rodzina jako podstawowa komórka społeczna

RODZINA JAKO
PODSTAWOWA KOMÓRKA SPOŁECZNA
A. Jak należy rozumieć pojęcie rodziny?
Pojęcie rodziny zmieniało się na przestrzeni dziejów ludzkich. Początkowo, przed rewolucją
przemysłową, w zależności od miejsca na mapie istniały różne rodzaje rodzin. Lecz wszędzie
tam, gdzie rolnictwo stanowiło podstawę egzystencji ludzie najczęściej żyli w dużych,
wielopokoleniowych zbiorowiskach, pod jednym dachem z wujami, ciociami, teściami,
dziadkami, babkami i gromadą kuzynów. Cała ta zbiorowość w mniejszym lub większym
stopniu, była samowystarczalna. Wszyscy ci ludzie produkowali, a następnie konsumowali,
wytworzone przez siebie dobra. Ta produkcyjna jednostka gospodarcza zwana była w Indiach
rodziną łączoną, w krajach bałkańskich za drugą, w Europie Zachodniej była to
wielopokoleniowa rodzina rozszerzona.
Sytuacja rodzin wielopokoleniowych zaczęła się zmieniać w okresie maszyny parowej.
Wtedy to rodzina tradycyjna przeżywa kryzys spowodowany postępem technicznym. W
domach rodzinnych zaczęły występować konflikty, upadał powoli autorytet ojca. Zmieniły się
obyczaje. Przestawały być one patriarchalne, stawały się stopniowo zdemokratyzowane.
Funkcje rodziny zostały rozparcelowane . Pojawiły się wyspecjalizowane instytucje, które
zajęły się opieką nad ludźmi starymi, dostarczały też wzorców edukacji dla młodzieży. Nauka
powoli stawała się obowiązkowa, organizowało ją państwo.
W ten sposób zmieniała się struktura rodziny. Jednak w stosunku do swoich członków
zachowała ona nadal ważne funkcje związane z:
a) samym aktem narodzin dzieci, ( utrzymywania ciągłości biologicznej ),
b) utrzymywaniem ciągłości kulturalnej,
c) zapewnieniem pozycji społecznej dzieciom,
d) zaspokajaniem ich potrzeb emocjonalnych,
e) sprawowaniem kontroli nad zachowaniem swoich potomnych.
Współcześnie funkcji tych zastąpić nic i nikt nie potrafi. Stąd rodzinę najczęściej określa się
mianem grupy pierwotnej, albo komórki społecznej .
Z drugiej strony w rodzinie współczesnej, niezależnie od jej wielkości , typu
i innych cech, zmniejszyło się wyraźnie znaczenie więzi rzeczowych opartych na pracy, na
przesłankach ekonomicznych i materialnych, tak charakterystycznych dla rodzin
przedindustrialnych. Wzrosło natomiast więzi emocjonalnych, opartych na partnerstwie,
miłości, przyjaźni, zaufaniu, życzliwości i szacunku. W historycznym rozwoju cywilizacji
dokonała się swoista ewolucja wzajemnych powiązań w rodzinie.
Współcześnie więc takie funkcje rodziny, jak opiekuńcze, wychowawcze, prawne i moralne,
nie oznaczają wyłącznie zaspokajania potrzeb. Słowo funkcja oznacza nie tylko rolę,
oddziaływanie, lecz także więź społeczną, współzależność psychiczną między rodzicami (
również przybranymi )
i dziećmi.
Każdy człowiek w ciągu swego życia staje się członkiem niezliczonej liczby grup: rodziny,
rówieśników, klasy szkolnej, zawodowej, religijnej, organizacji społecznych, politycznych i
związkowych oraz klasy społecznej. Grupy są wszechobecne. Za pomocą pojęcia grupy
opisuje się najróżnorodniejsze zbiory ludzi o określonej kulturze. Grupa społeczna w
szerokim znaczeniu powinna charakteryzować się: kontaktem i wzajemnym oddziaływaniem
na siebie osób wchodzących w skład grupy, dzieleniem podobnych przekonań, posiadaniem
spójnego systemu wartości i świadomością identyfikacji z grupą.
Wszystkie wyróżnione wyżej właściwości grupy mogą występować w różnym natężeniu. Na
przykład bliskość przyjaciół i bliskość z tytułu przynależności do tej samej klasy społecznej,
to są dwie odmienne jakości. Z tych względów dzielimy grupy społeczne na dwa zasadnicze
rodzaje: grupy pierwotne i grupy wtórne.
