zasady ustroju politycznego państwa w konstytucji
advertisement
ZASADY USTROJU ZASADA DOMNIEMANIA POLITYCZNEGO NIEWINNOŚCI PAŃSTWA W POLSKIM PROCESIE W KONSTYTUCJI KARNYM RZECZYPOSPOLITEJ Anna Tęcza-Paciorek POLSKIEJ Z 1997 ROKU Jerzy Kuciński Waldemar J. Wołpiuk Warszawa 2012 Spis treści Wykaz skrótów / 9 Wstęp / 13 Rozdział I Cechy Konstytucji z 1997 r. jako ustawy zasadniczej / 17 1. Uwagi wstępne / 17 2. Szczególna treść Konstytucji z 1997 r. / 21 2.1. Konstytucja z 1997 r. „spadkobierczynią” postępowego i demokratycznego dziedzictwa polskich aktów konstytucyjnych / 21 2.2. Systematyka, regulowane materie i nowatorstwo unormowań Konstytucji z 1997 r. / 31 3. Szczególne cechy formalne Konstytucji z 1997 r. / 47 3.1. Wyjątkowość trybu przygotowania i uchwalenia Konstytucji z 1997 r. / 47 3.2. Odmienności trybu dokonywania zmian w Konstytucji z 1997 r. / 54 4. Najwyższa moc prawna Konstytucji z 1997 r. / 62 4.1. Konstytucja z 1997 r. „najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej” / 62 4.2. Zasada nadrzędności Konstytucji z 1997 r. w warunkach członkostwa Polski w Unii Europejskiej / 74 5. Konkluzje / 86 Rozdział II Pojęcie zasad ustroju politycznego państwa w Konstytucji z 1997 r. i próba określenia ich katalogu / 88 1. Uwagi wstępne / 88 2. Zasady prawa a zasady konstytucyjne / 90 5 Spis treści 3. Zasady konstytucyjne we współczesnym systemie prawa / 98 4. Problemy nazewnicze oraz niektóre cechy i funkcje zasad konstytucyjnych / 105 5. Problem normatywności zasad konstytucyjnych / 112 6. Zasady ustrojowe. Zasady ustroju politycznego państwa / 128 7. Próba określenia katalogu zasad ustroju politycznego państwa / 133 8. Konkluzje / 138 Rozdział III Zasada władzy zwierzchniej narodu / 141 1. Uwagi wstępne / 141 2. Geneza i rozwój zasady w myśli polityczno-ustrojowej i w teorii prawa konstytucyjnego / 143 3. Władza zwierzchnia w polskich konstytucjach / 149 4. Zasada władzy zwierzchniej narodu w Konstytucji z 1997 r. i jej ustrojowe znaczenie / 154 4.1. Naród – społeczeństwo obywatelskie / 156 4.2. Władza zwierzchnia w państwie – w Rzeczypospolitej Polskiej / 168 5. Zasada władzy zwierzchniej narodu z perspektywy przynależności Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej / 179 6. Konkluzje / 184 Rozdział IV Zasada demokratycznego państwa prawnego / 187 1. Uwagi wstępne / 187 2. Geneza i rozwój zasady demokratycznego państwa prawnego w myśli polityczno-ustrojowej i w teorii prawa konstytucyjnego / 190 3. Tradycje i kształt zasady państwa prawnego w historii prawa konstytucyjnego / 201 4. Określenie zasady państwa prawnego w Konstytucji z 1997 r. i jej ustrojowe znaczenie / 204 5. Treść zasady państwa prawnego w świetle Konstytucji z 1997 r. / 209 6 Spis treści 6. Instytucje konstytucyjno-ustrojowe służące realizacji zasady demokratycznego państwa prawnego / 216 7. Zasada demokratycznego państwa prawnego z perspektywy przynależności Polski do Unii Europejskiej i członkostwa w Radzie Europy / 223 8. Konkluzje / 231 Rozdział V Zasada łączenia przedstawicielskich i bezpośrednich form sprawowania władzy przez naród / 233 1. Uwagi wstępne / 233 2. Przedstawicielskie i bezpośrednie formy sprawowania władzy przez zbiorowego suwerena – ujęcie doktrynalne i rzeczywistość ustrojowa / 234 3. Polskie akty konstytucyjne przed 1997 r. o formach sprawowania władzy przez zbiorowego suwerena / 246 4. Określenie zasady łączenia przedstawicielskich i bezpośrednich form sprawowania władzy przez naród w Konstytucji z 1997 r. i jej ustrojowe znaczenie / 249 5. Przedstawicielskie formy sprawowania władzy przez naród w świetle Konstytucji z 1997 r. / 254 6. Formy bezpośredniego sprawowania władzy przez naród w świetle Konstytucji z 1997 r. / 269 7. Konkluzje / 279 Rozdział VI Zasada