Kultura morza Egejskiego

Kultura morza Egejskiego
Obszar Morza Śródziemnego między zachodnimi wybrzeżami Azji Mniejszej i wschodnim
Grecji lądowej wraz z Peloponezem , stał się centrum rozwoju cywilizacji określanej kulturą
Morza Egejskiego .
Kulturę tę dzieli się na;
Kreteńską – istniejącą na Krecie,
Helladzką-rozwiniętą w Grecji właściwej oraz
Cykladzką- rozwijającą się na wyspach Cyklad ( np.. Delos, Melos, Naksos, Thera )
Prowadzone na tym terenie badania archeologiczne najlepiej opisały kultury kreteńską i
mykeńską . Kultura cykladzka najsilniej jest wiązana z Troją , opisaną w poematach
Homera.
W XIX wieku niemiecki uczony , H. Schlimann, właśnie z Iliadą w ręku odnalazł Troję z jej
dziewięcioma warstwami osadniczymi. Uważał, że opisany przez Homera gród odpowiada
drugiej warstwie, a znaleziony w niej skarb nazwał „skarbem Priama”. Jednak współczesne
badania dopatrują się homerowskiej Troi w szóstej i siódmej warstwie świadczą o tym ślady
pożaru i gliniane beczki (pitosy) do przechowywania zapasów podczas oblężenia Troi , po
którym padła .
Z kulturą cykladzką łączy się też wyspę Santorin w starożytności zwaną Therą . Na tej
wyspie Kadmos poszukiwał swojej siostry Europy , porwanej przez Zeusa. Na wyspie od
kilkudziesięciu lat są prowadzone prace wykopaliskowe. Najwspanialsze dzieła odkryto w
Akrotiri. Są to pozostałości domów, w których zachowały się wspaniałe malowidła (np.
Pokój Dam czy Pokój Lilii). Część wyspy uległa zniszczeniu podczas wybuchu wulkanu
Kajmeni ok. 1500r. p.n.e. Platon fakt ten i Therę utożsamiał z Atlantydą, o której napisał
tysiąc lat później.
Kultura kreteńska- Kreta
Nazywana jest też kulturą minojską od króla Minosa. Rozwijała się miedzy 3000-1200 r.
p.n.e. W początkowym okresie dominowało budownictwo mieszkalne wspólnot rodowych.
Były to wieloizbowe domy zgrupowane wokół wewnętrznego dziedzińca, pozbawione murów
obronnych. Budulcem był kamień, cegła i drewno. W okresie między 2000-1200 r. p.n.e. w
budownictwie tym dokonywały się zasadnicze zmiany. Powstawały wielkie kompleksy
budynków, zwane pałacami. Dotychczas odkopano cztery takie obiekty: w Knossos,
Fajstos, Malli i Kato Zakro .
Pałac w Knossos : powierzchnia 180x 130 m., zbudowany na wzniesieniu, połażony
wśród miejskiej zabudowy. Od strony zbocza był jednopiętrowy od strony doliny posiadał
kilka kondygnacji połączonych klatkami schodowymi. Kondygnacje, tarasy czy portyki
podparte były, obok filarów, charakterystycznymi, niewysokimi kolumnami o gładkim,
malowanym na czerwono trzonie, rozszerzających się ku górze. Wieńczył je kapitel
przypominający okrągłą poduszkę. Pałac nie posiadał obwarowań, a znaczna część murów
była zajęta przez warsztaty rzemieślnicze i ogromne magazyny. Był potężnych rozmiarów,
miał nieregularny kształt zabudowy i w mitologii greckiej był kojarzony z labiryntem.
Elementem organizującym plan pałacu był obszerny, prostokątny dziedziniec centralny,
wokół którego usytuowano pomieszczenia o różnych funkcjach. Sala Tronowa z
kamiennym tronem, osobiste apartamenty króla zajmowały piętra w zachodnim i
południowym skrzydle pałacu oraz miejsce kultu tzw.. Sala Królowej.
Pałac posiadał system kanalizacji oraz urządzeń grzewczych.
1
Ściany pomieszczeń były pokryte freskami przedstawiającymi baśniowe ogrody, sceny z
życia mieszkańców, barwne sceny dworskie , widowiska postacie dziewcząt i chłopców w
niespotykanych strojach, krajobrazy, kwiaty np. lilie i zwierzęta .