Grupy pierwotne charakteryzują się interakcjami opartymi na bezpośrednim kontakcie.
Przykładem grupy pierwotnej jest przede wszystkim rodzina, ale
i grupa przyjaciół, kolegów w okresie dorastania, jeśli każdy jej członek jest dopełnieniem
drugiego członka, tak jak jest to najczęściej w rodzinie. Grupy pierwotne stanowią wielkie
oparcie dla swoich członków. Umożliwiają łagodniejsze znoszenie frustracji, radości zaś z
sukcesów, osiąganych przez jednostkę z takiej grupy, stają się udziałem wszystkich jej
członków. Doświadczenia wyniesione z uczestnictwa w grupach pierwotnych mają
szczególną siłę w budowaniu osobowości człowieka, jej zasadniczych rysów oraz
ustosunkowania do innych osób i ludzi.
Grupy wtórne, czyli formalne, są nieodłącznym składnikiem życia społecznego. Ich
wyróżnikiem jest to, że mają organizację formalną, czyli strukturę. Struktura jest często
zaprojektowana przez kierownictwo, np. zakładu pracy, nauczyciela w klasie szkolnej. Typ
struktury organizacji jest podporządkowany wykonywanym przez nią zadaniom. Istota
struktury formalnej polega na przydzieleniu ról w organizacji poszczególnym członkom oraz
ustalaniu relacji między rolami.
Gdy uczestnicy grup formalnych wypełniają powinności związane ze swoją rolą i miejscem w
organizacji, to jednym z następstw współpracy członków grup formalnych są przyjaźnie i
sympatie zrodzone w procesie wzajemnego zaspokajania potrzeb osobistych, a w
konsekwencji powstania grupy lub grup nieformalnych. Tą drogą wyłaniają się przywódcy
nieformalni o dużym autorytecie oraz niejako drugie życie w grupach formalnych.
Charakterystyczną rzeczą jest to, iż nieformalne kanały komunikacyjne są często sprawniejsze
niż formalne i oficjalne.
Rodzina jest grupą pierwotną i gwarantuje człowiekowi zaspokojenie potrzeby
bezpieczeństwa, jest ona podstawową komórką życia społecznego, w której przekazywane są
wartości i postawy. Rodzina jest, jak wszystkie instytucje społeczne, czymś zmiennym i
ulegającym historycznym przeobrażeniom, dlatego też definicja rodziny jest różnie
opisywana np. autor amerykański, Clifford Kirkpatrick w swoim dziele “The Family as
Process and Institution” z 1955 roku, określa rodzinę jako “instytucję zawierającą właściwe
danej kulturze normy regulujące zachowanie seksualne, reprodukcję gatunku, wychowanie
dzieci i wzajemne stosunki różnych grup wyróżnionych według wieku, płci i stosunków
pokrewieństwa” . Dla pełnego obrazu rodziny należy by dodać, iż rodzina jest jednostką
gospodarczą, w szczególności jednostką zapewniającą w sensie ekonomicznym utrzymanie i
wychowanie dzieci.
Porównując różne kultury, spotykamy się z rozmaitymi typami rodzin. Klasyfikacja rodzin
jest poddana różnorodnym kryteriom.
Z punktu widzenia liczebności grup małżeńskich można wyróżnić dwa podstawowe typy
rodzin: monogamiczne i poligamiczne.
Najczęściej spotykamy się z związkami monogamicznymi, czyli małżeństwo jednego
mężczyzny i jednej kobiety.
Poligamicznymi małżeństwami nazywamy takie, w których występuje równocześnie więcej
niż jeden mężczyzna (poliandria-wielu mężczyzn i jedna kobieta) lub więcej niż jedna kobieta
(poligynia -wiele kobiet i jeden mężczyzna).
Do tego podziału można dołączyć model rodziny nuklearnej (małej) składającej się z dwóch
dorosłych osób różnej płci wraz z ich dziećmi zamieszkujący razem oraz model rodziny
poszerzonej (dużej) składającej się z kilku rodzin nuklearnych opartych na więzi rodzicdziecko i obejmującą stosunki między rodzeństwem. Na przykład dziadkowie, ich dzieci i
wnuki to rodzina poszerzona.
