych składników majątku trwałego jednostki. Podstawowym celem inwestycji rzeczowych jest wzrost wartości majątku oraz przyniesienie inwestorowi odpowiednich dochodów finansowych. Przedmiotem inwestycji rzeczowych mogą być różne dobra trwałe. Z tego punktu widzenia można wyróżnić dwa podstawowe rodzaje inwestycji rzeczowych: inwestycje w dobra rzeczowe, inwestycje rzeczowe - produkcyjne. Inwestycje w dobra rzeczowe są taką formą inwestycji, której istotą jest lokowanie środków finansowych w dobra rzeczowe o dużej i unikalnej wartości, np. nieruchomości, dzieła sztuki, metale szlachetne. Nie chodzi tu jednak o wartość użytkową, jaką reprezentuje dane dobro, lecz o korzyści finansowe związane z posiadaniem dóbr rzeczowych, a więc o przyrost wartości tych dóbr wraz z upływem czasu. Na tego rodzaju inwestycje mogą sobie pozwolić jedynie bardzo silne ekonomicznie przedsiębiorstwa, o ugruntowanej pozycji na rynku. Ten rodzaj inwestycji służy bardziej celom prestiżowym niż celom komercyjnym. Inwestycje rzeczowe produkcyjne są taką formą inwestycji, której istotą jest angażowanie środków finansowych w środki trwałe podmiotu gospodarczego. Inwestycje te polegają na powiększaniu zasobów środków trwałych w drodze ich zakupu lub tworzenia we własnym zakresie. Dzięki inwestycjom rzeczowym produkcyjnym, zwiększa się zdolność wytwórcza jednostki gospodarczej. Ostatecznym celem tych inwestycji jest osiągnięcie odpowiednich dochodów pieniężnych. 2. Źródła finansowania projektów inwestycyjnych Dostępność zasobów finansowych stanowi oczywiste kryterium podejmowania decyzji na wszystkich etapach formułowania projektu inwestycyjnego. Wstępnego oszacowania potrzeb, a także identyfikacji ograniczeń w zakresie finansowania projektu dokonuje się już na etapie studium możliwości inwestycyjnych oraz formułowaniu studium wstępnego. Ograniczenia finansowe stanowią główny czynnik limitujący rozmiary projektu. Szczegółowe potrzeby finansowe mogą być należycie ocenione dopiero wówczas, gdy znane są podstawowe parametry techniczno-ekonomiczne projektu. W studium ostatecznym nakłady kapitałowe projektu mogą być oszacowane dopiero po podjęciu decyzji co do wielkości zdolności produkcyjnych i lokalizacji wraz z nakładami na przygotowanie terenu pod budowę, na wzniesienie budynków i budowli, na wykonanie robót inżynieryjnych, na wyposażenie i zakup technologii itp. Zgodnie z ogólnie stosowanym wzorcem finansowania projektów inwestycyjnych, polegających na budowie nowych obiektów, zarówno początkowe nakłady inwestycyjne, jak i niezbędny, minimalny poziom majątku obrotowego finansowane są ze środków własnych i obcych. Środki własne służące finansowaniu projektów inwestycyjnych, polegających na tworzeniu nowych przedsiębiorstw, dostarczają inwestorzy, przede wszystkim w postaci wkładu środków pieniężnych, chociaż wkład inwestora może mieć także formę rzeczową w postaci niektórych składników środków trwałych, jak np. gruntów pod budowę obiektów czy środków transportowych. Środki na finansowanie projektów inwestycyjnych w przedsiębiorstwach już funkcjonujących (projekty polegające na rozbudowie, modernizacji lub odtwarzaniu już istniejących składników majątku trwałego) pochodzą z zysków zatrzymanych oraz amortyzacji. Firma dążąca do wzmocnienia swojej pozycji na rynku wykorzystuje w celach inwestycyjnych całość lub część wygospodarowanych zysków. Reinwestując zyski właściciele oczekują, że rozwój firmy przyniesie wzrost jej wartości rynkowej. Finansowanie projektów inwestycyjnych ze środków obcych określane jest jako finansowanie za pomocą długu lub kapitału obcego. Do podstawowych form finansowania inwestycji kapitałem obcym należą: długookresowe pożyczki podporządkowane, inwestycyjne kredyty bankowe; obligacje; leasing. Najbardziej rozpowszechnioną formą finansowania obcego projektu inwestycyjnego stanowi inwestycyjny kredyt bankowy. Jest to wygodna forma angażowania obcych kapitałów, gdyż realizowana jest w miarę szybko, nie