Pałac w Knossos łączy się z mitologiczną opowieścią o Minotaurze, Dedalu i Ikarze
prawdopodobnie architektach pałacu ?; także z Ariadną i jej nicią mającą wyprowadzić
Tezeusza z podziemnego labiryntu.
Kultura mykeńska- Mykeny , 1600-1100 r. p.n.e.
Największe zachowane cytadele znajdowały się w Mykenach, Tirynsie, Pylos . W Mykenach
była to cytadela o kształcie trójkąta i powierzchni 30 tys.m. Zbudowana bezpośrednio na
skale, z dużych, obrobionych bloków wapienia (mających wysokość od 5-8 m). Do cytadeli
prowadziły dwa wejścia i dwa przejścia wypadowe. Jedno z wejść nazwane jest bramą Lwic.
Tworzą ją potężne bloki . Bramę zwieńcza trójkątny prześwit, zamknięty kamiennym
reliefem przedstawiającym dwie lwice wsparte łapami na cokołach. Z pałacu usytuowanego
w centralnej części cytadeli najlepiej zachował się megaron- prototyp świątyni greckiej.
Starożytna Grecja
- podstawowe okresy;
Archaiczny- trwający do wojen perskich i zwycięstwa Greków pod Salaminą w 480 r. p.n.e.
Powstały rywalizujące między sobą w gospodarce i kulturze państwa- miasta . Wielka
kolonizacja greckich ośrodków w pd. Italii, Sycylii, na wybrzeżu Morza Czarnego, Egiptu.
Kształtowała się ; religia, pismo, literatura, teatr, filozofia , pierwsze style w architekturze
Klasyczny-obejmujący lata480-404-323 p.n.e., tzn. do śmierci Aleksandra Wielkiego
okresu nazwanego „ złotym okresem kultury greckiej”. Ateny po zwycięstwie w wojnach
perskich przewodziły pozostałym miastom. Szczególną świetność osiągnęło za czasów
Peryklesa (443-430 r. p.n.e.). W zakresie polityki wewnętrznej był to okres rozkwitu ustroju
demokratycznego , w tym czasie powstało Zgromadzenie Ludowe, powstały liczne budowle
publiczne. W sztuce na zamówienie miasta tworzyli najlepsi rzeźbiarze, wspaniale rozwijał
się teatr. Wystawiano w nim największe dzieła Ajschylosa czy Sofoklesa. Szczególną rolę
pełnili wielcy mędrcy filozofii; Sokrates, Platon, Arystoteles.
Osłabienie pozycji Aten nastąpiło po klęsce w wojnie peloponeskiej (431-404 r.
p.n.e.).Upadek Aten nastąpił w wyniku powolnego osłabienia politycznego i gospodarczego
miast greckich a także wzmocnieniu potęgi Macedonii, która pod panowaniem Filipa a potem
jego syna Aleksandra opanowała Grecję .
Hellenistyczny-trwający od 323 r. p.n.e. podboju rzymskiego 146 r. p.n.e.
W nowych warunkach ekonomicznych, politycznych i społecznych, po podbojach
Aleksandra Wielkiego doszło do kształtowania się nowych form kultury greckiej, w ścisłym
związku z kulturami ludów Wschodu.
Po śmierci Aleksandra Wielkiego jego imperium rozpadło się na trzy duże monarchię;
w Egipcie- Ptolemeuszy,
2
w Azji Zachodniej- Seleucydów,
w Macedonii- Antygonidów.
Grecja straciła całkowicie niepodległość w 27 r. p.n.e. kiedy stała się rzymską prowincją .
Świątynia grecka
Dominującym rzutem był prostokąt , którego dłuższe boki (ścian) były wysunięte do przodu
(anty) tworząc przedsionek (pronaos), pomiędzy nimi były ustawione dwie kolumny. We
wnętrzu , czyli celi (naos) umieszczano posąg bóstwa. Dalszym rozwoju świątyni anty
zastąpiono kolumnami – i tak powstał cztero kolumnowy portyk. Podobny portyk dodano
również w fasadzie tylnej ; potem świątynie otoczono kolumnami, w jednym lub dwu
rzędach. Budowle świątyń wznoszone na rzucie koła, kwadratu , spotyka się w Grecji bardzo
rzadko.
