Liberalizm w psychologii
advertisement
Liberalizm (łac. liberalis – wolnościowy, od łac. liber – wolny) – ideologia i kierunek polityczny, według którego wolność jest nadrzędną wartością, ma charakter indywidualistyczny i przeciwstawia się kolektywizmowi. Innymi wartościami cenionymi przez liberałów są wartości demokratyczne, wolności i prawa obywatelskie czy własność prywatna i wolny rynek. Liberalizm powstał w epoce oświecenia, w sprzeciwie wobec absolutyzmu i instytucji feudalnych. W XIX wieku stał się szerokim, postępowym ruchem politycznym. Początkowo miał często charakter antydemokratyczny. Z czasem jednak przyjął wartości demokratyczne w formie demokracji liberalnych. Liberalizm jest obecnie jednym z trzech dominujących stanowisk politycznych, obok konserwatyzmu i lewicy. Najbardziej znaczący podział w ramach liberalizmu zachodzi między socjalliberałami a liberałami klasycznymi. Spis treści 1 Pochodzenie pojęcia 2 Historia o 2.1 Początki o 2.2 Rewolucja francuska i okres napoleoński o 2.3 XIX wiek o 2.4 XX wiek i współczesność 3 Nurty liberalizmu o 3.1 Liberalizm klasyczny a socjalliberalizm o 3.2 Liberalizm polityczny, gospodarczy i kulturowy 4 Główne motywy o 4.1 Rząd i władza o 4.2 Wolność o 4.3 Demokracja o 4.4 Równość o 4.5 Pluralizm i tolerancja 5 Liberalizm a inne doktryny polityczne 6 Ugrupowania liberalne o 6.1 Europa o 6.2 Ameryka Północna i Południowa o 6.3 Pozostałe obszary świata 7 Liberalizm w psychologii 8 Liberalizm w stosunkach międzynarodowych 9 Przypisy 10 Bibliografia 11 Linki zewnętrzne Pochodzenie pojęcia Słowa takie jak: liberalny, libertariański i libertyn, czy ang. słowo wolność (liberty) pochodzą od łacińskiego liber, które oznacza wolny[1]. W średniowieczu słowo liberales wiązane więc było z edukacją na średniowiecznych uniwersytetach. Z 1375 r. datuje się użycie go w odniesieniu do siedmiu sztuk wyzwolonych (artes liberales), czyli zakresem wykształcenia, który powinien być pożądany przez wszystkich ludzi[1]. W XVI-wiecznej Anglii słowo liberal mogło mieć pozytywne lub negatywne znaczenie, w zależności od tego czy było odnoszone do czyjejś hojności czy niedyskrecji[1]. W sztuce „Wiele hałasu o nic” William Szekspir pisał o „łotrze prawdomównym” (a liberal villaine), który „musiał wyznać swe nikczemne uczynki”[1]. Wraz z rozkwitem oświecenia, słowo to nabrało bardziej pozytywnego zabarwienia. Zaczęto je definiować jako „wolny od uprzedzeń” (1781 r.) czy „wolny od świętoszkowatości” (1823 r.)[1]. Do połowy XIX wieku słowo „liberalny” stało się rozpowszechnione na całym świecie w odniesieniu do określonej ideologii i nurtu politycznego[2]. Historia Chociaż samo słowo liberalizm, jako określonej doktryny politycznej, pojawiło się dopiero w XIX wieku, to idee liberalne są znacznie starsze. Pierwszym nowoczesnym państwem opartym na liberalnych zasadach, bez dziedzicznej arystokracji, były Stany Zjednoczone, których Deklaracja niepodległości stanowiła, że: „Uważamy następujące prawdy za oczywiste: że wszyscy ludzie stworzeni są równymi, że Stwórca obdarzył ich pewnymi nienaruszalnymi prawami, że w skład tych praw wchodzi prawo do życia, wolność i dążenia do szczęścia.”[3]. Kilka lat później rewolucja francuska obaliła we Francji dziedziczną arystokrację głosząc hasło „wolność, równość, braterstwo” i wprowadzając (jako pierwsze państwo w historii) powszechne prawa wyborcze dla mężczyzn. Ogłoszona w 1789 r. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela jest fundamentalnym dokumentem zarówno liberalizmu, jak i praw człowieka. Liberalne idee pojawiały się u wielu wcześniejszych myślicieli w tym Marka Aureliusza, kardynała Kajetana i uczonych szkoły w Salamance, jednak większość historyków widzi źródła liberalizmu politycznego w reakcji na europejskie (szczególnie francuskie) wojny religijne XVI i XVII wieku[4][5][6][7]. Właściwym początkiem liberalizmu jest epoka oświecenia. Zakwestionowano wtedy kształt tradycyjnych instytucji społecznych, czego wynikiem stały się ruchy rewolucyjne, prowadzące do przemian ustrojowych w Europie, Ameryce Łacińskiej, i Północnej. Postulowane przez liberałów reformy obejmowały: zniesienie ustroju feudalnego, ograniczenie przywilejów stanowych, zastąpienie pańszczyzny wolnością gospodarczą, wprowadzenie równości obywateli wobec prawa, ograniczenie roli Kościoła, zniesienie monarchii i absolutyzmu, wprowadzenie demokracji opartej na konstytucyjnej zasadzie trójpodziału władzy czy też respektowanie praw człowieka, wolności obywatelskich i zasad tolerancji. Początki Główne założenia wczesnej ideologii liberalnej powstały w Wielkiej Brytanii, w kontekście angielskiej wojny domowej[8]. W wojnie tej siły parlamentu odniosły zwycięstwo nad siłami rojalistycznymi, co doprowadziło do egzekucji króla Karola I. Po chwalebnej rewolucji (1688 r.) ustanowiono ograniczoną monarchii konstytucyjnej. Mieszkańcy amerykańskich kolonii w 1776 roku ogłosili niepodległość względem angielskiej monarchii. Jedną z przyczyn niezadowolenia był brak reprezentacji w rządzącym parlamencie. Szczególny opór budziła kwestia podatków, jako że mieszkańcy kolonii uważali, że opodatkowanie bez reprezentacji narusza ich prawa naturalne. Rewolucja amerykańska miała początkowo charakter cywilny i polityczny, jednak z czasem (po 1775) przerodziła się w wojnę o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych z 1776 roku bazowała na liberalnej koncepcji „niezbywalnych praw” do oporu przeciwko tyranii brytyjskiej monarchii. Mieszkańcy kolonii zaprzeczali legalności brytyjskiej władzy, podnosząc swoje prawo do samostanowienia i suwerenności. Po zwycięskiej wojnie uchwalono konstytucję (1787 r.). Określała ona nowe państwo jako republikę o strukturze federalnej. W 1789 r. seria poprawek znana jako Bill of Rights gwarantowała jednostkom wiele praw, uznawanych przez liberalizm za prawa podstawowe. Rewolucja francuska i okres napoleoński Osobny artykuł: Rewolucja francuska. Marsz kobiet na Wersal w październiku 1789 był jednym z najbardziej znanych przykładów uczestnictwa politycznego ludu w czasie rewolucji francuskiej. Demonstrantki zmusiły dwór królewski by wrócił do Paryża, gdzie miał pozostać aż do proklamowania Republiki w roku 1792. Rewolucja francuska jest często postrzegana jako początek nowej epoki. Była też momentem definiującym dla liberalizmu. W późniejszym okresie liberałowie zaakceptowali rewolucję francuską, nie tylko w jej rezultatach, ale w całości[9]. Rewolucja francuska zaczęła się w maju 1789 roku wraz ze zwołaniem Stanów Generalnych. W Stanach Generalnych ustalił się podział na lewicę (zwolenników radykalnych przemian społecznych) i prawicę (która miała poglądy liberalne). Oba kierunki były przeciwne zwolennikom zachowania monarchii i przeciwnikom reform (konserwatystom). W pierwszym roku jej trwania miały miejsce takie wydarzenia jak zdobycie Bastylii, czy ogłoszenie Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. I Republika Francuska została ogłoszona we wrześniu 1792 roku i miała początkowo charakter liberalny. Szereg konfliktów zbrojnych, które później nastąpiły, a także spory wewnątrz republiki znacząco zradykalizowały rewolucję. Kulminacją były rządy terroru, w okresie rządów radykalnych jakobinów pod przywództwem Maksymiliana Robespierre. Po upadku Robespierre i jakobinów w 1794 roku, kontrolę nad państwem francuskim przejął Dyrektoriat, a następnie Konsulat pod przywództwem Napoleona Bonaparte (1799 r.). Napoleon w 1804 przekształcił Francję w Cesarstwo i sprawował rządy dyktatorskie. Za jego czasów wprowadzono jednak szereg reform mających liberalny charakter. Niektórzy historycy uznają, że Napoleon był pierwszą osobą, która użyła słowa liberalizm w sensie politycznym[10]. Pisał np., że „Niemcy, Francuzi, Włosi i Hiszpanie chcą równości i liberalnych idei”[10] Dyktatorska władza Napoleona opierała się na legitymacji płynącej od ludu[11]. Aczkolwiek Napoleon nie zawsze żył zgodnie z liberalną ideą, za którą się opowiadał. Wojny napoleońskie wymierzone były przeciw starym monarchiom w Europie i ich feudalnym systemom. Po podboju przez