Z punktu widzenia pozycji obu płci, rodziny dzielić możemy na dwa typy zwane
“macierzystym” i “ojcowskim”. Rodzinę macierzystą charakteryzują takie cechy jak: system
ustalania pochodzenia, w którym pochodzenie i pokrewieństwo ustala się w linii żeńskiej tzw.
matrylinearyzm, zamieszkiwanie w siedzibie rodowej kobiety i sprawowanie władzy w
rodzinie przez kobietę tzw. matriarchat. Rodzina typu ojcowskiego jest odwrotnością rodziny
macierzystej pod względem tych samych cech. I tak pokrewieństwo ustalane w linii męskiej
to patrylinearyzm, a sprawowanie władzy w rodzinie przez mężczyznę to patriarchat. Warto
również wspomnieć o dość modnym modelu władzy
w rodzinie, w którym mężczyzna i kobieta posiadają równą władzę tzw. model egalitarny.
Wszystkie cechy obu tych rodzin rzadko występują jednocześnie, często jest to mieszanka
cech rodzin macierzystych i ojcowskich.
Życie rodzinne jest różne na całym świecie, jest to przeważnie uwarunkowane różnorodnością
kulturową.
Dla przykładu życie rodzinne Polaków przebiega pod znacznym wpływem Kościoła
Katolickiego. Oddziaływania Kościoła dokonują się w cyklu roku liturgicznego. Analiza
treści religijnych realizowanych w roku liturgicznym, rozpoczynającym się od adwentu,
dowodzi, że w ciągu tego całego cyklu poddawane są m.in. analizie moralnej, wszystkie
elementy ludzkiego życia oraz pełnione przez człowieka role społeczne. Niezwykle dużo
uwagi poświęca się rodzinie, pracy i uczestnictwu jednostki w życiu społecznym, w tym i
życiu świeckim.
Wpływ Kościoła na pełnienie przez jednostkę ról małżeńskich i rodzinnych dokonuje się w
dwojakiej formie: przez bezpośrednie oddziaływanie podczas uczestnictwa w liturgii
kościelnej oraz przez podtrzymywanie obrzędowości kościelno-liturgicznej w rodzinach. Obie
te formy są wzajemnie się uzupełniające.
Szczególną rolę w życiu rodziny pełnią święta kościelne, a zwłaszcza Boże Narodzenie,
Nowy Rok, Wielkanoc i Wszystkich Świętych. Ożywiają one więź rodzinną, bliskość
psychiczną, ułatwiają podtrzymywanie kontaktów osobowych między członkami rodziny oraz
są okazją do przeżywania wspólnych wartości. Kościół uobecnia się w życiu rodziny w
najważniejszych momentach takich jak np.: narodziny, zawarcie związku małżeńskiego,
choroba, śmierć oraz w wielu innych sytuacjach.
B. Na czym polega aspekt prawny rodziny?
Aspekt prawny ( punkt widzenia ) na zakres praw i powinności poszczególnych członków
rodziny reguluje w Polsce Kodeks Rodzinny. Z Kodeksu wynika, że podstawowym
obowiązkiem każdego z członków rodziny jest „ współdziałanie dla jej dobra „. Obowiązek
ten dotyczy zwłaszcza rodziców – współmałżonków, którzy winni przyczyniać się do
zaspokajania potrzeb duchowych i materialnych swoich dzieci.
Dzieci do osiemnastego roku życia podlegają władzy rodzicielskiej; dziecko musi
wykonywać to, czego oczekują od niego rodzice lub opiekunowie. Jeżeli dziecko jest
pełnoletnie i pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym ( zamieszkuje z rodzicami ),
to ma obowiązek przestrzegania norm i reguł, które ustalają rodzice. Obowiązek
wykonywania władzy rodzicielskiej polega nie tylko na narzucaniu dzieciom swojej woli, ale
także kierowaniu ich rozwojem i postępowaniem. W każdym takim przypadku rodzice
ponoszą prawną odpowiedzialność za postępowanie, a także za skutki podejmowanych przez
siebie w stosunku do dzieci, decyzji prawnych, moralnych, wychowawczych
i opiekuńczych. Opieka rodziców nad dziećmi w sensie prawnym oznacza każdą dbałość o
zaspokajanie potrzeb materialnych i duchowych dziecka. W tym przypadku rodzice chronią
również dzieci przed niebezpieczeństwami wynikającymi z kontaktów dziecka ze światem
zewnętrznym. Ponosić też muszą koszty jego wykształcenia, wychowania, nawet zarządzać
mieniem, jeżeli dziecko takowe posiada. Ponadto, przed prawem, rodzice zawsze występują
jako rzecznicy interesów dziecka. Zastępują oni dziecko ( aż do pełnoletności )w
czynnościach prawnych wykonywanych na jego rzecz i w jego imieniu.
