Rodzina jako naturalne środowisko wychowawcze

Rodzina jako naturalne
środowisko wychowawcze
1. Rodzina jako grupa i instytucja społeczna.
Rodzina jest przedmiotem badań wielu nauk społecznych - psychologii, pedagogiki,
socjologii.
Psychologię interesują mechanizmy wychowania w rodzinie. To jak realizowane są
funkcje rodziny, jakie są style wychowania, postawy rodzicielskie, atmosfera życia
rodzinnego, psychologiczne skutki układów rodzinnych.
Socjologia wychowania i pedagogika społeczna także interesuje się rodziną z uwagi na
jej funkcje, szczególnie socjalizacyjną, ale przede wszystkim rodziną jako bardzo ważnym
elementem środowiska społecznego.
Rodzina stanowi bowiem naturalne środowisko wychowawcze, gdzie oddziaływania na
dziecko dokonują się w normalnych warunkach życiowych, w różnorodnych sytuacjach
codziennych.
Rodzina jest ukształtowaną historycznie wspólnotą życia. Wspólnotą człowiekowi
najbliższą, bo naturalną, pierwotną, niepowtarzalną, niemożliwą do pełnego i
bezwarunkowego zastąpienia. Człowiek przychodzi na świat w tej wspólnocie, w niej wzrasta
i dojrzewa, a następnie dąży ku nowej, tym razem własnej wspólnocie rodzinnej.
Rodzinę możemy rozpatrywać w kategoriach grupy bądź instytucji społecznej.
W socjologii wyróżnia się grupy pierwotne i grupy wtórne. Grupy pierwotne cechuje
wzajemny ścisły i bezpośredni kontakt jej członków : nawiązują oni ze sobą bliskie stosunki
emocjonalne, łączą ich trwałe i osobiste więzi oparte na współdziałaniu i solidarności.
Stosunki między członkami grup wtórnych są natomiast najczęściej konwencjonalne i
formalne, chłodne i bezosobowe.
Rodzina jest jedną z najważniejszych grup pierwotnych, ma poczucie swej odrębności,
ma własne zadania i cele życiowe, układ stałych międzyosobniczych stosunków, określoną
strukturę. Jest małą grupą społeczną, w której występują bezpośrednie kontakty, twarzą w
twarz, stosunki pomiędzy jej członkami są bliskie, nasycone emocjami1.
Rodzina jest grupą opartą na związkach krwi, małżeństwa lub adopcji. Jest to grupa o
charakterze wspólnoty. Członkowie rodziny powiązani są ze sobą nie tylko węzłami
pokrewieństwa, lecz również związkami prawno-ekonomicznymi. Młodzi członkowie tej
grupy korzystają z opieki oraz świadczeń materialnych ze strony dorosłych. Zostają przez
nich wprowadzeni w świat kultury. W rodzinie dzieci są wdrażane do odpowiednich form
zachowania, ich postępowanie podlega ocenie i kontroli z punktu widzenia wzorców i norm
uznawanych przez rodziców.
Rodzina jak każda grupa społeczna ma określoną strukturę, którą wg. Zbigniewa.
Tyszki określa „liczba i jakość członków rodziny (liczba dzieci, liczba innych krewnych),
układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie, siła więzi
instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadcząca o
większej lub mniejszej spójności rodziny, podział czynności oraz struktura
wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, łącząca się dość ściśle z układem pozycji
społecznych, a także wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów”2.
Rodzinę można analizować również w jej aspekcie instytucjonalnym. Instytucja rodziny
jest jedną z podstawowych instytucji. „ Instytucja może być określona jako ogólnie
akceptowana droga osiągania istotnych, społecznych celów”3. Jednym z najważniejszych
celów rodziny jest prokreacja czy też socjalizacja potomstwa. Rodzina zaspokaja potrzeby
społeczeństwa globalnego, innych grup społecznych oraz jednostek ludzkich. Z takim
spojrzeniem na rodzinę wiążą się jej funkcje, które służą analizie rodziny w działaniu.
Funkcje rodziny wiążą się ściśle z jej strukturą, są przez jej elementy uwarunkowane,
jednocześnie same silnie na nią oddziałują.