Napoleona, porządki feudalne były znoszone, liberalizowano prawo własności, rozwiązywano gildie, żydowskie getta, trybunały inkwizycyjne, likwidowano sądownictwo kościelne, wprowadzano równość wobec prawa dla mężczyzn[12]. Jednym z największych osiągnięć jest wprowadzenie Kodeksu Napoleona kodyfikującego prawo cywilne, który był naśladowany w wielu krajach całego świata (m.in. w Królestwie Polskim, gdzie jednak nie zniesiono pańszczyzny, a podyktowana przez Napoleona Konstytucja utrzymała uprzywilejowanie szlachty)[13]. Kodeks ten ucieleśniał wiele liberalnych wartości, szeroko chronił własność, ale utrwalał też dyskryminację kobiet, uzasadniając ten stan „naturalnym porządkiem”[14]. XIX wiek Generał Toussaint L’Ouverture, zainspirowany rewolucją we Francji został przywódcą rewolucji haitańskiej, która położyła kres niewolnictwu. Doprowadziło to do utworzenia pierwszego niepodległego państwa w obu Amerykach rządzonego przez czarnoskórych. Dla XIX-wiecznych liberałów celem było stworzenie świata wolnego od ingerencji rządu lub przynajmniej wolnego od jej nadmiaru. Bronili oni wolności negatywnej jednostek, czyli braku przymusu i zewnętrznych nacisków. Uważali oni rządy za kłopotliwe obciążenia i chcieli się ich pozbyć z życia obywateli[15]. Byli również zwolennikami praw obywatelskich oraz wolnego rynku i wolnego handlu. Ekonomiczne podstawy liberalizmu wyrażone zostały przez Adama Smitha w książce Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776). Smith dokonał rewolucji w ekonomii wprowadzając pojęcie „niewidzialnej ręki rynku”, która miała być mechanizmem samoregulującym niezależnym od zewnętrznych czynników[16]. Zasady takiej ekonomii postulowane były przez leseferyzm, głównie w Stanach Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii[17]. Pierwszą grupa, która zaczęła określać się jako liberałowie byli hiszpańscy Liberales z początku XIX w[18]. Walczyli oni o realizację Konstytucji z 1812 roku, doprowadzając do obalenia monarchii (1820) i pokonując konserwatywnych karlistów (lata 30. XIX w.). We Francji liberalny charakter miała rewolucja lipcowa (1830), wskutek której usunięto dynastię Burbonów. Rumuńscy rewolucjoniści podczas Wiosny Ludów. W 1823 we Francji odbyło się spotkanie grupy liberałów, na którym przyjęto dokument („Plan liberałów na rzecz wzmocnienia rewolucji”), w którym to zawarte były postulaty nawiązania intensywnych stosunków pomiędzy liberałami z innych krajów. Na spotkaniu w Genewie w 1924 powołano do życia Międzynarodowe Porozumienie Partii Radykalnych i Podobnych Partii Demokratycznych, na czele którego stanął Francuz M.F. Buisson. W kwietniu 1947 w Oksfordzie odbył się kongres założycielski Międzynarodówki Liberalnej, w wyniku którego opublikowano wspólny manifest[19]. W 1848 r. w licznych krajach europejskich (przede wszystkim w Cesarstwie Austrii oraz krajach niemieckich i włoskich, wybuchła Wiosna Ludów. Obok haseł narodowych, podnosiła również liberalne postulaty: pisanych konstytucji, szerszych praw wyborczych, organizacji ciał reprezentatywnych, wolnej prasy[20]. Utworzono II Republikę Francuską. Zniesiono pańszczyznę w Galicji, Prusach, w Czechach i na Węgrzech[20]. Rewolucje 1848 roku stopniowo zostały jednak zduszone. W ciągu kilku dekad po rewolucji francuskiej liberalizm stał się ruchem globalnym. Zmagania liberałów z konserwatystami w Hiszpanii znalazły swoje odbicie również w krajach Ameryki Łacińskiej takich jak Meksyk (wojna o reformę 1857-1861[21]) czy Ekwador[22]. Kraje te podzieliły się na dwa ideologiczne obozy: liberalnych zwolenników reform i konserwatystów, a ich zmagania przekształciły się w krwawe konflikty wewnętrzne. Chociaż liberałowie działali aktywnie na całym świecie, to kierunek rozwoju liberalizmu został określony w Wielkiej Brytanii. W 1859 r. powstała brytyjska Partia Liberalna. Z grona liberałów wywodził się jeden z najbardziej wpływowych brytyjskich premierów – William Ewart Gladstone[23]. Za czasów jego rządów, liberałowie zreformowali edukację, oddzielili Kościół Irlandii od państwa oraz wprowadzili tajność wyborów samorządowych i parlamentarnych. Po okresie rządów konserwatystów, liberałowie powrócili do władzy w 1906r. opierając się na głosach klasy robotniczej. Po tym historycznym zwycięstwie, partia liberalna odeszła od klasycznego liberalizmu i ustanowiła podwaliny dla brytyjskiego państwa opiekuńczego. Ustanowiono różne formy ubezpieczeń zdrowotnych, od bezrobocia, a także emerytury[24]. Ten nowy rodzaj liberalizmu rozpowszechnił się następnie na całym świecie. XX wiek i współczesność Tzw. Czternaście punktów prezydenta Woodrowa Wilsona było inspiracją do założenia Ligi Narodów oraz wsparło ideę samostanowienia narodów Francuskie sufrażystki w 1935 trzymają plakaty mówiące: „Francuskie kobiety muszą głosować”. Prawa wyborcze dla kobiet we Francji zostały przyznane dopiero w 1944 roku. Afroamerykański lider ruchu praw obywatelskich Martin Luther King Jr. w trakcie marszu na Waszyngton. Oświadczył wówczas, że Afroamerykanie zasługują na prawa obywatelskie zapisane w Konstytucji Stanów Zjednoczonych i Proklamacji Emancypacji. Na początku XX w. liberalizm spotkał się z licznymi wyzwaniami. I wojna światowa przyspieszyła upadek starszych form ustrojowych, takich jak imperia i monarchie. Do końca wojny w Europie istniało 13 republik, w porównaniu do jedynie 3 na początku wojny w 1914 roku[25]. Liberałowie ponieśli jednak bardzo znaczącą klęskę w Rosji. Po stopniowej liberalizacji ustroju po wojnie rosyjsko-japońskiej, nastąpiły wstrząsy rewolucji lutowej i październikowej w 1917 r. W ich wyniku car Mikołaj II został rozstrzelany, a w kraju objęli rządy komuniści. Przez następne kilkadziesiąt lat komunizm był głównym przeciwnikiem ideowym i politycznym liberalizmu i kapitalizmu. W świecie zachodnim, w odpowiedzi na wielki kryzys, rozwinął się socjalliberalizm. Był on zainspirowany w dużej mierze myślą ekonomiczną Johna M. Keynesa. Keynes był w opozycji klasycznych liberałów, takich jak ekonomista Ludwig von Mises, którzy zakładali, że całkowicie wolne rynki będą w stanie optymalnie alokować zasoby, generować rozwój i i ekonomiczne bezpieczeństwo[26]. Socjalliberalny program prezydenta Franklina Delano Roosevelt (New Deal), był bardzo popularny w amerykańskiej opinii publicznej[27]. Sprawił również, że w Stanach Zjednoczonych socjalliberalizm stał się synonimem liberalizmu. Rozpoczęta przez polską „Solidarność” Jesień Ludów polegała na liberalno-demokratycznych przemianach krajów bloku wschodniego Neoliberalna polityka gospodarcza, promowana przez międzynarodowe instytucje takie jak Bank Światowy czy Światowa Organizacja Handlu powodują szerokie protesty, szczególnie w krajach rozwijających się. Tutaj protesty w Indonezji (2004). W Europie w dwudziestoleciu międzywojennym liberalne demokracje przechodziły kryzys i stopniowo były wypierane przez reżimy autorytarne. Obok komunizmu, najpoważniejszym przeciwnikiem liberalizmu był faszyzm. Występował on przeciwko liberalnemu indywidualizmowi, wolnościom i prawom jednostki oraz demokracji. Zwycięstwo Aliantów w II wojnie światowej położyło kres ustrojom faszystowskim. Rozpoczął się jednak okres długotrwałej rywalizacji (zimna wojna) między liberalno-demokratycznym Pierwszym Światem, a komunistycznym Drugim Światem. Lata 80. i 90. XX wieku to wzrost znaczenia neoliberalizmu, który ograniczył interwencjonizm państwowy i doprowadził do prywatyzacji. W 1989 r. rozpoczęła się Jesień Ludów, w wyniku której socjalistyczne kraje bloku wschodniego uległy przemianom demokratyczno-liberalnym. Pod koniec XX wieku demokracja liberalna stała się dominującą formą ustrojową na świecie. Współczesne demokracje liberalne stoją przed wyzwaniami, które niesie m.in. rozprzestrzenianie się terroryzmu i wzrost religijnego fundamentalizmu[28]. Wyzwaniem jest również wzrost Chin, będących kombinacją autorytatywnego rządu i gospodarki kapitalistycznej[29]. Nurty liberalizmu Chociaż liberalne doktryny mają wspólne dziedzictwo, to różni badacze zwracają uwagę, że rozwinęły się one w „odrębne i często sprzeczne nurty