pociąga za sobą kosztów emisji, które występują przy zadłużeniu się przez zaciąganie pożyczek obligacyjnych na rynku kapitałowym. Przez zaciąganie kredytów bankowych nie można jednak uzyskać pełnego dopływu kapitału z zewnątrz. Banki ograniczone przepisami ustawy Prawa bankowego, nie tylko nie mogą pożyczyć jednemu pożyczkobiorcy zbyt dużych kwot, ponad określony ustawą procent kapitałów własnych, a także nie chcą z uwagi na zwiększone ryzyko, wynikające z tego, ze kredyty inwestycyjne są z reguły kredytami średnio- lub długoterminowym, zbyt wiele ryzykować. Ograniczenia te powodują, że w przypadku finansowania dużych projektów inwestycyjnych podejmowanych przez poważne korporacje, konieczne stają się kredyty konsorcjalne udzielane przez kilka banków. Jednakże nieduże projekty inwestycyjne mogą być finansowane z inwestycyjnego kredytu bankowego udzielanego przez pojedynczy bank. W warunkach rozwiniętej gospodarki rynkowej, której integralnym elementem jest rynek pieniężny i kapitałowy, duże przedsiębiorstwa przemysłowe, handlowe, transportowe, budowlane itp. poszukują środków na finansowanie inwestycji na rynku kapitałowym przez emisję różnego rodzaju obligacji. Rozróżnia się obligacje zabezpieczone i nie mające zabezpieczenia majątkowego. Do pierwszej grupy należą obligacje hipoteczne. Obligacje te mają zabezpieczenie w wartości nieruchomości będących własnością emitenta. Obligacje hipoteczne stanowią dogodne źródło finansowania projektów inwestycyjnych polegających na budowie dużych obiektów handlowych, turystycznych, domów mieszkalnych, inwestycji o charakterze infrastrukturalnym. Pozostałe obligacje stanowią papiery wartościowe, za które inwestor odpowiada całym swoim majątkiem. Są one emitowane na określone kwoty pieniężne, z ustalonym terminem zwrotu i oprocentowaniem, które zawsze jest stałe i przyjmowane na poziomie aktualnej w momencie emisji stopy procentowej rynku kapitałowego powiększonej o premię za ryzyko rynkowe oraz za ryzyko specyficzne dla inwestora-emitenta. Na rozwiniętych rynkach kapitałowych, a od kilku lat w Polsce rośnie ranga leasingu, jako jednej z form finansowania inwestycji kapitałem obcym. Korzystną relację w porównaniu z innymi, obcymi źródłami finansowania inwestycji leasing zawdzięcza wielu czynnikom. Między innymi dlatego, że może wpływać w krótkim okresie, na skutek obniżenia obciążeń podatkowych, na poprawę płynności finansowej przedsiębiorstwa, jego rentowność i wiarygodność kredytową. Ponad to jest to forma finansowania atrakcyjna również z tego względu, że nie wymaga innych dodatkowych zabezpieczeń, ponieważ leasingodawca nadal pozostaje właścicielem przedmiotu umowy. Instytucje kredytowe żądają wysokiego zabezpieczenia kredytu, co w sytuacji małych i średnich firm ma duże znaczenie. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że procedura zawierania umowy leasingu jest znacznie bardziej uproszczona i krótkotrwała, niż w przypadku zawierania umowy bankowego kredytu inwestycyjnego. 3. Wartość pieniądza w czasie w procesie podejmowania decyzji inwestycyjnych Pieniądz ma określona wartość, która ulega zmianie w zależności od czasu, w jakim zostaje on postawiony do naszej dyspozycji. Oznacza to, że wartość tej samej nominalnie kwoty jest inna niż będzie za miesiąc, kwartał rok czy po upływie 10 lat. Zróżnicowanie realnej wartości pieniądza wiąże się poza wpływem czynnika inflacji (obniżającego realną wartość pieniądza) czy też czynnika deflacji (podnoszącego realną wartość pieniądza) z upływem czasu. Największą wartość, a więc i najwyższy stopień płynności ma pieniądz gotówkowy będący aktualnie w naszej dyspozycji. Możemy nim dowolnie rozporządzać, przeznaczając go na konsumpcję lub na działalność gospodarczą. Ponieważ tematem naszych zainteresowań są decyzje inwestycyjne, pominiemy rozważania dotyczące przeznaczenia posiadanych środków na konsumpcję. Decyzje inwestycyjne powodują, że postanawiamy posiadane środki pieniężne (kapitał) „zamrozić” np. w