W literaturze socjologicznej w bardzo różnorodny sposób ujmuje się funkcje rodziny.
Znany amerykański socjolog Norman Goodman wyróżnia pięć uniwersalnych funkcji uregulowanie życia seksualnego, wymiana członków społeczeństwa, socjalizacja,
umiejscowienie społeczne, intymność i partnerstwo4. Natomiast polski socjolog Zbigniew
Tyszka wyodrębnia następujące funkcje - materialno-ekonomiczną, opiekuńczozabezpieczającą, prokreacyjną, seksualną, legalizacyjno-kontrolną, socjalizacyjną, klasową,
kulturalną, rekreacyjno-towarzyską, emocjonalno-ekspresyjną5.
Poszczególne funkcje rodziny są jedną z najistotniejszych podstaw określenia więzi w
rodzinie, a także podstawą określenia więzi rodziny z otoczeniem społecznym.
1
Z. Tyszka, Socjologia rodziny. Warszawa 1979, s. 57
Z.Tyszka,op.cit., s. 60
3 j.w., s. 58
4 N. Goodman, Wstęp do socjologii. Poznań 1997, s. 189
5 Z.Tyszka, op.cit., s.61
2
Prawidłowo ukształtowana rodzina jest dla normalnego człowieka tzw. grupą
odniesienia, z którą świadomie i mocno identyfikuje się on jako jej członek i reprezentant,
współtworzy i przyjmuje wyznawane w niej poglądy, postawy, obyczaje, wzory zachowania i
postępowania. Rodzina wywiera zatem istotny wpływ na to jak człowiek w niej funkcjonuje
oraz na to, jakie są jego zachowania wobec społeczeństwa.
Uważam, że współczesna rodzina została uwolniona od większości swoich dawnych
funkcji. W pewnym stopniu pełni jeszcze swoją rolę prokreacyjną i socjalizacyjną, ale nikogo
już nie dziwi, nie szokuje przyjście na świat i wychowanie dziecka w rodzinie niepełnej.
Natomiast socjalizację jednostki powierza się wyspecjalizowanym instytucjom np. żłobkom,
przedszkolom, szkołom. Rozbudowany i coraz bardziej rozbudowywany system świadczeń i
ubezpieczeń społecznych oraz instytucje dobroczynne uwalniają rodziny od
odpowiedzialności za swoich członków. Ludzie chorzy, starzy, niedołężni, w trudnej sytuacji
życiowej liczą bardziej na opiekę społeczną niż na pomoc bliskich. Również kulturalne
funkcje rodziny zostały zredukowane do minimum, a w niektórych środowiskach zupełnie
zanikły. Domowe spotkania, wspólne czytanie, granie, tańce zostały wyparte przez kino,
dyskoteki, telewizję a ostatnio komputer.
Można by się zatem zastanowić, co może dać człowiekowi współczesna rodzina?
Niektóre państwa zdając sobie sprawę z niewydolności rodzin proponują politykę
prorodzinną, polegającą na rozszerzaniu lub tworzeniu nowych świadczeń socjalnych. Tworzą
w ten sposób błędne koło. Przejmując na siebie znaczną część funkcji rodziny pozbawiają ją
racji bytu. Taki sposób działania państwa najbardziej widoczny jest w Danii i Szwecji, gdzie
instytucja rodziny przeżywa obecnie ogromny kryzys.
Moim zdaniem państwo nie powinno pomagać rodzinie poprzez przejmowanie jej
funkcji lecz przez stworzenie warunków do samodzielnego, odpowiedzialnego i właściwego
pełnienia funkcji przez samą rodzinę.