myślowe”[30]. Stanowiska liberalnych teoretyków i filozofów różniły się w zależności od czasów, kultury i kontynentu. Zróżnicowanie liberalizmu dobrze oddaje zestawienie przymiotników jakimi określa się poszczególne odłamy, np. liberalizm klasyczny, egalitarny, gospodarczy, socjalliberalizm, etyczny, deontologiczny, perfekcjonistyczny, demokratyczny i instytucjonalny[31]. Liberalizm jest złożoną doktryną i pomiędzy jego poszczególnymi nurtami istnieją istotne różnice. Zasadnicza różnice rysują się między liberalizmem klasycznym a nowoczesnym (socjalliberalizmem). Liberalizm klasyczny a socjalliberalizm Główne artykuły: Liberalizm klasyczny i Socjalliberalizm. Poglądy liberałów klasycznych cechuje nastawienie, że ani rząd, ani żadna grupa czy jednostka społeczna, nie powinny w żaden sposób zakłócać wolności jednostki, a jedynym dopuszczalnym jej ograniczeniem jest sytuacja, gdy jednostka stanowi rzeczywiste zagrożenie dla czyjejś wolności lub mienia. Liberałowie klasyczni są za jak najmniejszą ingerencją instytucji państwowych w życie obywateli. Instytucje publiczne powinny być ograniczone, i dotyczyć przede wszystkim zapewniania bezpieczeństwa, sądownictwa, polityki zagranicznej. Klasyczni liberałowie mają poglądy wolnorynkowe. Nurtami odwołującymi się do klasycznego liberalizmu są np. neoliberalizm, libertarianizm i konserwatywny liberalizm. Socjalliberalizm jest nurtem, który wykształcił się na początku XX wieku. Opowiada się on za pewnym interwencjonizmem państwa w mechanizmy wolnego rynku w celu zapewnienia przetrwania socjalnie najbiedniejszym. Skupia się na liberalizmie obyczajowym podkreślając świeckość wspólnej przestrzeni publicznej i bezwzględną wolność światopoglądową obywateli wraz z prawem wyboru w kwestiach subiektywnych. Pod tym względem do partii socjalliberalnych zalicza się najczęściej partie lewicowe i centrolewicowe. Cechy socjalliberalne mają też zielony liberalizm czy liberalny feminizm. Sam termin „liberalizm” w różnych częściach świata jest rozumiany inaczej. W Stanach Zjednoczonych liberalizm oznacza socjalliberalizm, zapoczątkowany przez politykę państwa opiekuńczego New Dealu administracji Franklina D. Roosevelta. Z kolei w Europie słowo to ma bardziej klasyczne znaczenie, będąc kojarzone z ograniczeniem władzy państwowej i wolnym rynkiem[32]. Liberalizm polityczny, gospodarczy i kulturowy Według innego kryterium wyróżnia się liberalizm polityczny, gospodarczy i kulturowy (społeczny), w zależności od tego, do jakiej sfery jest odnoszony. Liberalizm polityczny jest zespołem poglądów na temat polityki. Cechuje go indywidualizm i przywiązanie do praw i wolności obywatelskich (takich jak wolność słowa, wolność wyznania, prawa wyborcze). Elementy te tworzą liberalny system polityczny, którego przykładem jest liberalna demokracja. liberalizm gospodarczy (ekonomiczny) jest zespołem poglądów na temat gospodarki. Odrzuca on wszelkie ograniczenia, które krępują wolny rozwój gospodarczy i wolną konkurencję na rynku. Jest przeciwnikiem interwencjonizmu państwowego w gospodarkę (leseferyzm). liberalizm społeczny (kulturowy, obyczajowy) jest zespołem poglądów na temat kultury i życia prywatnego. Przeciwstawia się ingerencji państwa w sferę życia prywatnego, a także opresji społecznej ograniczającej autoekspresję jednostek. Przykładem liberalizmu kulturowego jest np. sprzeciw wobec państwowych regulacji dotyczących sztuki, gier hazardowych, seksu, prostytucji, antykoncepcji, alkoholu i narkotyków. Pewną wczesną formą liberalizmu kulturowego był libertynizm. Poszczególne nurty liberalizmu, kładą nacisk na odmienne aspekty liberalizmu. Np. konserwatywni liberałowie odrzucają zupełnie liberalizm obyczajowy, skupiając się na politycznym i gospodarczym. Główne motywy Pomimo swej różnorodności, myśl liberalna wykazuje kilka cech wspólnych. Moralne oraz polityczne założenia liberalizmu zostały ugruntowane na koncepcji praw naturalnych oraz w utylitaryzmie. Jako główne cechy liberalizmu można wyróżnić: wiarę w równość, prawa i wolności indywidualne, ochronę własności prywatnej, ograniczone rządy konstytucyjne oraz takie wartości jak pluralizm, tolerancja, autonomia, integralność cielesna i zgoda rządzonych jako podstawa władzy[33]. Filozof polityczny John Gray określił jako podstawowe wyznaczniki myśli liberalnej określił: indywidualizm, egalitaryzm, melioryzm i uniwersalizm. Składnik indywidualistyczny przeciwstawia etyczną wyższość istoty ludzkiej naciskom kolektywizmu. Składnik egalitarny czyni wszystkie jednostki równymi pod względem statusu i wartości moralnej. Składnik meliorystyczny oznacza pogląd, że kolejne pokolenia mogą sukcesywnie polepszać swoją sytuację społeczno-polityczną. Składnik uniwersalistyczny zakłada moralną jedność gatunku ludzkiego oraz traktuje lokalne różnice kulturowe jako marginalne[34]. Thomas Hill Green był wpływowym filozofem liberalnym. W Prolegomena to Ethics (1884) przedstawił podstawy późniejszej koncepcji wolności pozytywnej. Kilka lat później jego idee stały się częścią oficjalnej polityki brytyjskiej Partii Liberalnej, przyczyniając się do powstania socjalliberalizmu oraz współczesnego państwa dobrobytu. Rząd i władza Rozwój idei liberalnych można podzielić na dwa zasadnicze etapy: liberalizmu klasycznego i nowoczesnego. Korzenie liberalizmu klasycznego tkwią w pismach Thomasa Hobbesa i Johna Locke’a i były rozwijane przez myślicieli oświeceniowych. Thomas Hobbes usiłował określić cel i legitymizację rządów w Anglii po wojnie domowej. Na bazie prawa naturalnego oparł umowę społeczną, na mocy której obywatele oddawali władzę suwerenowi. Chociaż koncepcja Hobbesa legitymizowała absolutyzm władzy, to jednocześnie formułowała zasadę pochodzenia władzy od ludu. John Locke przyjmował koncepcję prawa naturalnego i umowy społecznej, uznając jednak, że kiedy monarcha staje się tyranem, oznacza to zerwanie umowy społecznej, która chroni prawo do życia, wolność i własność jako prawa naturalne. Te wartości: życie, wolność i własność, były dla wczesnych liberałów wartościami nadrzędnymi i naturalnymi, a głównym celem władzy jest ich ochrona[35]. Klasyczni liberałowie często nie zgadzali się w kwestii tego, co jest najbardziej odpowiednim ustrojem, lecz wszyscy dzielili wiarę, że wolność była stanem naturalnym i, że jej ograniczenia muszą być dobrze uzasadniane[36]. Liberałowie w większości uznawali wartość ograniczonego rządu. Niektórzy z nich jednak potępiało rząd całkowicie. Np. Thomas Paine pisał że: „rząd, nawet w jego najlepszym wydaniu, jest złem koniecznym”[37]. Aby ograniczyć władzę rządu, liberalni teoretycy tacy, jak James Madison i Monteskiusz wprowadzili pojęcie trójpodziału władz, czyli równomiernego rozdzielenia władzy między egzekutywę, legislatywę oraz sądownictwo[37]. Współcześni socjalliberałowie nadal popierają ideę ograniczonego konstytucyjnego rządu, jednocześnie jednak opowiadają się za zapewnianiem przez państwo usług publicznych i świadczeń, które miałyby zapewnić równość praw. Nowocześni liberałowie twierdzą, że formalne lub oficjalne gwarancje praw osobistych są bez znaczenie, kiedy jednostki nie posiadają materialnych środków aby skorzystać z tych praw. Nawołują również o większą rolę dla rządu w polityce gospodarczej[38]. Wcześni liberałowie położyli podstawy również pod rozdzielenie Kościoła od państwa. Jako spadkobiercy oświecenia, liberałowie wierzyli, że każdy społeczny i polityczny porządek pochodzi z ludzkich działań, a nie z Bożej woli[39]. Wielu liberałów było jawnie wrogich wobec przekonań religijnych, większość jednak sprzeciwiała się jedynie łączeniu władzy religijnej i politycznej. Uznawali też, że religia powinna funkcjonować samodzielnie, bez oficjalnego finansowania lub zarządzania państwowego[39]. Wolność Kolejnym ważnym elementem doktryny liberalnej jest znaczenie i natura wolności. Od XVII do XIX wieku, liberałowie – od Adama Smitha do Johna Stuarta Milla – określili wolność jako brak ingerencji ze strony rządu i innych osób, twierdząc, że wszyscy ludzie powinni mieć swobodę do rozwinięcia swoich własnych wyjątkowych umiejętności i