Rodzina stanowi dla jednostki, bez względu na jej wiek i kondycję, grupę oparcia i
psychicznego wsparcia. Do wielu ról społecznych trudno przygotować się poza rodziną.
Rodzina uczy nas pełnienia pewnych funkcji. Od najmłodszych lat przynależymy do grupy
zwanej rodziną generacyjną pełniąc w niej rolę syna (córki), rolę brata (siostry), w niej
dorastamy, osiągamy pełną dojrzałość, aby zostać członkiem rodziny prokreacyjnej czyli
pełnić rolę ojca (matki), męża (żony).
Rodzina jest także, komórką odgrywającą zasadniczą rolę w procesie socjalizacji jednostki.
Proces ten polega na wpajaniu jej podstawowych przyzwyczajeń, norm i umiejętności, bez
których jej udział w życiu społeczeństwa byłby niemożliwy.
C. Na czym polega aspekt moralny rodziny?
Każda jednostka „ wrastająca w społeczeństwo musi nauczyć się „ bycia jednostką moralną
„, to znaczy taką, która postępuje według pewnych ogólnie przyjętych norm, standardów,
reguł postępowania, które przekazywane są w rodzinie i w społeczeństwie.
Każda rodzina posiada w tym przypadku własny system wartości, przez który należy
rozumieć to wszystko, co stanowi przedmiot potrzeb, dążeń i aspiracji poszczególnych
jednostek. Do wartości tych tradycyjnie można zaliczyć samą rodzinę, różne przedmioty
materialne, osoby, grupy społeczne, instytucje, idee, typy działań. Wartości te wynikają z
jednej strony z potrzeb ludzkich, ale z drugiej ukształtowane są przez wzorce kultury danego
społeczeństwa
w silniejszej mierze, niż potrzeby, którym tym wzorem podlegają. Jednocześnie wartości
nadają kierunek działaniu, są źródłem selekcji pewnych sposobów postępowania,
formułowania norm i ocen. W związku z tym rodzina kształtuje pewne orientacje na wartości:
a) codzienne, związane bezpośrednio z różnymi dziedzinami życia i aktywności człowieka
b) bardziej abstrakcyjne, nadające sens życiu ludzkiemu.
Do wartości codziennych zalicza się na przykład :
pracę zawodową, życie rodzinne, odpoczynek, rozrywki, działalność społeczną, polityczną.
Wśród wartości o wyższym stopniu abstrakcji znajdują się także wartości
o charakterze osobistym na przykład:
realizacja własnych zdolności, uczciwość w postępowaniu z innymi ludźmi, prestiż,
twórczość, sława, władza, wiara, itd.
Wśród wartości moralnych na plan pierwszy, w wielu dziedzinach, wysuwają się zawsze
pewne zasady regulujące współżycie członków, a związane
z ogólniejszymi zasadami normującymi stosunki między ludźmi.
Należą do nich:
wzajemny szacunek, lojalność, wierność małżeńska, gotowość do niesienia pomocy w
potrzebie, solidarność na wypadek niebezpieczeństwa zagrażającego któremuś z członków
rodziny.
W przeszłości istotną rolę odgrywał autorytet ojca rodziny, zasada hierarchii społecznej,
posłuszeństwo dzieci wobec starszych, nierozerwalność małżeństwa. Obecnie coraz większe
znaczenie uzyskuje pewna autonomia dotycząca wszystkich członków rodziny, oczywiście w
odpowiednim dla poszczególnych osób wymiarze. Zasada równopartnerstwa dotyczy
szczególnie dorastających dzieci i ich rodziców.
Zasady powyższe nie zawsze oczywiście są wyraźnie sformułowane
i realizowane przez rodzinę z pełną świadomością, niemniej jednak stanowią one w wielu
wypadkach ważny element więzi rodzinnej. Niekiedy wchodzą
w skład bardziej rozbudowanej ideologii rodzinnej, której istotną część tworzą poglądy na
cele i zadania rodziny oparte czy to na przesłankach religijnych, czy też na ogólniejszych
przesłankach związanych na przykład z taką wartością, jaką stanowi dom.