2. Uniwersalny charakter rodziny i jej społeczno-kulturalne uwarunkowania.
Rodzina w zależności od miejsca i czasu, w którym żyje przybierała i przybiera jeszcze
nadal bardzo zróżnicowane formy. Zbigniew Tyszka klasyfikując formy życia rodzinnego
wyróżnia : rodziny małe (dwupokoleniowe) z wyodrębnionym w jej ramach małżeństwem,
rodziny duże (wielkie) zwane niekiedy familią oraz szerszą zbiorowość krewnych. Znany
socjolog rodziny J. Sirjamaki stwierdza, że rodzina jest instytucją ogólnoludzką, spotykaną
we wszystkich epokach i kulturach. Do jej uniwersalnych wszędzie spotykanych zadań można
zaliczyć : zaspokajanie popędu seksualnego, zaspokajanie elementarnych materialnych
potrzeb życiowych oraz rodzenie i wychowywanie dzieci.
We wszystkich istniejących społeczeństwach spotykamy się z rodziną. możemy zatem
stwierdzić, że bez niej nie byłyby one w stanie prawidłowo funkcjonować. Poszczególne typy
społeczeństw i ich kultury kształtują i modyfikują formy życia rodzinnego, dostosowując je
do oczekiwań określonego społeczeństwa.
Rodzina jest nierozerwalnie związana z istnieniem ludzkiego społeczeństwa i kultury.
To jaka ona jest zależy od szeregu społeczno-kulturalnych uwarunkowań. Rodzina jest
przecież elementem szerszych struktur, szerszych zbiorowości społecznych, jest poddana ich
kontroli i oddziaływaniu, wypełnia wobec nich wiele społecznych funkcji. Partycypuje w
kulturze, kieruje się jej normami, wzorami i wartościami kreującymi życie i współżycie
rodzinne, przekazuje wartości kulturowe następnym pokoleniom. Wytwarza system
pokrewieństwa oparty nie tylko na biologicznych podstawach ale przede wszystkim na więzi
pomiędzy jej członkami.
Wymienione powyżej czynniki społeczno-kulturowe są czynnikami tworzącymi
właściwe życie rodzinne i jego formy.
Oddziałująca na rodzinę sfera kultury danego społeczeństwa jest wypadkową
występujących w jej ramach subkultur. Do najbardziej uniwersalnych Z.Tyszka zalicza
subkultury : zawodowe, męską i żeńską, regionalne, klasowe, religijne, grup rówieśniczych,
miejską i wiejską. W świetle polskich badań szczególnie różnicujący wpływ na rodziny ,mają
subkultury klasowo-warstwowe oraz miejskie i wiejskie6.
Społeczno-kulturalne uwarunkowania są czynnikiem kreującym w społeczeństwie
aktualny model rodziny.
W obecnym procesie przemian można zauważyć dwa nurty wpływów. Pierwszy, bardzo
silny, lansowany przez Kościół i ugrupowania prawicowe - patriarchalny model rodziny. W
skrajnej wersji negujący sens pracy zawodowej kobiety, zakazujący rozwodów, ograniczający
dostęp do środków antykoncepcyjnych, gloryfikujący wielodzietność, odcinający od dziecka
wpływy ideowe niezgodne z poglądami rodziców przy jednoczesnym rodzinocentrycznym
ukierunkowaniu życia społecznego i polityki państwa. Drugi model życia rodzinnego oparty
jest na wzorcach płynących ze świata, których podstawą jest przewartościowanie poglądów
na temat kobiet, dzieci i małżeństwa. W kobiecie dostrzeżono człowieka równoprawnego
mężczyźnie. Zauważono, że i dziecko ma swoje prawa. Natomiast małżeństwo może być
źródłem szczęścia i spełnienia marzeń. Na podstawie tych przesłanek jawi się obraz
małżeństwa partnerskiego, kontrolującego płodność, liberalnie wychowującego dzieci, w
razie trudności zezwalającego na rozwód.
Jaki będzie dominował model współczesnej rodziny? Jakie to przyniesie skutki dla
społeczeństwa? Czy instytucja rodziny może istnieć w sytuacji, gdy najważniejsze staje się
dobro poszczególnych jej członków, a nie całej wspólnoty?
Bibliografia
1. Goodman N.: Wstęp do socjologii. Poznań 1997
2. Kowalski S.: Socjologia wychowania w zarysie. Warszawa 1979
3. Szczepański J.: Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa 1970
4. Tyszka Z.: Socjologia rodziny. Warszawa 1979
6
Z.Tyszka, op.cit., s. 56