zdolności bez utrudnień ze strony innych[40]. O wolności (1859) Milla, jeden z klasycznych tekstów filozofii liberalnej, deklaruje, że „jedyną swobodą zasługującą na to miano jest swoboda dążenia do własnego dobra na swój własny sposób”[41]. Na tej zasadzie oparte jest często poparcie dla leseferystycznego kapitalizmu. Friedrich Hayek dowodził w Drodze do zniewolenia (1944), że oparcie się na wolnym rynku zapobiegłoby totalitarnej kontroli przez państwo[42]. Pod koniec XIX wieku w ramach liberalizmu ukształtowała się nowa koncepcja wolności. Poprzednia koncepcja wolności nazwana została wolnością negatywną, natomiast nową określono jako wolność pozytywna. Sformułował ją po raz pierwszy brytyjski filozof Thomas Hill Green. Green odrzucił pomysł, że u podstaw ludzkich działań leżą jedynie jednostkowe interesy, wskazując na złożone okoliczności, które są zaangażowane w rozwój ludzkiego charakteru moralnego[43]. Green wskazał również na znaczenie jakie mają społeczne i polityczne instytucje dla wzmocnienia indywidualnej wolności i tożsamości[43]. Opisał nową wolność jako wolność do działania, a nie do unikania cierpienia. W przeciwieństwie do wcześniejszych koncepcji liberalnych, traktujących społeczeństwo jako zbiór egoistycznych jednostek, Green traktował społeczeństwo jako organiczną całość, w której wszystkie jednostki mają obowiązek wspierania dobra wspólnego[44]. Jego idee szybko rozprzestrzeniły się i zostały rozwinięte przez innych myślicieli, takich jak Leonard Trelawny Hobhouse i John Hobson, przekształcając się w socjalliberalizm. W ciągu kilku lat socjalliberalizm stał się podstawą społecznego i politycznego Partii Liberalnej w Wielkiej Brytanii[45]. W Stanach Zjednoczonych socjalliberalizm przejął samą nazwę liberalizm, natomiast elementy klasycznego liberalizmu stały się częścią programu doktryn libertariańskich i konserwatywnych. Demokracja Również stosunek liberałów do demokracji ulegał ewolucji. Klasyczny liberalizm był przeciwny lub co najmniej krytyczny wobec demokracji. Liberałowie byli zwolennikami ograniczonych praw wyborczych (np. cenzusami). Wskazywali na niebezpieczeństwa jakie niesie oddanie władzy w ręce ludu. John Stuart Mill[46] i Alexis de Tocqueville[47] ostrzegali przed tyranią większości, pisząc, że demokratyczna większość może naruszać prawa jednostek i mniejszości. Od końca XIX wieku liberalizm przyjął ideały demokratyczne. Współcześnie dominującą formą demokracji na świecie jest demokracja liberalna. Równość Stosunek liberałów do równości jest złożony. Wszystkie formy liberalizmu zakładają u swojej podstawy, że ludzie są z natury równi[48]. Liberałowie sądzą, że każdy posiada prawo do wolności[49]. Inaczej mówiąc nikt z natury nie jest uprawniony do przyjmowania większych świadczeń od innych i wszyscy ludzie są równi wobec prawa[50]. W pozostałych kwestiach, liberałowie jednak znacznie się różnią. Amerykański filozof John Rawls podkreślał, że nie tylko jest potrzebna równość wobec prawa, ale również równa dystrybucja dóbr materialnych w celu zapewnienia jednostkom możliwości rozwijania ich życiowych celów[50]. Libertariański myśliciel Robert Nozick nie zgadza się z Rawlsem, broniąc klasycznej wersji równości wg Locke’a[50]. Pluralizm i tolerancja W celu poszerzania wolności liberałowie promują takie pojęcia jak pluralizm polityczny i tolerancja. Pluralizm oznacza rozpowszechnienie różnorodnych opinii i poglądów na temat stabilnego ładu społecznego[51]. W przeciwieństwie do wielu ich przeciwników i prekursorów liberałowie nie dążą do powszechnego konformizmu i ujednolicenia wartości. Chcą zbudować ustrój polityczny, w którym różnorodne zdania i opinie będą harmonizowane, a konflikty minimalizowane[52]. Dla liberalnych filozofów pluralizm przyczynia się do tolerancji. Skoro jednostki mają różnorodne punkty widzenia to powinno się szanować prawo innych do posiadania własnego zdania[53]. Z liberalnego punktu widzenia tolerancja była na początku związana z tolerancją religijną. Również w myśli Immanuela Kanta i Johna Stuarta Milla tolerancja odgrywała ważną rolę. Obaj myśliciele uważali, że społeczeństwo powinno zawierać różne koncepcje dobrego życia etycznego i że ludzie powinni mieć prawo do dokonywania własnych wyborów bez ingerencji ze strony państwa lub innych osób[53]. Liberalizm a inne doktryny polityczne Relacje liberalizmu z innymi stanowiskami politycznymi są złożone, ze względu na wewnętrzną różnorodność doktryn. Każda z wielkich doktryn zawiera w sobie nurty zbliżone do liberalizmu, jak i ostro go krytykujące. Ojciec konserwatyzmu, Edmund Burke, przedstawił żarliwą krytykę rewolucji francuskiej, w której krytykował wiele idei liberalnych[54]. Konserwatyści atakowali także liberalne dążenie do postępu i korzyści materialnych, argumentując to tym, że podważają one tradycyjne wartości zakorzenione w społeczeństwie[55]. Z kolei konserwatywny liberalizm jest nurtem zbliżonym do klasycznego liberalizmu, łącząc liberalne poglądy na gospodarkę (ochrona własności, wolny rynek, minimalny rząd) z konserwatyzmem obyczajowym[54]. Większość nurtów konserwatywnych akceptuje też, z pewnymi zastrzeżeniami, ustrój liberalnodemokratyczny. Doktryny lewicowe są wobec liberalizmu co najmniej sceptyczne, a często jawnie wrogie. Lewica ma charakter antykapitalistyczny i często kolektywistyczny (krytykując liberalny indywidualizm). Działacze lewicy wskazują, że liberalna równość praw jest niewystarczająca i nie gwarantuje autentycznej równości, lecz umacnia nierówności społeczne. Radykalna lewica jest też przeciwna własności prywatnej. Z nurtów lewicowych, najbardziej zbliżona do liberalizmu jest socjaldemokracja. W przeciwieństwie do socjalizmu nie jest ani kolektywistyczna, ani antykapitalistyczna i ma na celu redukcję nierówności za pomocą stopniowych reform[56]. Centrolewicowy charakter ma socjalliberalizm (w Stanach Zjednoczonych nazywany po prostu „liberalizmem”). Jego program jest bardzo zbliżony do socjaldemokracji. W ramach feminizmu liberalizmowi jest przychylny liberalny feminizm. Jest to dominujący nurt feminizmu, dążący do zaprowadzenia równości płci poprzez formalne gwarancje praw i wolności kobiet. Brytyjska filozof Mary Wollstonecraft, pionierka tego nurtu, w Wołaniu o prawa kobiety (1792) apelowała o włączenie kobiet w strukturę polityczną liberalnego społeczeństwa[57]. Inne nurty feminizmu (np. radykalny feminizm) uznają, że formalne gwarancje równości są niewystarczające i demokracja liberalna jest nie pozwala na realizację celów feministycznych[58]. Ugrupowania liberalne W wielu krajach obecne są partie, organizacje czy instytucje liberalne. Choć cechuje je duża różnorodność w zakresie uznawanych poglądów, to łączy je poparcie dla instytucji demokratycznych czy walka o prawa obywatelskie. Partie liberalne mogą mieć charakter centrolewicowy, centrowe lub centroprawicowe. Partie te dzielą się również ze względu na to, czy hołdują ideom klasycznego liberalizmu, czy socjalliberalnym. Na poziomie globalnym liberałowie zorganizowani są w Międzynarodówce Liberalnej, w skład której wchodzi ponad sto wpływowych partii liberalnych oraz innych organizacji. Europa W Europie istnieje kilka tradycji liberalnych, z których najbardziej znaczące są tradycje angielska i francuska. W wersji angielskiej liberalizm kładł nacisk na rozpowszechnienie wartości demokratycznych oraz na przeprowadzenie reform konstytucyjnych. Natomiast w wersji francuskiej liberalizm skupiał się na walce ze strukturami autorytarnymi zarówno w polityce, jak i ekonomii[59]. Liberalizm kontynentalny podzielony był na nurt umiarkowany i postępowy. Umiarkowani liberałowie przywiązani byli do elitaryzmu i byli krytyczni wobec demokracji. Z kolei postępowcy wspierali poszerzenie praw wyborczych czy powszechnego dostępu do edukacji[59]. Z czasem również umiarkowani liberałowie zaakceptowali te postulaty jako część swojego programu i oba nurty uległy połączeniu. Np. niemiecka Wolna Partia Demokratyczna była w przeszłości podzielona na dwa obozy[60]. Przed I wojną światową partie liberalne zdominowały europejską scenę