RYS HISTORYCZNY
advertisement
RYS HISTORYCZNY Adam Smith (1723-1790) – wydał w 1776 r. książkę pt: „Badania nad naturą i przyczyną bogactwa narodów”, był prekursorem i twórcą przełomowej koncepcji gospodarki wolnokonkurencyjnej, zakończył też erę merkantylizmu (celem gosp. było bogacenie się w kruszce szl. łupienie). Adam Smith w swoich teoriach wyprzedzał znacznie epokę w której żył. Według Adama Smitha kraj dobrze prosperuje, jeśli w tym kraju jednostki dobrze funkcjonują a „niewidzialna ręka rynku” przekształca egoistyczny zysk w dobrobyt społeczny. Kluczem do rozwoju gospodarczego są: wolność wymiany handlowej i bodźce. Adam Smith stwierdził w swoim dziele o Bogactwie Narodów: „Nie od przychylności rzeźnika, piwowara czy piekarza oczekujemy naszego obiadu, lecz od ich dbałości o ich własny interes”. Zwracamy się więc nie do ich humanitarności, dobroci, lecz do ich egoizmu! Oni po prostu chcą przede wszystkim zarobić i dzięki temu jest szansa, że nas dobrze obsłużą. Teoretyczny model Adama Smitha zakładał, że rynek jest przeźroczysty tzn. istnieje symetria informacji między kupującym i sprzedającym, co jest jednak rzadkością, bo zwykle istnieje asymetria informacji, między kupującym i sprzedającym (np. rynek starych samochodów, zakupy towarów w supermarketach zapakowanych w workach i dopiero po otwarciu możemy stwierdzić co to jest itp.). Z czasem też okazało się, że „niewidzialna ręka rynku nie jest wstanie wszystkiego załatwić”, że rynek trzeba jednak (ustawiać, kontrolować, planować, przez władze centralne) uprawiać tak jak uprawia się ziemie, bo w przeciwnym wypadku wyrosną chwasty (które są zwykle bardziej aktywne) a nie pożądany plon który byłby wstanie wyżywić ludność. _______________________________________________________________ Kontynuatorami (uczniami) myśli Adama Smitha byli trzej tzw. czarni ekonomiści: Jean Baptiste Say, Thomas Robert Malthus i David Ricardo, którzy w przeciwieństwie do Adama Smitha, starali się jedynie aby ekonomia nie pozostawała w tyle za wielkimi przemianami gospodarczymi ich czasów. _______________________________________________________________ Jean Baptiste Say (1767-1832) – jego kluczowym dorobkiem jest tzw. „prawo rynku” głoszące, „że produkcja towarów przynosi efektywny (tzn. realizowany w wydatkach) globalny popyt, wystarczający na zakup całej podaży towarów”. W analizowanych przez Saya systemach ekonomicznych nie mogła istnieć nadprodukcja. Inaczej mówiąc popyt musiał być równy podaży, aby gospodarka była w równowadze i nadprodukcja nie mogła istnieć. Thomas Robert Malthus (1776-1834) – wyprowadził ze swoich teoretycznych rozważań trzy zasadnicze wnioski: 1. liczba ludności jest ograniczona, przez środki utrzymania, 2. liczba ludności wzrasta w postępie geometrycznym, natomiast przyrost podaży żywności następuje w postępie arytmetycznym, 3. asymetria ta będzie się utrzymywać, więc liczba ludności hamowana będzie przez podaż żywności. _______________________________________________________________ David Ricardo (1772-1823) – kontynuując myśli Malthusa sformułował niezwykle surowe żelazne prawo pracy stwierdzając, że płaca jest ceną umożliwiającą ogółowi robotników utrzymanie i zachowanie swojego gatunku (robotników), nie zwiększając ani nie zmniejszając ich liczby. _______________________________________________________________ Karol Marks (1818-1883) – uważany jednak nadal za jednego z najwybitniejszych ekonomistów obok Adama Smitha i Maynarda Keynesa (1883-1946). Karol Marks napisał łącznie ponad 3000 stron prac teoretycznych, głównie o kapitalizmie, zawierając krytykę tego systemu. Napisał on jednak także Manifest Komunistyczny stąd kojarzono go nieco mylnie wyłącznie z komunistami, jednak komunistą nie był. Marks rzeczywiście nie opracował teorii ekonomicznej socjalizmu, ponieważ nie był on socjalistą utopijnym, lecz realistą. Sam o sobie pisał, że nigdy nie skonstruowałem „systemu