Świątynia była dla Greków miejscem kultowym i reprezentacyjnym dlatego budowali ją na
podwyższeniu, kamiennym trzystopniowym fundamencie. Najwyższy stopień (stylobat)
przechodził w posadzkę. Najważniejszym elementem plastyki ścian stały się kolumny,
które nadawały jej specyficzny charakter.
Kolumny składały się z trzech elementów; kapitelu(głowicy), trzonu i bazy(podstawy).
Na nich wspiera się belkowanie złożone z architrawu(belka konstrukcyjna oparta na
kolumnie), fryzu oraz gzymsu.
Elementy te przybierały różne formy wyrazu plastycznego, określane jako porządki.
Porządek dorycki – kolumna nie posiada bazy i stoi bezpośrednio na stylobacie. Trzon
kolumny, zwężający się w jednej trzeciej wysokości, posiada wybrzuszenie(entazis), na całej
długości kolumna była żłobkowana(kanelowana). Głowica składała się z okrągłej
poduszki(echinus) i kwadratowej płytki(akabus). Belkowanie podzielono na; architraw, fryz
oraz gzyms. Fryz tworzyły tryglify(trzy pionowe żłobkowania) oraz metopy (pola najczęściej
wypełnione rzeźbą).
Porządek joński – kolumna posiadała bazę, trzon gęściejsze kanelowanie, głowica zaś
uformowana jest w kształcie baranich rogów (spirali) i nosi nazwę woluty. Fryz jest ciągłymoże być zupełnie gładki lub pokryty płaskorzeźbą.
Porządek koryncki –wykształcił się w okresie hellenistycznym; jest podobny do jońskiego ,
lecz jest bardziej dekoracyjny i rzeźbiarsko bardziej wyrafinowany. Głowica kolumny
ukształtowana jest w formie kielicha z wychodzącego z niego rzędami liści akantu. Świątynia
posiada dwuspadowy dach, zatem od frontu i z tyłu budowli pomiędzy krawędziami
bocznymi dachu powstał trójkątny przyczółek. Przyczółek nosił nazwę (tympanonu), który
Grecy wypełniali dekoracją rzeźbiarską.
Przykłady porządków architektonicznych świątyń greckich;
Porządek dorycki-świątynie: Zeusa w Olimpii , Hery w Olimpii , Ateny na Akropolu,
Hefajstosa w Atenach, Posejdona na przylądku Sunion, Apolla w Delfach, Hery w
Paestum, Hery w Selinunt; skarbiec Ateńczyków w Delfach.
Porządek joński-świątynie: Nike na Akropolu, Artemidy w Efezie, Ateny w Prienie,
Apolla w Didymie; skarbiec Syfnijczyków w Delfach.
3
Porządek koryncki-do IV w. p.n.e. był stosowany wyłącznie do wystroju wnętrza
budowli. Na zewnątrz świątyni pojawił się na przełomie IV/III w. p.n.e. Przykładami są
świątynie: Zeusa Olbios w Olbii, Artemidy w Messenie i Zeusa Olimpijskiego w
Atenach.
Porządki architektoniczne były wykorzystywane w architekturze w różnych okresach co
najmniej do XIX wieku.
Ich piękno i oddziaływanie leży w jasności formy, prostocie konstrukcji i celowości
występujących detali. O szlachetności architektury greckiej świadczą także wyrzeźbione
według tych zasad płaskorzeźby i posągi.
Budowle publiczne
Agora-rynek na skrzyżowaniu głównych ulic. Stanowił centrum życia politycznego,
handlowego i kulturalnego. Wznoszono tu świątynie fasadą skierowane na wschód. Był także
miejscem grobu-ołtarza mistycznego herosa, założyciela miasta lub dwunastu bogów, tu
mieściły się budowle państwowe i handlowe.
Portyki(stoa)- budowle składające się z podcieni kolumnowych frontem skierowane ku
agorze i pomieszczeń usytuowanych w głębi: mieściły sklepy i magazyny.
Buleuterion- sale zgromadzeń rady miejskiej. Odbywały się tam bule, czyli narady
najwyższego organu władzy. Buleuterion przyjmował najczęściej kształt prostokąta z
amfiteatralną widownią, podzielona na sektory. Poprzedzał go portyk z dziedzińcem, na
którym znajdował się ołtarz kultowy.