polityczną, ale były następnie stopniowo wypierane przez socjalistów i socjaldemokratów. Po II wojnie światowej, w części sytuacja partii liberalnych w Europie Zachodniej była zróżnicowana: niektóre odnosiły sukcesy, inne traciły na popularności[61]. W krajach bloku wschodniego partie liberalne były zakazane. Pod koniec XX wieku, Jesień Ludów spowodowała do powstania wielu partii liberalnych w tym regionie. Niektóre z nowopowstałych partii (np. Liberalna Demokracja Słowenii czy litewski Nowy Związek) zostały scharakteryzowane jako centrolewica[62][63], inne (jak rumuńska Partia Narodowo-Liberalna), zostały sklasyfikowane jako centroprawica. W Europie Zachodniej niektóre partie liberalne przeszły odnowę i transformację. Po latach słabości liberałowie stali się ponownie znaczącą siłą polityczną. Jednym z najbardziej znanych przykładów są Liberalni Demokraci w Wielkiej Brytanii. Liberalni Demokraci są spadkobiercami niegdyś potężnej Partii Liberalnej, która od początku XX wieku stopniowo traciła poparcie na rzecz Partii Pracy. Po niemal zniknięciu z brytyjskiej sceny politycznej, liberałowie ostatecznie zjednoczyli się z Partią Socjaldemokratyczną tworząc w 1988r. Liberalnych Demokratów. Liberalni Demokraci zdobyli znaczące poparcie w wyborach parlamentarnych w 2005 r. oraz w wyborach samorządowych. Po raz pierwszy od dekad brytyjska partia o poglądach liberalnych osiągnęła tak duży wyborczy sukces. Po wyborach w 2010, Liberalni Demokraci utworzyli rząd koalicyjny z konserwatystami. Ich szef partii, Nick Clegg, został wicepremierem, a wielu innych członków partii zostało ministrami. Zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i w innych krajach Europy Zachodniej, partie liberalne często współpracowały z socjalistycznymi i socjaldemokratycznymi. Przykładem może być tzw. Fioletowa Koalicja w Holandii, utrzymująca się od końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku, aż po początek XXI wieku. Łączyła ona umiarkowany lewicowy liberalizm Demokratów 66, liberalizm rynkowy, centroprawicową Partię Ludową na rzecz Wolności i Demokracji (VVD)[64], oraz socjaldemokratyczną Partię Pracy. W Polsce, do wartości liberalnych odwołuje się rządząca Platforma Obywatelska[potrzebne źródło]. Przedstawicielem konserwatywnego liberalizmu jest pozaparlamentarny Kongres Nowej Prawicy. Ameryka Północna i Południowa Franklin Delano Roosevelt jako Człowieka Roku tygodnika Time, styczeń 1933 Główny artykuł: Amerykański liberalizm. W Ameryce Północnej, w przeciwieństwie do Europy, słowo „liberalizm” niemal wyłącznie odnosi się do socjalliberalizmu. Dominujące kanadyjskie i amerykańskie partie – Liberalna Partia Kanady oraz Partia Demokratyczna w Stanach Zjednoczonych, są często określane jako partie centrolewicowe[65][66]. W Kanadzie dominacja Partii Liberalnej (pot. The Grits) trwała przez prawie siedemdziesiąt lat w XX wieku. Z tego ugrupowania wywodzą się najbardziej wpływowi premierzy w historii Kanady tacy jak: Pierre Trudeau, Lester Pearson i Jean Chrétien. Byli oni odpowiedzialni za stworzenie kanadyjskiego państwa opiekuńczego. Ogromna popularność liberałów w Kanadzie – nieporównywalna z innymi demokracjami liberalnymi – skłonił wielu politycznych komentatorów do traktowania ich jako „naturalnej partii rządzącej” w Kanadzie[67][68]. W wyborach parlamentarnych w 2006r. partia oddała jednak władzę Partii Konserwatywnej i od tego czasu nie udało się jej powrócić do władzy. W Stanach Zjednoczonych liberalizm przyjął postać nowoczesnego liberalizmu (modern liberalism) wraz z prezydenturą Franklina Delano Roosevelta i jego polityki New Dealu, która była odpowiedzią na wielki kryzys. Roosevelt i jego polityka na trwałe ukształtowały charakter amerykańskiego liberalizmu. Kierunek ten kontynuowany był przez Johna Kennedy’ego[69]. Rozwój nowego liberalizmu w Stanach Zjednoczonych spotkał się z reakcją konserwatystów skupionych w Partii Republikańskiej[70]. Ich opozycja dotyczyła w dużej mierze niepokojom i zmianom społecznym towarzyszącym narastającej walce o prawa obywatelskie ze strony Afroamerykanów (lata 60.)[70]. Wraz z prezydenturą Ronalda Reagana do polityki amerykańskiej powróciła klasyczna postać liberalizmu. Regan starał się ograniczyć ingerencję państwa w gospodarkę, jak i zmniejszyć wydatki na politykę społeczną. W Ameryce Środkowej i Południowej od XIX wieku trwały walki i spory między liberałami i konserwatystami. Liberalny charakter miały rewolucja meksykańska (1910) i w Ekwadorze (1895). Głównymi hasłami liberałów południowoamerykańskich były wolny handel, własność prywatna i antyklerykalizm. Współcześnie partie i organizacje odwołujące się do klasycznego liberalizmu w tym regionie (np. meksykańska Nueva Alianza) zorganizowani są w Red Liberal de América Latina (RELIAL). Istnieją również partie socjalliberalne, np. Kolumbijska Partia Liberalna (członek Międzynarodówki Socjalistycznej) i paragwajska Prawdziwa Partia Radykalno-Liberalna[71]. Pozostałe obszary świata W Australii orędownikiem liberalizmu jest przede wszystkim centrolewicowa Liberalna Partia Australii[72]. W Azji liberalizm jest ma znacznie krótszą historię niż w Europie czy Ameryce. Liberalizm zorganizowany jest przez Radę Azjatyckich Liberałów i Demokratów, do której należą wpływowe partie polityczne takie jak filipińska Partia Liberalna, Demokratyczna Partia Postępowa (Tajwan) i Partia dla Tajów (Tajlandia). Głównym motywem azjatyckiego liberalizmu przez kilka minionych dekad była demokratyzacja, mająca być sposobem na szybkie poprawienie sytuacji ekonomicznej kontynentu[73]. W niektórych jednak państwach (np. Birma) liberalna demokracja została zastąpiona przez dyktaturę wojskową[74]. W Indiach, najludniejszym kraju demokratycznym na świecie, dominującą partią jest Indyjski Kongres Narodowy. Został on utworzony pod koniec XIX wieku przez indyjskich liberałów i nacjonalistów, walczących o niepodległości Indii[75]. W ugrupowaniu liberalizm dominował do początkowych lat XX wieku, a następnie stopniowo usuwał się w cień zyskującego popularność socjalizmu. W swoim manifeście z 2009 r. Indyjski Kongres Narodowy pochwalił „świecki i liberalny” nacjonalizm indyjski nacjonalizm, przeciwstawiany tendencjom natywistycznym, lokalnym i konserwatywnym[76]. W Afryce liberalizm jest stosunkowo słaby. Partia Wafd była nacjonalistyczną liberalną partią w Egipcie, mającą ogromne znaczenie w latach 20. i 30. XX wieku. Na poziomie kontynentalnym liberałowie są zrzeszeni się w African Liberal Network, w skład której wchodzą takie partie jak marokański Ruch Ludowy, Senegalska Partia Demokratyczna i Zgromadzenie Republikanów na Wybrzeżu Kości Słoniowej. Pośród państw afrykańskich, szczególnie długimi tradycjami liberalnymi wyróżnia się Republika Południowej Afryki. W połowie XX wieku powstała Partia Liberalna i Partia Postępowa, które sprzeciwiały się polityce apartheidu prowadzonej przez rząd. Liberałowie utworzyli wielorasową partię, mającą oparcie w Afrykanach zamieszkujących miasta oraz wyżej wykształconych białych[77]. W swoim szczytowym momencie partia liczyła 7000 członków, jednak jej poparcie w białej społeczności było zbyt małe by wprowadzić jakiekolwiek znaczące zmiany polityczne[77]. Partia została rozwiązana w 1968 roku, po wprowadzeniu prawa zakazującego istnienia wielorasowych partii. Obecnie liberalizm w Południowej Afryce jest reprezentowany przez Alians Demokratyczny, opozycyjny wobec rządzącego Afrykańskiego Kongresu Narodowego. Liberalizm w psychologii Psychologowie zbudowali szereg skal liberalizm-konserwatyzm mających mierzyć postawy jednostek. Liberalizm w tych skalach najczęściej oznacza przyjmowanie określonych przekonań wiązanych z liberalizmem obyczajowym, takich jak otwartość na zmiany społeczne, skłonność do akceptacji odmienności, czy swobody obyczajowej. Badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii pokazały, że postawa liberalna koreluje z wyższymi zdolnościami poznawczymi (takimi jak inteligencja)[78]. Ludwik XV. Ludwik XVI. Ostatnie lata świetności przed rewolucją Towarzystwo w salonie czyta Moliera. Obraz