socjalistycznego” jest to wymysł Wagnerów (i wszystkich innych), jego głównym dziełem była wielotomowa książka pt. „Kapitał” oraz „Zarys krytyki ekonomii politycznej”, „Teorie wartości dodanej”, „Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej” itd. Rozwój gospodarczy nie odbył się jednak do końca według przewidywań Marksa przynajmniej w minionym czasie. Reformy, opieka, społeczna, polityka makroekonomiczna rządów kapitalistycznych złagodziły pęd społeczeństw do rewolucji, ograniczając nadmierną koncentrację kapitału. Idee marksistowskie nie znalazły dostatecznego rezonansu w krajach rozwiniętej gospodarki wolnorynkowej, ale przejęte zostały do praktyki gospodarczej w krajach w których dominowały pozostałości feudalizmu (Rosja, Chiny, komunizm, socjalizm utopijny). Niewątpliwie jednak Marks jako klasyk myśli ekonomicznej wpłynął jednak na dalszy rozwój teorii ekonomicznych. Jego teorie traktowane bardziej długofalowo w obecnej dobie procesów globalizacji, informatyzacji i automatyzacji – zawierające: krytykę kapitalizmu, nadmiernej koncentracji kapitału, ułomności, wady systemowe rynku, teorię podziału i wartości dodatkowej – stają się nadal aktualne i ważne. John Maynard Keynes (1883-1946) – odrzucił twierdzenia ekonomii neoklasycznej o samoczynnym zapewnieniu przez wolnokonkurencyjny mechanizm rynkowy nieprzerwanego wzrostu gospodarczego oraz racjonalnego wykorzystania zasobów. Był zwolennikiem ingerencji państwa w gospodarkę przez oddziaływanie na wzrost popytu, zwłaszcza inwestycyjnego, przez powiększanie deficytu budżetowego, zwiekszenie podaży pieniądza na rynek – w celu pobudzenia popytu na towary. Napisał w 1936 roku fundamentalną pracę pt. „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza”, Popularność tej pracy wynika przede wszystkim z tego, że ortodoksyjne teorie ekonomiczne następców Smitha nie pozwalały rozwiązywać kryzysów wywołanych przez nadprodukcję w gospodarce amerykańskiej w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku (głównie po krachu na Giełdzie Nowojorskiej w 1929 roku). Istota Keynesowskiej „rewolucji” sprowadzała się do trzech stwierdzeń: 1. nowoczesna gospodarka osiąga równowagę nie tylko przy pełnym zatrudnieniu, ale również w warunkach bezrobocia, 2. prawo Saya już nie obowiązuje i może istnieć niedobór popytu (co oznacza, że jest nadmiar towaru na rynku, w sklepach), 3. rząd musi ponosić nie pokryte przez dochody wydatki na podtrzymanie popytu w okresie depresji i zastoju gospodarki (co sprowadza się do ingerencji państwa w gospodarkę, podnoszenie deficytu budżetowego, obniżanie stóp procentowych, dla zwiększonej ilości pieniądza na rynku, w celu podtrzymania popytu i ruchu w gospodarce). Państwo stało się odpowiedzialne za ogólne funkcjonowanie gospodarki, natomiast Keynes nie zakwestionował i nie naruszył dotychczasowych zasad w obszarze mikroekonomiki. Istniał tam nadal wolny rynek, firma prowadząca (egoistyczne) interesy, przedsiębiorca, konkurencja doskonała i niedoskonała, monopol oraz kapitalistyczna teoria podziału. Po okresie wielkich triumfów teorii Keynesa w praktyce gospodarczej USA i wyciagnięcia kraju z kryzysu gospodarczego (po 1929 r.), okazało się, że stosowana w nadmiarze powoduje ona wzrost inflacji, której poziom osiągnął w Stanach Zjednoczonych w 1974 r. niecałe 14% i 15% w 1980 roku. Co zapoczątkowała z kolei działalność monetarystów. _______________________________________________________________ Milton Friedman (monetarysta, ur. 1912 r.) – był on i pozostał nadal czołowym amerykańskim przedstawicielem doktryn klasycznego rynku konkurencyjnego i przeciwnikiem rządowej regulacji gospodarczej. Głównym jednak wkładem Friedmana w historię ekonomii jest lansowanie poglądu, że działania pieniężne rynku mają decydujący wpływ na gospodarkę, a zwłaszcza na ceny. Ceny zmieniają się wraz z ilością pieniądza w obiegu przy odpowiednim uwzględnieniu szybkości transakcji. Zgodnie