podziału władzy i równowagi władz / 282 1. Uwagi wstępne / 282 2. Kształtowanie się i istota zasady podziału władzy / 282 3. Zasada podziału władzy w polskich aktach konstytucyjnych przed 1997 r. / 289 4. Określenie zasady podziału władzy i równowagi władz w Konstytucji z 1997 r. i jej ustrojowe znaczenie / 297 5. Podział władzy w świetle Konstytucji z 1997 r. / 303 6. Równowaga władz w świetle Konstytucji z 1997 r. / 321 7. Traktatowe i konstytucyjne modyfikacje zasady podziału władzy i równowagi władz wynikające z członkostwa Polski w Unii Europejskiej / 330 8. Konkluzje / 339 7 Spis treści Rozdział VII Zasada pluralizmu politycznego / 342 1. Uwagi wstępne / 342 2. Z dziejów pluralizmu politycznego i konstytucjonalizacji partii politycznych / 343 3. Zarys dziejów pluralizmu politycznego w Polsce i jego odzwierciedlenia w polskich aktach konstytucyjnych przed 1997 r. / 349 4. Określenie zasady pluralizmu politycznego w Konstytucji z 1997 r. i jej ustrojowe znaczenie / 356 5. Treść zasady pluralizmu politycznego w świetle Konstytucji z 1997 r. / 363 6. Konstytucyjne granice wolności tworzenia i działania partii politycznych / 377 7. Konkluzje / 385 Rozdział VIII Zasada uczestnictwa samorządu terytorialnego w sprawowaniu władzy publicznej / 388 1. Uwagi wstępne / 388 2. Geneza samorządu terytorialnego / 390 3. Samorząd terytorialny w Polsce do 1997 r. w świetle stanowiska doktryny i regulacji konstytucyjnych / 393 4. Treść zasady uczestnictwa samorządu terytorialnego w sprawowaniu władzy publicznej w świetle Konstytucji z 1997 r. / 405 5. Decentralizacja władzy a uczestnictwo samorządu terytorialnego w sprawowaniu władzy publicznej / 409 6. Samorząd terytorialny – administracja publiczna / 414 7. Wpływ procesów integracyjnych w Europie na pozycję ustrojową i funkcjonowanie samorządu terytorialnego w Polsce / 428 8. Konkluzje / 438 Bibliografia / 441 Wykaz skrótów Akty prawne DPC Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z dnia 26 sierpnia 1789 r. EKSL Europejska Karta Samorządu Lokalnego sporządzona w Strasburgu dnia 15 października 1985 r. (Dz. U. z 1994 r. Nr 124, poz. 607 z późn. zm.) k.w. (kodeks wyborczy) ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (Dz. U. Nr 21, poz. 112 z późn. zm.) Karta Praw Podstawowych Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej uchwalona w Nicei dnia 7 grudnia 2000 r. (Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010, s. 389, wersja skonsolidowana) KDPA (Europejski) Kodeks Dobrej Praktyki Administracyjnej. Przyjęty dnia 6 września 2001 r. przez Parlament Europejski, nie ma on mocy wiążącej, ale jest instrumentem Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich w zakresie poszanowania prawa do dobrej administracji ustanowionego w art. 41 Karty Praw Podstawowych (tekst KDPA dostępny jest na stronie internetowej Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich www.ombudsman.europa.eu) 9 Wykaz skrótów Konstytucja 3 maja (Konstytucja majowa) Konstytucja z 1921 r. (Konstytucja marcowa) Ustawa Rządowa z dnia 3 maja 1971 r. Konstytucja z 1935 r. (Konstytucja kwietniowa) Konstytucja z 1952 r. (Konstytucja lipcowa) ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r. (Dz. U. Nr 30, poz. 227) Konstytucja z 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) „mała konstytucja z 1947 r.” ustawa konstytucyjna z dnia 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 18, poz. 71 z późn. zm.) „mała konstytucja z 1992 r.” ustawa konstytucyjna z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (Dz. U. Nr 84, poz. 426 z późn. zm.) nowela grudniowa ustawa z dnia 29 grudnia 1989 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 75, poz. 444 z późn. zm.) nowela kwietniowa ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 19, poz. 101) TFUE Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010, s. 47, wersja skonsolidowana) 10 ustawa z dnia 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 44, poz. 267 z późn. zm.) Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (Dz. U. Nr 33, poz. 232 z późn. zm.) Wykaz skrótów Traktat o przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej (traktat akcesyjny) Traktat o przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej podpisany 16 kwietnia 2003 r. w Atenach (Dz. Urz. UE L 236 z 23.09.2003, s. 17) traktat z Lizbony Traktat zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską podpisany w Lizbonie w dniu 13 grudnia 2007 r. (Dz. Urz. UE C 306 z 17.12.2007, s. 1 i sprost.) TUE Traktat o Unii Europejskiej podpisany dnia 7 lutego 1992 w Maastricht w Holandii (Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010, s. 13, wersja skonsolidowana) u.p.p. ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 857 z późn. zm.) ustawa konstytucyjna z kwietnia 1992 r. ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 67, poz. 336 z późn. zm.) Inne Dz. U. Dz. Urz. ENA FJN OTK ZU Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy europejski nakaz aresztowania Front Jedności Narodu Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór urzędowy. Od 1 stycznia 1996 r. OTK ZU jest jedyną oficjalną publikacją zawierającą orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. W 2002 r. został podzielony na serię A (wyroki i postanowienia merytoryczne) i B (postanowienia z etapu wstępnego rozpatry11 Wykaz skrótów wania skarg konstytucyjnych i wniosków) PRON RP Rzeczpospolita Polska TK Trybunał Konstytucyjny UE Unia Europejska UMCS WE WSIZiA WSZiP 12 Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej Wspólnota Europejska Wyższa Szkoła Zarządzania, Informatyki i Administracji Wyższa Szkoła Zarządzania i Prawa Wstęp Problematyka zasad ustrojowych, w tym zwłaszcza zasad ustroju politycznego państwa, zawsze była przedmiotem zainteresowania ustrojoznawców i związanych z tym naukowych kontrowersji, a nawet sporów. Owe zasady stanowią bowiem fundament i szkielet całej konstrukcji, na której oparty jest ustrój polityczny państwa. Stąd też, z racji swojego znaczenia, stanowią immanentną część składową współczesnych porządków konstytucyjnych poszczególnych państw. W państwach demokratycznych wykształtowane zostało pewne quantum zasad swoistych dla ustrojów tworzonych dla zapewniania wolności i praw członków wspólnoty państwowej oraz ich udziału w sprawowaniu władzy publicznej. Można więc twierdzić, że istnieje określona liczba zasad wspólnych będących podwaliną państw demokratycznych, co jednak nie oznacza, że katalogi zasad konstytucyjnych we wszystkich tego typu państwach są jednakowe. Przedmiotem rozważań uczyniono w pracy zasady ustroju politycznego Rzeczypospolitej Polskiej wyrażone w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., dalej: Konstytucji z 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.). Zagadnienia te nie były zbyt często poddawane bardziej wnikliwym analizom naukowym, chociaż co pewien czas publikowane były osobne prace poświęcone tym kwestiom1. Sprawy zasad ustroju konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej rozważane są także w podręcznikach prawa konstytucyjnego i w innych pracach analizujących ustrój państwowy naszego kraju. Na oddzielną uwagę zasługuje fakt, że zasady ustroju politycznego są ważnym instrumentem w działalności orzeczniczej Trybunału Konstytucyjnego, który nie tylko je wykorzystuje i interpretuje w procesie kontroli konstytucyj1 Zob. zwłaszcza W. Sokolewicz (red.), Zasady podstawowe polskiej Konstytucji, Warszawa 1998; D. Dudek (red.), Zasady ustroju III Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2009. 