postaci lokaty bankowej, pożyczki pieniężnej, nabytych akcji czy udziałów, bądź też zakupionych bonów skarbowych czy obligacji. Możemy także posiadane środki wykorzystać na zrealizowanie konkretnego projektu inwestycyjnego, pozbawiając się w danej chwili płynności. O stopniu utraty wartości pieniądza decyduje przede wszystkim czas, ale także inne czynniki charakteryzujące kondycję gospodarki narodowej, ze szczególnym uwzględnieniem czynników określających jej niestabilność. Pomiar utraty wartości pieniądza wyrażany jest najczęściej przy pomocy stopy procentowej. Najważniejsze czynniki odziaływujące na poziom stopy procentowej to: inflacja, która powoduje obniżenie siły nabywczej pieniądza. W warunkach wysokiej stopy inflacyjnej (przy stałej stopie procentowej od zainwestowanego kapitału) w korzystniejszej sytuacji pożyczkobiorcy; od pożyczko- i kredytodawców są polityka pieniężno-kredytowa państwa, a konkretnie banku centralnego, który pozostając niezależny od rządu, wykorzystuje posiadane instrumentarium regulując popyt i podaż pieniądza, wpływając bezpośrednio na jego cenę. Pragnę przypomnieć, że w ramach struktury organizacyjnej NBP funkcjonuje organ ustawowy Rada Polityki Pieniężnej, która uchwala wysokość stóp procentowych (stopę refinansową, stopę dyskonta weksli, stopę lombardową) a także stopę rezerw obowiązkowych banków komercyjnych; ryzyko związane z odzyskaniem kapitału, im wyższe ryzyko w ocenie kredytodawców, tym wyższa stopa procentowa po której użyczane są pieniądze. Do podejmowania właściwych decyzji finansowych niezbędna jest znajomość zasad i metod, które pozwalają na porównanie wartości pieniądza w czasie. Jak już to podkreśliłem wcześniej, podstawowym parametrem jest stopa procentowa, której wykorzystanie umożliwia określenie wartości przyszłej oraz przepływów pieniężnych. Wartość przyszła FV (z angielskiego futur value) wyraża wartość nominalnie ujętej kwoty pieniężnej po upływie określonego czasu. Możemy ją przedstawić w dwóch wariantach: 1) W wariancie uproszczonym, kiedy odsetki naliczane są przez cały okres od tej samej podstawy; n FV = PV x (1 + ) rt t=1 gdzie: FV – wartość przyszła; PV – wartość bieżąca kwoty pieniężnej; rt - roczna stopa procentowa; t – liczba lat okresu obliczeniowego 2) W sytuacji gdy odsetki są kapitalizowane (procent składany): FV = PV x (1 + r )t gdzie: FV – wartość przyszła; PV – wartość bieżąca kwoty pieniężnej; r - roczna stopa procentowa; t – liczba lat okresu obliczeniowego Cechą wielu operacji gospodarczych, a przede wszystkim projektów inwestycyjnych jest to, że na ich efekty finansowe trzeba poczekać, czasem nawet dość długo. Dlatego tak ważne jest określenie obecnej wartości kapitału, którym będziemy dysponować w przyszłości. Rachunek ten jest odwrotnością kapitalizacji odsetek i nosi miano dyskontowania, a przedstawić go można w postaci następującej formuły: 3) Dyskontowanie wartości bieżącej; 1 PV = FV x ----------(1 + k) t gdzie: PV – wartość bieżąca kwoty pieniężnej; FV – wartość przyszła; t – liczba lat okresu obliczeniowego k – stopa dyskontowa Stopa dyskontowa k wyraża alternatywny koszt kapitału Poniższa formuła określana jest mianem współczynnika dyskonta, a jego poziom obniża się wraz z wydłużaniem okresu obliczeniowego, nigdy jednak nie osiągając poziomu zerowego. 1 ----------(1 + k) t 4. Ryzyko w działalności inwestycyjnej Nieodłącznym elementem każdej działalności gospodarczej, w tym przede wszystkim w działalności inwestycyjnej, jest ryzyko. Ryzyka tego nie można uniknąć, ponieważ w chwili podejmowania decyzji; podmiot ją podejmujący nie może przewidzieć, jak dalej będzie rozwijać się sytuacja. Ponadto podmiot nie posiada pełnej informacji na temat czynników zewnętrznych, od niego niezależnych, a wiec może zaistnieć prawdopodobieństwo wystąpienia w prognozie błędów wynikających z innej wartości założonych w projekcie inwestycyjnym parametrów, itd. W gospodarce rynkowej sukces jednostki gospodarczej zależny