z teorią monetarystów (np. też Irvina Fishera 18671947) ruchy cen w górę można zatrzymać przez ograniczenie podaży pieniądza na rynku(czyli ograniczenie ilości pieniądza w obiegu na rynku). Kreowana przez Friedmana polityka monetarna działała przeciw inflacji, przez podnoszenie stóp procentowych, co z kolei powoduje hamowanie chęci zaciągania kredytów bankowych i powoduje wzrost depozytów. Powoduje to jednak także ograniczenie popytu na towary, może dławić przedsiębiorczość, powodować kryzysy z drugiej strony – pomimo minimalnej inflacji a nawet deflacji (czyli ujemnej inflacji). Wysokie stopy procentowe są bardzo korzystne dla ludzi posiadających pieniądze na udzielanie wysokooprocentowanych pożyczek. Faworyzuje to zamożne jednostki i instytucje. Monetaryzm ogranicza wydatki konsumpcyjne i inwestycje przemysłowe, może powodować jednak także bezrobocie, depresje gospodarczą, nie mniej bolesną niż spowodowana przez nadmierną inflację. Monetaryzm i faworyzowanie najbogatszych jest przeciwieństwem dla polityki fiskalnej państwa (wysokie podatki) które są niekorzystne dla najbogatszych. _______________________________________________________________ Prawidłowo rozwijająca się gospodarka powinna raczej balansować między teorią ingerencji państwa w gospodarkę i podnoszenie deficytu budżetowego dla podtrzymania popytu wg Johna Maynarda Keynesa, co powoduje jednak inflację, a teoriami monetarystów (Miltona Friedmana, w Polsce Balcerowicza), podnoszące stopy procentowe, ograniczające inflację, co z kolei ogranicza popyt na towary. Powod. bezrobocie, deflację czyli ujemną inflację. Nadmierne stosowanie jednej lub drugiej teorii jest niekorzystne i grozi kryzysami, należy więc odpowiednio wypośrodkować stosowaną politykę ekonomiczna dla racjonalnego rozwoju gospodarki. Zwykle przyjmuje się, że poziom inflacji w danych warunkach powinien wynosić 3-4% dla stabilnego rozwoju i ewentualnie kilka, maksymalnie kilkanaście procent dla działań antykryzysowych i pobudzania popytu na towary, by eliminować nadprodukcję i kryzysy gospodarcze. Inflacja rzędu kilkuset procent powoduje chaos w gospodarce, podobnie deflacja (ujemna inflacja) rzędu kilkunastu procent. Monetaryści są utożsamiani z prawicą polityczną, natomiast Keynsiści (zwolennicy ingerencji państwa w gospodarkę, podnoszenia deficytu budżetowego) są postrzegani jako lewica, co też wymaga wypośrodkowania. Podobnie wypośrodk. wymagają pogl. konserwatywne i liberalne. (Tak jak zobojet. zasady – kwasem, pH7, aby to nie było żrące) Kontraktowy model przedsiębiorstwa Koordynacja działalności gospodarczej zwykle sprowadza się do rozwiązywania dwu podstawowych problemów: 1. kalkulacji – czyli odpowiedzi na pytanie, jak rozdzielić zasoby czynników produkcji, aby zapewnić dobrobyt, zadowolić członków organizacji społecznej, 2. kontroli – tzn. odpowiedzi na pytanie, co robić aby wszyscy ludzie współdziałali w zakresie niezbędnym do osiągnięcia celów. Przy rozwiązywaniu tych problemów każde społeczeństwo ma do dyspozycji dwa typy działań: 1. działania zorientowane na porozumienie (umowy społeczne, związki zawodowe, przepisy prawne, kodeks pracy ochrona środowiska itp. 2. działania zorientowane na wynik (maksymalizacja zysku za wszelką cenę z zainwestowanego kapitału). W konkurencyjnej gospodarce rynkowej, (bez większej ingerencji państwa), sterowanej cenami wg krzywej podaży i popytu – dominującym typem koordynacji jest działanie zorientowane na wynik. Opiera się ono na tym, że każdy z uczestników gry rynkowej, w miarę własnych preferencji i wiedzy o środkach, stara się maksymalizować swoje korzyści. Działanie zorientowane na wynik prowadzi do kompromisu ustalającego warunki „chwiejnego pokoju” i każda zmiana subiektywnych czynników może skłonić uczestników gry rynkowej do walki o poprawę swojej sytuacji, takie działania mogą „wskazywać na zysk sprawności” w porównaniu z gospodarką centralnie planowaną. W