Jean-François de Troy z ok. 1728 r. Po śmierci Ludwika XIV w 1715 r. władcą Francji został jego pięcioletni prawnuk Ludwik XV, a regentem Filip II Burbon-Orleański. Dwór na krótko powrócił wtedy do Paryża, król zamieszkał najpierw w Vincennes pod Paryżem, później w samym Paryżu w pałacu Tuileries niedaleko Palais-Royal, dawnej rezydencji kardynała Richelieu, teraz zajmowanej przez regenta; w 1722 r. król i jego dwór powrócili jednak do Wersalu. W drugiej połowie XVIII w., za panowania Ludwika XV i później od 1774 r. Ludwika XVI Paryż stał się prawdziwą intelektualną i kulturalną stolicą świata zachodniego. Już od początku wieku Francję przenikały prądy oświeceniowe. Życie towarzyskie toczyło się w publicznych kawiarniach (pierwszą, istniejącą do dzisiaj, o nazwie Le Procope, otwarto już w 1686 r.), szczególną rolę odgrywały jednak salony literackie w prywatnych domach, w których arystokracja, pisarze i filozofowie dyskutowali o nowych ideach. Szczególną rolę odgrywała tu Madame Pompadour, metresa Ludwika XV, protektorka artystów, pisarzy i filozofów (Woltera, Monteskiusza, Denisa Diderota). Pod kierunkiem tego ostatniego od 1751 r. wydawano w Paryżu Wielką Encyklopedię Francuską, która miała ambicję nie tylko zgromadzić całą ówczesną wiedzę, ale też propagować nowe idee oświecenia. Balon braci Montgolfier Z polecenia Ludwika XV w Paryżu tworzono też instytucje i budowano obiekty użyteczności publicznej. W 1722 r. utworzono straż pożarną, a w 1738 r. otwarto pierwszy urząd pocztowy. Z przedsięwzięć architektonicznych rozpoczęto np. budowę Panteonu i Place de la Concorde; dzięki poparciu markizy de Pompadour w Paryżu utworzono też szkołę wojskową École Militaire (1752-1769, według planu Gabriela). W roku 1782 powstał nowy plac teatralny Place d’Odeon. W XVIII wieku wzniesiono w Paryżu także mennicę – La Monnaie (17681775, według planu Antoine’a), Szkołę chirurgii (według projektu Gondouina w latach 17691785) i szkołę prawniczą – Ecole de Droit (Soufflot 1771). Założono też szkołę urbanistyki zwaną „Szkołą mostów i ulic” – Ecole des Ponts et Chaussees. Mimo powrotu dworu i króla do Wersalu w 1722 roku, Paryż pozostał siedzibą ambasadorów, którzy wynajmowali kwatery w eleganckim faubourg Saint-Germain, z którego względnie blisko było do Wersalu. Ambasadorzy nadzwyczajni do 1748 roku lokowani byli w Hôtel de Concini. W Paryżu mieszkało niewiele mniej pracowników ministerialnych niż w Wersalu (ok. 250 osób w Wersalu i 150 w Paryżu – daty i godziny przyjęć tych paryskich można było znaleźć w „Almanach Royal”). Od 1754 roku w Luwrze urzędowała Wielka Rada królewska, od 1757 ministerstwo wojny, a od 1771 – sąd najwyższy utworzony przez ministra Maupeau po kasacie parlamentów. W 1774 roku biuro generalnych dzierżawców podatków – ferme generale miało aż 685 pracowników w Paryżu. Kładziono podwaliny pod nowoczesną naukę i technikę, w czym pomagały zainteresowania techniczne Ludwika XVI. W 1783 r. bracia Montgolfier zademonstrowali swój wynalazek – balon na ogrzane powietrze, 21 listopada tego roku paryżanie byli świadkiem pierwszego swobodnego (bez uwięzi) lotu balonu z załogą. Rewolucja francuska Geneza i wybuch rewolucji Sytuacja ekonomiczna w przededniu rewolucji Królowa Maria Antonina z dziećmi na przechadzce Pomimo swoich wielkich osiągnięć kulturalnych w drugiej połowie XVIII w. Francja coraz bardziej podążała w stronę bankructwa. Przyczyniała się do tego polityka zagraniczna państwa i konflikty z Anglią – najpierw przegrana przez Francję wojna siedmioletnia w latach 1756-1763, później od 1778 r. kosztowna pomoc kolonistom amerykańskim w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Na polecenie Ferme générale, organizacji zbierającej podatki dla państwa, w 1784 r. wokół Paryża zaczęto wznosić nowy mur, tym razem jednak nie dla obrony przed wrogami zewnętrznymi, lecz aby skuteczniej egzekwować podatki dla podupadającego skarbu państwa (jak wszędzie, poborców podatkowych w Paryżu darzono powszechną nienawiścią). Sytuację pogorszyła jeszcze klęska nieurodzaju w 1788 r. i będące tego skutkiem wzrost cen chleba i zamieszki głodowe. Według anegdoty pewnego razu królowa Maria Antonina, małżonka Ludwika XVI, jadąc powozem, zapytała, dlaczego ludzie wyglądają tak nieszczęśliwie. Kiedy odpowiedziano jej: „Wasza Wysokość, nie mają chleba”, królowa miała rzec „Jeśli nie mają chleba, niech jedzą ciastka” (S’ils n’ont pas de pain, qu’ils mangent de la brioche)[17]. Ogromny rozwój Paryża w XVII i XVIII, przepych architektoniczny miasta i wyrafinowanie kulturalne wyższych sfer niestety nie szły w parze warunkami życia prostych ludzi, które coraz bardziej się pogarszały. Zwołanie Stanów Generalnych Przysięga w sali do gry w piłkę, grafika Jacques-Louisa Davida Kiedy w 1789 r. sytuacja finansowa kraju stała się krytyczna, Ludwik XVI zwołał (po raz pierwszy od 1614 r.) Stany Generalne, które miały zająć się sytuacją ekonomiczna i przegłosować nowe podatki. Stany Generalne, które uroczyście otwarto w Wersalu 5 maja 1789 r., były zgromadzeniem ustawodawczym społeczeństwa, w którym zasiadali przedstawiciele trzech stanów społecznych: duchowieństwa, szlachty i „trzeciego stanu”, czyli reszty społeczeństwa, stanowiącej 97% ludności, pozbawionej przywilejów i ponoszącej główny ciężar finansowy utrzymania państwa w postaci płaconych podatków. Na swoje żądanie trzeci stan otrzymał podwójną reprezentację (578 przedstawicieli wobec 270 ze szlachty i 291 z duchowieństwa); na mocy dekretu królewskiego w głosowaniach nadal miała jednak obowiązywać zasada, że głosują całe stany, a nie poszczególni posłowie. Ponieważ każdy stan miał jeden głos, w praktyce oznaczało to, że stan trzeci będzie zawsze mógł być przegłosowany przez dwa pozostałe. Sytuacja potoczyła jednak się w innym, nieoczekiwanym, kierunku. Już pierwszy punkt obrad (ustalenie zakresu władzy zgromadzenia) doprowadził do impasu. Zamiast spotkać się w jednej sali i dyskutować nad nowymi podatkami, stany zaczęły obradować osobno, dyskutując na temat organizacji władzy ustawodawczej. Wreszcie 17 czerwca wobec niemożności dojścia do porozumienia trzeci stan przekształcił się w Zgromadzenie Narodowe (nie wykluczono możliwości przystąpienia do niego pozostałych stanów). Kiedy król, próbując oponować, zamknął Salle des États, w którym spotykało się zgromadzenie, posłowie przenieśli się do sali do gry w piłkę[18]w wersalskim pałacu, gdzie 20 czerwca złożyli przysięgę, że nie rozejdą się, dopóki nie uchwalą konstytucji Francji. Po dwóch dniach Zgromadzenie przeniosło się do kościoła św. Ludwika, gdzie przystąpiła do niego większość przedstawicieli stanu duchowieństwa, później również szlachty. 9 lipca Zgromadzenie oficjalnie przekształciło się w Konstytuantę, której oficjalnym celem było opracowanie konstytucji. Sytuacja w Paryżu w przededniu rewolucji W lipcu 1789 r. miasto już od kilku tygodni było ogarnięte wrzeniem pod wpływem obradujących Stanów Generalnych. Książę Filip Orleański, udostępnił paryżanom park przed swoim pałacem Palais-Royal, który stał się sceną burzliwych demonstracji i przemówień. Szczególną popularność zdobył charyzmatyczny mówca, adwokat Camille Desmoulins. Kiedy 11 lipca król odwołał popularnego wśród ludu ministra finansów Jacques’a Neckera pod (zresztą słusznymi) zarzutami nieudolności, wywołało to protesty paryżan, którzy wylegli na ulice, obnosząc portrety Neckera i Filipa Orleańskiego (zwanego teraz Filipem „Égalité” – „równość”). Desmoulins, który stał się teraz trybunem ludu, takimi słowami wzywał paryżan do walki: Dymisja Neckera jest sygnałem do [nowej] nocy świętego Bartłomieja patriotów! Bataliony Szwajcarów i Niemców jeszcze dzisiaj rozprawią się z nami. Pozostaje nam tylko jedno wyjście: chwycić za broń![19] Zdobycie Bastylii Szturm na Bastylię – 14 lipca 1789 r. Nawoływania Desmoulins spotkały się z natychmiastowym odzewem paryżan. 