13 Wstęp ności prawa, lecz także niekiedy wywodzi z ich treści stosunkowo niezależne od siebie inne zasady, umożliwiające rozwój i umacnianie systemu demokratycznego. Katalogi konstytucyjnych zasad ustroju państwa konstruowane w treści polskich prac naukowych i w podręcznikach akademickich różnią się, czasem dosyć istotnie. Uznanie bowiem, iż określony przepis (przepisy) Konstytucji z 1997 r. wyraża zasadę ustroju państwa, bywa – poza nielicznymi przypadkami – sprawą indywidualnego stanowiska autora. Z tym wiąże się też kwestia subiektywnego uznania badacza, czy dany przepis konstytucyjny reguluje kwestię w takim stopniu ważną, by móc ją uważać za zasadę ustrojową. Książka powstała w okresie zbliżającej się XV rocznicy uchwalenia Konstytucji z 1997 r. Ustawa zasadnicza tworzona była, gdy ustrój demokratyczny w Polsce kształtował dopiero swój byt, w związku z czym jej postanowienia w większym stopniu wyznaczały powinności ustrojowe, niż mogły być konfrontowane z rzeczywistością prawną i społeczno-polityczną. Zasady ustalone w Konstytucji z 1997 r. dowiodły, w zestawieniu w ową rzeczywistością, że nie tylko stanowią pewien deklaratywny tekst normatywny, ale że w oparciu o ich treść może funkcjonować demokratyczny mechanizm państwowy, zaś aksjologia ustroju demokratycznego może być na ich podstawie rozwijana. Należy również uwzględnić fakt, że stosowaniu zasad ustrojowych towarzyszą od 2004 r. nowe okoliczności, związane z przystąpieniem Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej. Ów fakt sprawia, że nie tylko przemianom uległ system prawa wewnętrznego, lecz także, że zasady ustrojowe polskiej Konstytucji powinny być „odczytywane” i stosowane w związku z warunkami wynikającymi z członkostwa w Unii Europejskiej. Podane względy stanowiły nakaz, aby zasady konstytucyjne były rozpatrywane nie jako byt spetryfikowany, ale jako wypowiedzi normatywne mające wartość utylitarną w rzeczywistości ustrojowej kształtowanej in statu nascendi. W toku przygotowywania książki wyłonił się problem wyboru spośród ogółu zasad ustrojowych wyrażonych w Konstytucji z 1997 r. tych, które ze względu na ich doniosłość uznaliśmy za warte szczegółowej analizy. Wybór zasad nie był ani prosty, ani łatwy. Nie ma też dostatecznych przesłanek, aby twierdzić, że jest on w pełni trafny. Zamiarem naszym było jednak to, aby poddać analizie przede wszystkim te spośród zasad konstytucyjnych, które mają rudymentarne znaczenie dla ustroju politycznego Rzeczypospolitej – z punktu widzenia jej bytu 14 Wstęp i rozwoju oraz stosowania zasad konstytucyjnych w stosunkach prawnych i społeczno-politycznych. Z tych względów postanowiliśmy, że przedmiotem analizy uczynimy następujące zasady: władzy zwierzchniej (suwerenności) narodu; demokratycznego państwa prawnego; łączenia przedstawicielskich i bezpośrednich form sprawowania władzy przez naród; podziału władzy i równowagi władz; pluralizmu politycznego; uczestnictwa samorządu terytorialnego w sprawowaniu władzy publicznej. W każdym z rozdziałów poświęconych zasadom staraliśmy się – w miarę możliwości – rozważać kilka istotnych wątków tematycznych: geneza i rozwój zasady w myśli polityczno-ustrojowej i w konstytucjonalizmie; określenie zasady w Konstytucji z 1997 r. i jej ustrojowe znaczenie; treść zasady w świetle obowiązującej ustawy zasadniczej; instytucje konstytucyjnoprawne służące realizacji zasady; modyfikacje zasady lub jej urzeczywistniania wynikające z przynależności Polski do struktur europejskich. Analiz tych wątków tematycznych dokonywaliśmy przede wszystkim na gruncie unormowań Konstytucji z 1997 r., nierzadko porównując te unormowania z odpowiednimi uregulowaniami wcześniejszych polskich aktów konstytucyjnych