Prytanejon- siedziba Rady Pięciuset, tzw. prytanowie załatwiający bieżące sprawy . Tu
płonął wieczny ogień (ognisko państwowe). Prytanejon budowano w typie domu
mieszkalnego.
Metroon- świątynia bogini Rei, potem archiwum państwowe.
Ekleziasterion- gmach posiedzeń Zgromadzenia Ludowego, w którym zasiadali wszyscy
obywatele płci męskiej powyżej 20 lat. Rozstrzygano tu najważniejsze sprawy państwowe.
Bazylika- sala sądowa ,gdzie urzędował archont basileus -urzędnik najwyższej godności do
rozstrzygania spraw sądowych.
Propylion (propyleje) – monumentalna brama , o jednym lub kilku przejściach, prowadząca
do sanktuarium; pojawia się też np. w gimnazjonach , buleuterionach.
Katagogion (hotel) – kwadratowa budowla z licznymi pokojami usytuowanymi wokół
perystylu
Lesche – miejsce, gdzie zbierano się na pogawędki.
Obiekty sportowe
Sport rozumiany jako współzawodnictwo młodzieży bez broni w wymiarze religijnym
była to żądza walki i chwały doczesnej .Od 884r. p.n.e. Elidę uznano za kraj święty.
Wprowadzono tam zasady Ekecheiri, czasowego zawieszenia broni i pokoju bożego . W
tym czasie organizowano zawody zwane agonami lub igrzyskami . Miały one charakter
zmagań sportowy ale także muzycznych i teatralnych. Odbywały się zazwyczaj co
cztery lata. Okres po miedzy igrzyskami nazwano olimpiadą . Większość igrzysk miała
charakter zawodów lokalnych. Z czasem charakter ogólno grecki (panhelleński)
uzyskały cztery z nich;
4
Olimpia – od 776 r. p.n.e. poświęcone Zeusowi. Trwały 5 dni. Pierwszy i ostatni dzień
igrzysk był poświęcony modłom i uroczystemu świętowaniu zwycięzców. Zawody odbywały
się w biegach, walkach zapaśniczych, wyścigach rydwanów, oraz w pięcioboju(bieg, skok,
rzut oszczepem, rzut dyskiem, zapasy).
Delfy – igrzyska pytyjskie były poświęcone Apolinowi – Pytios. Początkowo były
poświęcone zmaganiom muzycznym i teatralnym, później dołączono do programu igrzysk
zmagania sportowe.
Nemea – igrzyska ku czci Zeusa-Nemejos. Początkowo tylko sportowe ale później także
muzyczne. Igrzyska te ustanowił Herakles.
Istmina – igrzyska poświęcone Posejdonowi, łączyły zawody sportowe i muzyczne,
odbywały się w gaju sosnowym.
Teatr grecki
Teatr cieszył się w Grecji ogromną popularnością. Obecność w nim traktowano jako
rozrywkę i jako obowiązek o charakterze religijnym. Wystawiane sztuki wychowywały
widza, pokazywały wzory postępowania , działalności instytucji ustrojowych, czy
wskazywały na obowiązki wobec bogów i społeczeństwa. Związek z kultem religijnym
miała tzw. „trój jedyna chorea” sztuka łącząca poezję muzykę i taniec w utworach
opartych o rytmy poetyckie. Początki sięgają dytyramb, czyli pieśni pochwalnych
śpiewanych na cześć Dionizosa.
Z tego zwyczaju zrodził się ok. VI w. p.n.e. dramat – tragedia i komedia takich
twórców jak ; Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Arystofanes, Sofona, Ezop.
Budowle teatralne
Amfiteatr zbudowany na planie koła,
Orchestra- ołtarz kultowy Dionizosa, miejsce dla chóru,
Proscenium – niska scena przeznaczona dla aktorów,
Skene – budowla sceniczna , garderoba, tło z trzema wejściami,
Teatron – widownia ,78 rzędów ,
Paradoksu – skrajnego przejścia w tearonie przeznaczonego dla chóru i gości z pierwszych
rzędów.
Do najlepiej zachowanych teatrów greckich należą obiekty: w Atenach (najstarszy),
Delfach, Epidauros, Dodonie, Prienie i Pergamonie.
5