13 lipca zawiązano Komitet Stały, który wydał odezwę Do broni! i powołał gwardię mieszczańską. Zaczęły się zamieszki i plądrowanie gmachów publicznych. Flaga Paryża Następnego dnia, 14 lipca, tłum zdobył arsenał w Pałacu Inwalidów (Les Invalides), gdzie w jego ręce wpadło 32 tys. karabinów i 4 działa. Następnie, aby zdobyć więcej broni, a także uwolnić więźniów, postanowiono ruszyć na Bastylię, pełniącą wtedy funkcję więzienia. Bastylia była powszechnie znienawidzonym symbolem opresji władzy, chociaż tego dnia znajdowało się w niej tylko 8 więźniów, wśród nich pisarz markiz Donatien Alphonse François de Sade, jeden umysłowo chory i kilku fałszerzy pieniędzy. Po krótkiej bitwie twierdza skapitulowała. Jej komendant Bernard René de Launay i kilku żołnierzy zostało ściętych, a ich głowy poniesiono do Palais-Royal; tego dnia zginął też mer Paryża Jacques de Fleselle. To pierwsze poważne starcie zostało uznane za początek Rewolucji Francuskiej, a obecnie jest obchodzone jako święto narodowe Francji. Już następnego dnia lud zaczął burzyć Bastylię, zniszczono ją całkowicie w ciągu dwóch tygodni. Sankiulota trzymający flagę francuską podczas rewolucji 16 lipca Komitet Stały (krótko potem przekształcony w Komunę Paryża) podjął uchwałę o przekształceniu gwardii mieszczańskiej w Gwardię Narodową, której komendantem został uczestnik wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, popularny wśród ludu markiz Marie Joseph de La Fayette. Ustalono też rewolucyjne barwy: niebieski, czerwony i biały (tricolore), które stały się później barwami narodowymi Francji. W późniejszym okresie czasami interpretowano je jako symbolizujące hasła rewolucji: wolność (niebieski – kolor nieba), równość (biały) i braterstwo (czerwony – kolor miłości i krwi), w rzeczywistości jednak ich pochodzenie było inne: niebieski i czerwony były barwami Paryża, a biały kolorem panującej dynastii Burbonów. Barwy te przypiął też król Ludwik XVI, kiedy 17 lipca odwiedził Paryż. Monarchia konstytucyjna Rozszerzanie się rewolucji Szybko rewolucja przeniosła się do innych miast i na prowincję. Na wsiach wybuchło skierowane przeciwko szlachcie powstanie chłopskie, znane pod nazwą Wielkiej Trwogi. W nocy z 4 na 5 sierpnia Konstytuanta dekretem zniosła powinności feudalne, poddaństwo chłopów, dziesięcinę, przywileje szlachty i duchowieństwa. 26 sierpnia uchwalono Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, akt wstępny przyszłej konstytucji. Oba ta akty oznaczały koniec społeczeństwa stanowego i początek demokracji we Francji. Tymczasem w Paryżu nastroje coraz bardziej się radykalizowały, między innymi z powodu klęski głodu, jaka we wrześniu zapanowała w stolicy na skutek nieurodzaju spowodowanego obfitymi opadami deszczu. Kiedy na początku października król odmówił podpisania Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela i pierwszych artykułów przygotowywanej konstytucji, 5 października pięciotysięczny tłum głodujących paryżan (na jego czele szły paryskie kobiety) podążył do Wersalu, wtargnął do pałacu i zagroził śmiercią rodzinie królewskiej. Na żądanie ludu król 6 października przeniósł się do Paryża do pałacu Tuileries, gdzie nową siedzibę znalazła też Konstytuanta. Powstanie klubów politycznych Lata 1790 i 1791 przyniosły dalszy rozwój życia politycznego, co znajdowało wyraz w tworzonych w stolicy klubach i stronnictwach politycznych. Jako pierwszy powstał Klub Bretoński, w sierpniu przemianowany w Stowarzyszenie Przyjaciół Konstytucji, znane pod nazwą klubu jakobinów. Następnie powstało Stowarzyszenie Praw Przyjaciół Człowieka i Obywatela, znane jako kordelierzy, później wyłonili się feuillanci i żyrondyści. Radykalni jakobini i kordelierzy byli wspólnie określani jako „Góra”. Próba ucieczki rodziny królewskiej. Masakra na Polu Marsowym Wjazd królewskiej rodziny do Paryża po nieudanej ucieczce Markiz de Lafayette wydaje rozkaz strzelania do demonstrantów Król Ludwik XVI, nie mogąc się pogodzić z ciągłym ograniczaniem swojej władzy, 20 czerwca wraz z rodziną podjął próbę ucieczki do tradycyjnie rojalistycznej Lotaryngii, skąd być może zamierzał uciec za granicę, aby tam, u obcych władców, szukać pomocy w stłumieniu rewolucji; już następnego dnia król i jego rodzina zostali jednak rozpoznani w Varennes, aresztowani i odesłani z powrotem do Paryża. Wydarzenie to wzbudziło ogólne oburzenie paryżan, zwłaszcza kordelierzy żądali proklamowania republiki. 17 lipca tłum zebrał się na Polu Marsowym, popierając postulaty kordelierów i żądając detronizacji króla. Rezultat demonstracji był tragiczny. Mer Paryża, feuillanta Jean Sylvain Bailly, posłał na demonstrantów Gwardię Narodową markiza La Fayette (również feuillantę), w niewyjaśnionych do końca okolicznościach żołnierze otworzyli ogień, zabijając kilkadziesiąt osób. Ta masakra na Polu Marsowym bardzo nadszarpnęła popularność La Fayette’a i Bailly’ego i była zapowiedzią późniejszych tragicznych wydarzeń rewolucji. Utworzenie monarchii konstytucyjnej Prace nad konstytucją zostały wreszcie zakończone 3 września 1791 r., 14 września konstytucja została podpisana przez króla i weszła w życie. Francja stała się monarchią konstytucyjną, w której król sprawował władzę wykonawczą, a władza ustawodawcza należała do Zgromadzenia Prawodawczego, potocznie nazywanego Legislatywą. W nowym ciele ustawodawczym na ogólną liczbę 745 deputowanych radykalnych jakobinów, żyrondystów i kordelierów było tylko 136, byli oni jednak najaktywniejszym blokiem i zdobywali coraz większe znaczenie. W dziedzinie polityki zagranicznej aktywność wykazywali zwłaszcza żyrondyści, którzy doszli do wniosku, że po uporządkowaniu spraw ustrojowych czas zwrócić się przeciwko sąsiadom. Pragnęli w ten sposób „wyeksportować” rewolucyjne idee do innych krajów kontynentu, a także odwrócić uwagę społeczeństwa od coraz trudniejszej sytuacji ekonomicznej. 20 kwietnia 1792 r. Francja wypowiedziała wojnę Austrii, w maju do wojny przystąpiło też Królestwo Sardynii, a w lipcu Prusy. Rozpoczął się ponad 20-letni okres kampanii wojennych. Kres monarchii. Stracenie króla Szturm sankiulotów na pałac Tuileries – 10 sierpnia 1792 r. Maria Antonina naprzeciw tłumu w Tuileries Klęski w starciach wojennych, zwłaszcza z mającą wtedy opinię najlepszej w Europie armią pruską, w sierpniu 1792 r. spowodowały w Paryżu ponowną radykalizację nastrojów ulicy, która o niepowodzenia w wojnie obwiniała króla. W obawie o własne życie mer Jean Sylvain Bailly podał się do dymisji, nowy mer, żyrondysta, Jérôme Pétion de Villeneuve 3 sierpnia wystąpił do Legislatywy z wnioskiem o zawieszenie króla w czynnościach. Ponieważ deputowani ociągali się z decyzją (radykałowie stanowili mniejszość w Zgromadzeniu), plebs (tak zwani sankiuloci) w nocy z 9 sierpnia na 10 sierpnia zajął ratusz i utworzył rewolucyjną Komunę Paryża, a rano 10 sierpnia przypuścił szturm na pałac Tuilierie – siedzibę króla. Króla wraz z rodziną uwięziono i osadzono w twierdzy Temple. Legislatywa powołała nowy rząd – Tymczasową Radą Wykonawczą z kordelierem Georges’em Dantonem, rzeczywistą władzę sprawowała jednak Komuna Paryża, która po kilku dniach wymusiła na deputowanych powołanie nowej izby ustawodawczej – Konwentu Narodowego. Scena z masakr wrześniowych Kolejne niepowodzenia armii francuskiej w wojnie z Prusakami znowu spowodowały zamieszki na ulicach Paryża. Kiedy 2 września 1792 r. Prusacy zdobyli twierdzę w Verdun, doszło do tak zwanych masakr wrześniowych. Pod wpływem agitacji radykalnych klubów i gazet (szczególną rolę odegrał redaktor gazety Przyjaciel ludu kordelier Jean-Paul Marat) w okresie od 3 września do 6 września wzburzony tłum wdzierał się do paryskich więzień i dokonywał samosądów na osadzonych w nich arystokratach i księżach, mordując ponad 1500 więźniów. Posuwające się wojska pruskie wkrótce zaczęły zagrażać samemu Paryżowi, 20 września zostały jednak odparte w bitwie pod Valmy. 