oraz sięgając czasem do prawa traktatowego Unii Europejskiej i Rady Europy. Uznaliśmy za niezbędne poprzedzenie zasadniczych rozważań o zasadach ustrojowych, zawartych w rozdziałach III–VIII, dwoma rozdziałami mającymi charakter szerokiego merytorycznego i teoretycznego wprowadzenia do tych rozważań. Stąd powstała koncepcja wydzielenia rozdziału I, poświęconego cechom Konstytucji z 1997 r. jako ustawy zasadniczej Trzeciej Rzeczypospolitej Polskiej, oraz rozdziału II, którego treścią jest problematyka zasad ustroju politycznego państwa i katalogu tych zasad w Konstytucji z 1997 r. Książka jest rezultatem pracy dwóch autorów, którzy sygnują swoimi nazwiskami poszczególne rozdziały. Autorów o różniących się nieco poglądach, różnych doświadczeniach naukowych, temperamentach i stylach pisarskich. Tych różnic, jak również nielicznych przypadków rozważania przez obu autorów w poszczególnych rozdziałach tych samych szczegółowych kwestii, ale zazwyczaj z różnych punktów widzenia, nie staraliśmy się całkowicie eliminować, uważając, że mogą one czynić książkę bogatszą oraz bardziej wielowymiarową. Znajduje to zapewne odzwierciedlenie w tekście, pomimo wysiłku redakcyjnego zmierzającego do zapewnienia względnej jednolitości książki. 15 Wstęp Praca pomyślana jest jako mająca spełnić dwie istotne funkcje: monografii naukowej ujmującej w sposób gruntowny istotne kwestie ustroju Rzeczypospolitej Polskiej oraz pomocy dydaktycznej adresowanej do tych wszystkich, którzy studiują lub interesują się zagadnieniami konstytucyjnego ustroju Rzeczypospolitej Polskiej. O tym, w jakim stopniu nasza praca spełni te funkcje, zadecydują Czytelnicy. Autorzy 16 Rozdział I Cechy Konstytucji z 1997 r. jako ustawy zasadniczej 1. Uwagi wstępne W polskim piśmiennictwie naukowym oraz w orzecznictwie konstytucyjnym od dawna wyrażany jest pogląd, że konstytucja to ustawa odróżniająca się szeregiem cech od innych ustaw występujących w systemie źródeł prawa. W ślad za propozycjami terminologicznymi sformułowanymi kilkadziesiąt lat temu przez Stefana Rozmaryna1 większość polskich autorów, aby podkreślić wyjątkowość konstytucji w systemie źródeł prawa, określa ten akt mianem „ustawy zasadniczej” („ustawy zasadniczej państwa”). Autorzy używający takiego określenia (ale również ci, którzy tym pojęciem się nie posługują) wskazują na podobne specyficzne cechy, odróżniające konstytucję jako akt normatywny od ustaw „zwykłych”. Wśród cech tych zazwyczaj wyróżniają takie, które odnoszą się do treści konstytucji (kryterium materialne) oraz do jej charakteru prawnego (kryterium formalne)2. Pierwsza grupa cech określana jest najczęściej jako „szczególna treść konstytucji”. Wśród drugiej grupy cech wyróżnia się takie, które wskazują na „szczególne cechy formalne konstytucji” (czasem nazywane „szczególną formą konstytucji”) oraz te, które wynikają z „najwyższej mocy prawnej konstytucji” (czasem określanej mianem „szczególnej mocy prawnej konstytucji”). Można więc przyjąć, że specyficzne cechy odróżniające konstytucję jako ustawę zasadniczą od innych ustaw to: szczególna S. Rozmaryn, Konstytucja jako ustawa zasadnicza PRL, Warszawa 1967, rozdz. I. Por. M. Kruk, Konstytucja jako ustawa zasadnicza państwa (w:) W. Sokolewicz (red.), Zasady podstawowe polskiej konstytucji, Warszawa 1998, s. 16. 