działaniu zorientowanym na wynik każdy parter rynkowy dba o swoje własne interesy, które krzyżują się na rynku – poprzez ceny spełniające funkcję systemu informacji. Do transakcji dochodzi wtedy, gdy następuje uzgodnienie manifestowanych przez podaż i popyt interesów uczestników transakcji. Właściciele kapitału ponoszą główne ryzyko gospodarcze, w razie porażki ponoszą straty, a w przypadku sukcesu zwiększone zyski. Właściciel (większościowy) ma zwykle swobodę realizowania własnych interesów w ramach obowiązującego prawa. Zespół przepisów prawa handlowego i cywilnego określa kontraktowy model przedsiębiorstwa. Jednak należy tu dodać, że właściciel (właściciele) dużego kapitału rzadko zarządzają bezpośredni przedsiębiorstwem. Zarząd oddawany jest zwykle fachowemu specjaliście-menedżerowi (zarządowi), nawet w 80% przypadków np. w Niemczech. Po zarejestrowaniu działalności gospodarczej właściciel lub upoważniony kierownik, zawiera na rynku pracy odpowiednie umowy z zespołami ludzi, którzy gotowi są oddać (za wynagrodzeniem) do dyspozycji właściciela swoja pracę. Podobnie jak zawiera się umowy na dostawę towarów. Właściciel kapitału oczekuje maksymalnej rentowności z zainwestowanego kapitału i stałego funkcjonowania firmy, pracownik oczekuje dobrej zapłaty za pracę i dobrych satysfakcjonujących warunków pracy. Działania zorientowane na wynik nawet w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej nie są jednak w pełni dotrzymywane i muszą być uzupełniane działaniami zorientowanymi na porozumienie dla lepszej koordynacji gospodarczej. Wyrazem koordynacji gospodarczej zorientowanej na porozumienie są regulacje prawne chroniące (ewentualnie) słabsze jednostki w kontaktach z dużymi przedsiębiorstwami, dysponującymi władzą ekonomiczną i często też polityczną. Dla ochrony konsumenta ustanowiono prawo o odpowiedzialności producenta, stworzono też systemy kontroli norm technicznych i bezpieczeństwa obsługi (np. ISO 9000) dla wyrobów wprowadzanych na rynek. Nierówność w procesach wymiany (wady rynku, rynek nieprzeźroczysty) korygować mają także przepisy o działalności gospodarczej i przeciwdziałaniu nieuczciwej konkurencji, monopolom, wrogim przejęciom itp. Dodatkowo prawo pracy (kodeks pracy), reguluje (ewentualnie) na korzyść pracownika (lub pracodawcy) odpowiednie ważne sytuacje w kontaktach pracodawca – pracobiorca. Zawiera się także (gł. w większych organizacjach) układy zbiorowe pracy, zawiązuje się związki zawodowe i organizacje pracownicze w celu obrony interesów pracowników wobec (rządnych gł. zysków) pracodawców. Odpowiednie regulacje prawne są także w statutach przedsiębiorstw. W wielu przypadkach (np. w Niemczech) rozwija się partycypacja pracowników w udziale w zarządzie firmy w zakresie gł. spraw pracowniczych, socjalnych, personalnych i również gospodarczych. Ograniczane są uprawnienia właścicieli kapitału do dysponowania informacja gospodarczą i własnością. Zaostrzają się przepisy ochrony środowiska. Ustawy tworzą zewnętrzne systemy restrykcyjne wobec właścicieli kapitału, co wpływa na proces podejmowania decyzji wewnątrz przedsiębiorstwa. Coraz większego znaczenia nabiera pojęcie etyki przedsiębiorstwa, stanowi ona zespół norm i reguł działania przyjętych do stosowania w przedsiębiorstwie na zasadach samodyscypliny w celu ograniczenia konfliktowej zasady maksymalizacji zysków (za wszelką cenę). W szczególności chodzi o sytuację, gdy zasada ta narusza ogólnie przyjęte normy etyczne. Ponadto strategia firmy musu być zgodna z kulturą przedsiębiorstwa. W 1973 w Davos przyjęto manifest: „że zawodowym zadaniem kierownictwa przedsiębiorstwa jest służyć klientom, współpracownikom i społeczeństwu oraz równoważyć ich sporne interesy” PODSTAWĄ ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘBIORSTWEM W GOSPODARCE RYNKOWEJ SĄ WIEC DZAŁANIA ZORIENTOWANE NA WYNIK, UZUPEŁNIANE KONIECZNIE DZIAŁANIAMI ZORIENTOWANYMI NA POROZUMIENIE.