Potrzeba domu stanowi szczególne miejsce wśród wartości moralnych. Oznacza ona
równolegle potrzebę bezpieczeństwa, spokoju, prywatności, których człowiek nie może
odnaleźć w innych dziedzinach życia społecznego. Dom oznacza psychiczne otwieranie się
dobrowolnie dla kontaktów z innymi osobami. To wreszcie baza materialna miłości
rodzicielskiej i małżeńskiej – wygodne i samodzielne mieszkanie, w którym panuje ład,
schludność, estetyka. Dom to również miejsce, w którym dobro dzieci jest wysuwane na plan
pierwszy, nieraz kosztem pomyślności całej rodziny, a zwłaszcza rodziców.
W tym przypadku dużą uwagę przywiązuje się do wykształcenia, jako do tej wartości, która
może przynieść wymierne korzyści młodemu pokoleniu.
Uczenie moralności we współczesnej rodzinie przestało być prostym przekazywaniem jedynie
pewnych zasad i zwyczajów, które obowiązywały
i obowiązują nadal. Jest to bardziej skomplikowany kompleks współdziałania dziecka i
rodziców, którzy uczą się reguł moralnego postępowania. Oczywiście uczą tych reguł głównie
rodzice. To oni tłumaczą dziecku co jest dobre dla niego, a co złe i nieodpowiednie. Służą
często w tym przypadku własnym przykładem. Z drugiej strony moralność własna jest
kształtowana przez sumienie. Sumienie to inaczej „ uwarunkowana reakcja ( głównie )
lękowa „ na to, co czyni się źle, na to co pozostaje w sprzeczności z ogólnie przyjętymi
standardami moralnymi. Sumienie oznacza także w szerszym rozumieniu system wewnętrznej
kontroli zgodności zachowań jednostki z przyjętymi przez nią normami. Innym czynnikiem,
który kształtuje zachowania moralne jest poczucie wstydu. Oznacza ono, że dziecko już wie
co jest dobre i co złe. Nabyło i uznało za swoje pewne wartości, które zostały mu przekazane i
które dalej mogą być regulatorem jego postępowania.
Warto dodać, że nie zawsze rodzina realizuje i wypełnia w sposób właściwy nałożone nań
funkcje w płaszczyźnie moralnej. Często jest tak, że w rodzinie dochodzi do konfliktów,
nawet trwałych kryzysów, które kończą się nieraz rozpadem rodziny – rozwodem.
Rozwód jest zawsze złem, zarówno dla dzieci, jak i dla rodziców. Dzieci przez rozwód mają
zakłócone szczęśliwe dzieciństwo. Rodzice mają z kolei poczucie osobistej klęski
wzmocnione przeświadczeniem, że dodatkowo krzywdzą własne dzieci.
U podstaw rozbicia rodziny leżą różnorakie przyczyny. W Polsce najczęściej jako przyczyny
rozwodów, wymienia się:
niezgodność charakterów obojga małżonków, sprzeczne oczekiwania seksualne, alkoholizm i
brak odpowiedzialności. Warto dodać, że im więcej dzieci
w rodzinie, tym jest ona bardziej trwała. Częściej rozwodzą się małżeństwa
z dzieckiem poczętym przed ślubem. Najmniej trwałe małżeństwa to te, które są zawierane
przed dwudziestym rokiem życia, a najbardziej trwałe to te, które zakładają ludzie dojrzali,
ustabilizowani zawodowo, świadomi swoich pragnień i celów.
Podsumowując rodzina jest podstawową grupą budującą społeczeństwo.
Uniwersalną cechą i najważniejszym jej zadaniem jest to, że ma ona zapewnić ciągłość
gatunkową ludzkości. Oznacza to, że musi ona zapewnić warunki materialne dla utrzymania i
wychowania dzieci. Rodzina także, reguluje stosunki pokrewieństwa oraz dziedziczenia. Jest
także, ogniwem odpowiedzialnym za socjalizację czyli wprowadzenie jednostki do
społeczeństwa.
Bibliografia
Norman Goodman : “Wstęp do socjologii” . Zysk i S-ka. Poznań 1997 r.
Rozdziały:
“Grupy i organizacje społeczne”
“Rodzina”
Jerzy J. Wiatr : “Społeczeństwo wstęp do socjologii systematycznej”. PWN Warszawa 1981 r.
Rozdział “Grupy społeczne: egzemplifikacja”.
Roman Ossowski : “Wiedza o życiu w społeczeństwie” . PPH “REPLAY” Warszawa 1994 r.
Rozdziały:
“Grupy w społeczeństwie”
“Rodzina jako grupa pierwotna”
x60