jest od jej zdolności przystosowania własnej działalności do coraz to wyższych wymagań rynku, oraz umiejętności pokonywania trudności i przezwyciężania niepowodzeń. Sukces to zysk, który prowadzi do umocnienia pozycji przedsiębiorstwa na rynku. Każde działanie w przedsiębiorstwie podejmowane jest na podstawie decyzji organów zarządzających, dążących do wypracowania zysku jako celu ostatecznego jednostki. Każda decyzja jednak, to wybór, który pociąga za sobą konsekwencje, a każde działanie podjęte na podstawie takiej decyzji wiąże się z ryzykiem. Zarządzanie ryzykiem obejmuje przedsięwzięcia mające na celu planową i celową analizę, sterowanie ryzykami występującymi w działalności przedsiębiorstwa i kontrolę podejmowanych przedsięwzięć 4. Zarządzanie ryzykiem powinno mieć charakter planowy i celowy, tzn. działania w tym kierunku nie powinny być podejmowane bardziej lub mniej sporadycznie, lecz systematycznie i długofalowo. Konieczna jest także integracja tych przedsięwzięć w ramach kompleksowego systemu zarządzania firmą. W zarządzaniu ryzykiem można wyróżnić trzy następujące etapy: l) identyfikacja i kwantyfikacja ryzyka, 2) sterowanie ryzykiem, 3) kontrola podejmowanych przedsięwzięć. Pierwszy etap ma charakter informacyjny i prognostyczny. Punktem wyjścia do analizy ryzyka jest jego identyfikacja czyli określenie, jakimi rodzajami ryzyka i w jakim zakresie zagrożone jest w danym momencie przedsiębiorstwo? Wymaga to przeanalizowania poszczególnych transakcji z punktu widzenia zagrożenia ich ryzykiem, a następnie dokonania ich klasyfikacji. Szczegółowe określenie do jakiej grupy ryzyka można zaliczyć ryzyko związane z daną transakcję jest konieczne w celu wyboru określonych metod jego pomiaru. Kolejnym krokiem analizy w tym etapie jest pomiar ryzyka za pomocą różnych metod. Zarządzać można jedynie ryzykami, które są mierzalne. Drugim etapem procesu zarządzania ryzykiem jest sterowanie ryzykiem, czyli podejmowanie przedsięwzięć mających na celu ograniczenie ryzyka do założonych dopuszczalnych rozmiarów. Zapobieganie ryzyku wiąże się z utratą niektórych szans i dodatkowymi kosztami (np. z tytułu ubezpieczeń, zintensyfikowania kontroli wewnętrznej). W związku z tym na zarządzie firmy spoczywa zadanie znalezienia kompromisu i uzyskania odpowiedniego zysku przy uwzględnieniu ograniczeń, wynikających z konieczności utrzymania odpowiedniego poziomu ryzyka i płynności. 4 Z. Zawadzka: Zarządzanie ryzykiem w banku komercyjnym, Poltext, Warszawa 1999. Ryzyko, związane bezpośrednio z działalnością przedsiębiorstwa zdeterminowane jest przez dwa rodzaje czynników: endogeniczne (wewnętrzne), związane bezpośrednio z samym przedsiębiorstwem, jakością i sprawnością pracy kadry pracowniczej, jakością procedur i przepisów wewnętrznych, sprawnością systemów informatycznych itp., egzogeniczne (zewnętrzne), zależne od sytuacji makroekonomicznej gospodarki oraz polityki ekonomicznej państwa. Dla działalności inwestycyjnej przedsiębiorstwa największe jednak znaczenie będą miały czynniki natury zewnętrznej, czyli decyzje w zakresie procesów pośrednich, np. finansowych (stopy procentowe, stopa inflacji) oraz procesów bezpośrednich, np. rodzaj polityki rządu co do stopy podatkowej, eksportu, produkcji, realizacji inwestycji. Ocena zaangażować ryzyka umożliwić powinna odpowiedź na pytanie, czy firma może własne i obce środki w finansowanie działalności inwestycyjnej? Pojęcie ryzyka zarówno w przeszłości jak i obecnie jest nierozerwalnie związane z niemal każdą działalnością wykonywana przez człowieka i stanowi integralną część tej działalności. Ryzyko jako pojęcie doczekało się niezliczonej liczby definicji oraz podziałów, z których wybrałem jedynie niewielką część dla celów prezentacji omawianego zagadnienia. Ryzyko można określić jako możliwość wystąpienia zdarzeń odmiennych od oczekiwanych lub innymi słowy niezależnych od danego podmiotu. Powyższą definicję można rozwinąć stwierdzając, że wspomniane wcześniej „zdarzenia odmienne od oczekiwanych” mogą być rozpatrywane zarówno w pozytywnym jak i negatywnym tego słowa znaczeniu. Z tego wynika, że ryzyko nie zawsze musi być kojarzone ze stratą, ale czasami może być ono również związane z możliwością uzyskania nieoczekiwanych, nieplanowanych zysków związanych z prowadzoną działalnością. Stąd tez można wnioskować, że ryzyko związane jest z następującymi czynnikami: czynnikiem niepewności co do przyszłego przebiegu zdarzeń, zagrożeniem stratą. H. Markowitz określił ryzyko jako „wariancję stopy zwrotu, która jest rzeczą niepożądaną, i której wielkość inwestor chce zminimalizować”.5 Natomiast zdaniem R. Kendall’a „ryzyko rynkowe wiąże się z groźbą poniesienia straty w związku z niekorzystną zmianą cen aktywów lub kontraktów znajdujących się aktualnie w posiadaniu przedsiębiorstwa”.642 P. L. Bernstein: Przeciw bogom. Niezwykłe dzieje ryzyka, WIG PRESS, Warszawa 1997, s. 227. R. Kendall: Zarządzanie ryzxykiem dla menedżerów. Praktyczne podejście do kontrolowania ryzyka, K. E. LIBER, Warszawa 2000, s. 55. 5 6 Na wyniki przedsiębiorstw wpływają więc czynniki o charakterze zewnętrznym lub wewnętrznym. Na wspomniane czynniki o charakterze zewnętrznym podmioty gospodarujące nie maja wpływu natomiast czynniki wewnętrzne zależą od decyzji podejmowanych przez jednostki gospodarcze. Czynniki zewnętrzne nazywane są elementami tzw. ryzyka systematycznego, którego źródłem są zmiany gospodarcze, polityczne oraz społeczne. Natomiast czynniki wewnętrzne określane są mianem tzw. elementów ryzyka niesystematycznego, którego specyfika jest zależna od rodzaju prowadzonej działalności. Do głównych źródeł ryzyka systematycznego należą: ryzyko rynkowe, ryzyko siły nabywczej, ryzyko stopy procentowej.43 Ze względu na charakter ponoszonego ryzyka można wyróżnić ryzyko o charakterze ogólnym, na które składają się: ryzyko polityczne, ryzyko gospodarcze, ryzyko prawne, ryzyko siły wyższej. Podstawowym rodzajem ryzyka jest ryzyko rynkowe, którego źródłem są zmiany cen instrumentów będących przedmiotem obrotu na rynkach finansowych. Na ten rodzaj ryzyka składają się: ryzyko stopy procentowej, ryzyko kursu walutowego, ryzyko cen akcji oraz cen towarów. Ryzyko stopy procentowej - jest to prawdopodobieństwo poniesienia strat związanych z niekorzystnymi zmianami stóp procentowych na rynku. Ryzyko to wynika więc, jak sugeruje sama nazwa, ze zmienności stóp procentowych na rynku. Ich zmiana powoduje zmianę stóp dochodu wymaganych przez inwestorów, a to z kolei wpływa na S. Soroczyński, J. Stachowicz: Zabezpieczenie ryzyka stopy procentowej i ryzyka walutowego za pomocą transakcji nierzeczywistych futures i options, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 1994, s. 11. 43 zmianę wartości instrumentów finansowych i zmianę cen. Na ryzyko stopy procentowej narażone są oprócz banków przedsiębiorstwa finansujące swoją działalność bieżącą z zaciągniętych kredytów oraz lokujące nadwyżki środków pieniężnych w postaci depozytów bankowych. Cechą, która wyróżnia stopy procentowe jest ich niestabilność, gdyż w bardzo krótkich okresach ulegają one znacznym zmianom. Zmiana poziomu stóp procentowych może nieść ze sobą niebezpieczeństwo niekorzystnego wpływu na dochody i wartość posiadanych aktywów danego podmiotu oraz w konsekwencji na jego sytuację finansową. W związku z powyższym instytucje finansowe oraz inwestorzy w ostatnich latach zaczęli coraz bardziej interesować się metodami pomiaru, analizy i zarządzania ryzykiem na jakie są narażeni oraz instrumentami pozwalającymi im na zabezpieczenie się przed nim. W tym miejscu należy podkreślić, że zainteresowań tych nie można ograniczyć jedynie do ryzyka stopy procentowej, ale również niezwykle istotne dla wyników danej jednostki jest ryzyko kursowe. Zmiany rynkowych stóp procentowych oraz niekorzystne wahania kursów walut mogą doprowadzić do spadku zyskowności danej inwestycji, zachwiania jej płynności, a w konsekwencji do jej upadłości.