1 2 17 Rozdział I. Cechy Konstytucji z 1997 r... treść konstytucji, szczególne cechy formalne konstytucji, najwyższa moc prawna konstytucji. Te trzy cechy konstytucji wielokrotnie objaśniane były w sposób generalny w polskim piśmiennictwie naukowym, i to nie tylko w podręcznikach prawoznawstwa czy prawa konstytucyjnego, ale także w opracowaniach i monografiach poświęconych głównie tym zagadnieniom3. Dla naszych potrzeb wystarczy więc jedynie w sposób bardzo syntetyczny przywołać główne wskazania nauki prawa dotyczące cech konstytucji jako ustawy zasadniczej. Szczególna treść konstytucji powinna być rozpatrywana w trzech aspektach: 1) zakresu regulacji spraw w konstytucji (zakresu tzw. materii konstytucyjnych), 2) znaczenia („wagi”) norm konstytucyjnych dla ustroju państwa oraz statusu jednostki, 3) sposobu („głębokości”) normowania materii konstytucyjnych. Zakres spraw regulowanych przez konstytucję ma we współczesnych państwach demokratycznych – przy widocznym zróżnicowaniu – charakter uniwersalny w tym sensie, że konstytucje tych państw normują zazwyczaj całokształt kwestii ustrojowych (konstytucje pełne). Oznacza to kształtowanie treści konstytucji wokół zwłaszcza trzech grup zagadnień: 1) podstawowych zasad ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa, 2) statusu prawnego jednostki w państwie, 3) ustroju władz państwowych (naczelnych, a często także terenowych). Znaczenie norm konstytucyjnych dla ustroju państwa oraz statusu jednostki wynika stąd, że – niezależnie od niejednakowego „ciężaru” tych norm – konstytucja jest zbiorem zasad ustrojowych i praw podstawowych (a każdy jej przepis ma charakter lex fundamentalis). Sposób („głębokość”) regulowania przez poszczególne konstytucje zagadnień składających się na materię konstytucyjną nie jest jednakowy. Przyjmuje się, że konstytucja powinna regulować jedynie podstawowe zagadnienia 3 18 Zob. ibidem, s. 16–25; S. Bożyk, Konstytucja, Białystok 1999, s. 16–38. 1. Uwagi wstępne ustroju państwa. Jednakże ocena tego, co ma charakter podstawowy dla ustroju państwa, ma zawsze charakter polityczny, determinowany specyfiką danego państwa i subiektywnymi odczuciami twórców konstytucji4. Tak więc sprawy wchodzące w zakres materii konstytucyjnych są regulowane z niejednakowym stopniem szczegółowości i „układane” w ramach różnej systematyki wewnętrznej konstytucji. Szczególnych cech formalnych konstytucji upatruje się zwłaszcza w trzech elementach: 1) w szczególnej jej nazwie, 2) w szczególnym trybie jej uchwalania, 3) w szczególnym trybie dokonywania w niej zmian. We współczesnym państwie z reguły tylko jeden akt prawny określany jest mianem konstytucji, co odróżnia go i wyróżnia na tle wszystkich innych aktów normatywnych w systemie źródeł prawa danego państwa. Gdy idzie o sposób uchwalania konstytucji, to od innych aktów prawotwórczych różni ją zazwyczaj tryb stosowany w tej procedurze. Do demokratycznych form uchwalania konstytucji zalicza się w doktrynie szczególnie uchwalanie jej przez konstytuantę (parlament powołany dla uchwalenia konstytucji) lub wprost przez zbiorowy podmiot suwerenności w referendum, a także w jakiejś procedurze pośredniej, będącej połączeniem obu tych form. Zazwyczaj uchwalanie konstytucji przez te szczególne podmioty następuje w specjalnym trybie, różnym od uchwalania przez parlament ustaw „zwykłych”, a nawet różnym od dokonywania „zwyczajnych” zmian konstytucji przez parlament. Konstytucja może być uchwalana także przez parlament działający jako ustrojodawca, w trybie przewidzianym dla zmiany konstytucji, jeżeli przepisy prawne nie przewidują jakiegoś odrębnego trybu. Podobnie jak uchwalanie konstytucji, również dokonywanie w niej zmian wymaga specjalnego trybu postępowania i spełnienia szczególnych wymagań, z reguły bardziej rygorystycznych niż jest to konieczne dla uchwalenia ustawy „zwykłej” lub dokonania w niej zmian. Z tego powodu konstytucja jest zazwyczaj ustawą „sztywną”, a więc z założenia reprezentuje większy stopień stabilności norm niż ustawy „zwykłe”, co służy nadaniu normom konstytucyjnym wyższej mocy prawnej niż normy zawarte w innych aktach prawotwórczych. 4 Por. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2008, s. 35. 19