21 września rozpoczęło się w Paryżu pierwsze posiedzenie Konwentu Narodowego, którego skład był już o wiele bardziej lewicowy niż tuż wcześniej rozwiązanego Zgromadzenia Prawodawczego. Dominowali w nim żyrondyści i tak zwana Góra (jakobini i kordelierzy), w których szeregach byli niemal wszyscy czołowi działacze rewolucyjni; oprócz tych ugrupowań było w skład Konwentu wchodziła jeszcze grupa posłów o niesprecyzowanych poglądach, tak zwane Bagno. Jeszcze tego samego dnia Konwent ogłosił zniesienie monarchii we Francji, a następnego dnia, 22 września, proklamował powstanie Republiki Francuskiej. Egzekucja Ludwika XVI. Na pustym cokole z prawej strony przed rewolucją stał pomnik Ludwika XV, dziadka Ludwika XVI. Wkrótce król Ludwik XVI stanął jako oskarżony przed Konwentem. Proces, który rozpoczął się 11 grudnia 1792 r., zakończył się uznaniem za winnego 15 stycznia 1793 r. i skazaniem na karę śmierci 17 stycznia. Król (którego teraz oficjalnie nazywano „obywatelem Louisem Capet”) zginął na gilotynie 21 stycznia na Placu Rewolucji (obecnie placu Zgody) w obecności 200 tys. paryżan. Oznaczało to kres monarchii i panujących od tysiąca lat dynastii Merowingów, Karolingów, Kapetyngów, Walezjuszy i Burbonów. Czasy terroru Rządy żyrondystów Stracenie króla Ludwika XVI było wstrząsem zarówno dla arystokracji francuskiej, która jeszcze większą falą zaczęła uciekać z kraju, jak i dla monarchii europejskich, które bały się rozprzestrzenienia idei rewolucyjnych w innych krajach kontynentu. Do Austrii, Prus i Sardynii walczących z Francją dołączyła Wielka Brytania, Holandia, Hiszpania i inne państwa, które razem tworzyły I koalicję antyfrancuską. Republika stanęła wobec konieczności walki na kilku frontach z niemal całą Europą. Do 10 marca 1793 r. wybuchło rojalistyczne powstanie w Wandei – powstańcy (tak zwani szuanie) dążyli do przywrócenia monarchii z małoletnim Ludwikiem XVII i żądali zaprzestania prześladowań religii i księży. W reakcji na to zagrożenie zewnętrzne i wewnętrzne postanowiono wzmocnić władzę wykonawczą i jeszcze skuteczniej rozprawiać się z wszelkimi wrogami. Na wniosek Dantona 10 marca powołano Trybunał Rewolucyjny (od 10 czerwca 1794 r. – na podstawie tak zwanego prawa prairiala – możliwe w nim były tylko dwa wyroki – uniewinniający i kara śmierci), powstał Komitet Bezpieczeństwa Powszechnego, a 9 kwietnia organ władzy wykonawczej Komitet Ocalenia Publicznego, którego dominującą postacią był Georges Danton. Paryżanie wnoszą uniewinnionego Marata na salę obrad Konwentu. Dochodziło też do coraz większych napięć w obrębie samych rewolucjonistów. W 1793 r. w Konwencie dziennikarz i polityk Jean-Paul Marat zaczął ostro atakować żyrondystów, wzywał też sankiulotów do szturmu na Tuileries. Żyrondyści wytoczyli mu proces, Trybunał Rewolucyjny oczyścił jednak Marata z zarzutów, a paryżanie triumfalnie wnieśli Marata na salę obrad Konwentu. Później żyrondystów zaatakował Jacques-René Hébert, przywódca hebertystów, do których dołączyli tak zwani wściekli (les enragés), najradykalniejszy odłam rewolucjonistów. Wreszcie w czerwcu 1793 r. deputowani „Żyrondy” zostali aresztowani i oskarżeni o działalność kontrrewolucyjną. Czołową pozycję w Konwencie zajęli teraz jakobini. Rządy jakobinów Zabójstwo Marata przez Charlotte Corday, mal. Paul-Jacques-Aimé Baudry Maria Antonina wyprowadzana na egzekucję Jakobini zaczęli swoje rządy od uwłaszczenia chłopów (10 czerwca) i uchwalenia nowej, bardzo demokratycznej, konstytucji (24 czerwca), która jednak nigdy nie weszła w życie. 13 lipca żyrondystka Charlotte Corday zasztyletowała w jego własnej wannie uwielbianego przez tłumy Marata, co jakobinom dało pretekst do rozprawienia się z uwięzionymi przywódcami „Żyrondy”. Został wymieniony skład Komitetu Ocalenia Publicznego, którego dominującymi postaciami stali się Maximilien de Robespierre i jego zwolennicy, a przewodniczącym Trybunału Rewolucyjnego Antoine Quentin Fouquier de Tinville. 17 września Konwent uchwalił tzw. dekret o podejrzanych, na podstawie którego zaczęto ścigać i skazywać na karę śmierci żyrondystów, arystokratów oraz wszystkie inne osoby uznane za „wrogów rewolucji”. 16 października 1793 r. ścięto też Marię Antoninę, oskarżoną o trwonienie państwowych pieniędzy i zdradę. Obchody święta Istoty Najwyższej na Polu Marsowym. Jej kult podczas rewolucji zastąpił religię. W następnym 1794 roku ostrze terroru jakobinów zwróciło się przeciwko innym stronnictwom, ich niedawnym sojusznikom. Najpierw wyeliminowano hebertystów, którzy, będąc radykalnym odłamem, bez uzgodnienia z jakobinami i kordelierami, niszczyli kościoły i prześladowali katolików, propagując tzw. kult Rozumu. 4 marca Hébert próbował poderwać sankiulotów do ataku na Tuileries, ci jednak odmówili udziału; Hébert został aresztowany i wraz z innymi przywódcami klubu zgilotynowany 24 marca. 29 marca zaatakowano kordelierów, aresztując Dantona i jego współpracowników. Georges Danton i Camille Desmoulins, pod zarzutem szpiegostwa i torpedowania działalności Komitetu Ocalenia Publicznego zostali zgilotynowani 5 kwietnia. Do końca kwietnia jakobini pozbyli się praktycznie wszystkich przywódców konkurencyjnych stronnictw i mogli sami rządzić Konwentem (w którym oprócz nich zasiadało jeszcze „Bagno” – deputowani niezrzeszeni. Wielki Terror Broń radykałów – angielski rysunek satyryczny z 1819 r., rys. George Cruikshank Był to jednak dopiero początek „Wielkiego Terroru” w Paryżu i w całej Francji. 10 czerwca uchwalono tzw. prawo prairiala, na podstawie którego wyroki mogły być wydawane bez przesłuchania oskarżonego i świadków, sąd mógł oskarżonego jedynie skazać na śmierć lub uniewinnić. Gilotynowano rzeczywistych i wyimaginowanych przeciwników jakobińskich rządów, arystokratów, czasami załatwiano przy tym prywatne porachunki. Łącznie w czerwcu i lipcu 1794 r. w całym kraju stracono prawie 18 tysięcy osób. Egzekucja przywódców jakobińskich – 28 lipca 1794 r. Terror szybko spowodował odwrócenie się od jakobinów większości społeczeństwa, zwłaszcza że w toczącej się cały czas wojnie wojska francuskie zaczęły odnosić sukcesy i przekonywanie o zagrożeniu republiki przestało być wiarygodne. W Konwencie zaczęła wyłaniać się opozycja dążąca do obalenia rządów jakobinów. Robespierre w poczuciu zagrożenia 26 lipca oświadczył, że „zdrajcy są wszędzie” i zapowiedział na następny dzień ogłoszenie ich nazwisk. Zdeterminowani deputowani (każdy obawiał się, że padnie jego nazwisko), następnego dnia, 27 lipca 1794 r. (9 thermidora według kalendarza republikańskiego[20]), pośród ogólnej wrzawy przegłosowali aresztowanie Robespierre’a, Louisa de Saint-Justa (wsławił się on jako oskarżyciel na procesie króla i Dantona, nazywany był „aniołem śmierci”) i innych przywódców jakobińskich, których 28 lipca zgilotynowano. Schyłek rewolucji Rządy termidorian Lud przed ratuszem w Paryżu 9 termidora (27 lipca) 1794 r. Termidorianie, jak ich nazwano od miesiąca, w których dokonali przewrotu i objęli władzę, również byli rewolucjonistami i republikanami, w przeciwieństwie do jakobinów byli jednak przekonani o konieczności zakończenia rewolucji i ugruntowania jej zdobyczy. Rozwiązali Komunę Paryża i Trybunał Rewolucyjny, doprowadzili też do rozwiązania klubu jakobinów i prześladowali jego członków. Usunięto prochy Marata z Panteonu, gdzie zostały złożone po jego śmierci. Zniesiono ceny maksymalne (wprowadzone 4 maja 1793 r.), dzięki czemu znowu zaczęło bogacić się mieszczaństwo. Wreszcie w 1795 r. podpisano traktaty pokojowe z Prusami, Toskanią i Holandią (w następnym roku również z Hiszpanią), a Francja zyskała znaczne nabytki terytorialne (nie oznaczało to końca wojny, Austria i Wielka Brytania nadal walczyły przeciwko Francji). Walki na schodach kościoła Św. Rocha w czasie powstania rojalistów Trudna sytuacja ekonomiczna i znowu zwiększające się rozwarstwienie społeczne spowodowały jednak, że paryżanie znowu wyszli na ulice. Do demonstracji przeciwko głodowi, nowobogackim i za przywróceniem cen maksymalnych doszło w nocy z 31 marca na 1 kwietnia 1795 r. 20 maja doszło już do zbrojnego powstania sankiulotów, którzy zajęli Tuileries, domagając się powrotu jakobinów; powstanie zostało krwawo stłumione przez Gwardię Narodową. 3 października (13 vendémiaire według kalendarza republikańskiego) Paryż znowu stał się sceną powstania, tym razem rojalistów, którzy szturmowali Tuileries. Powstanie zostało stłumione przez młodego generała Napoleona Bonaparte, który przeciw powstańcom użył armat (wydarzenie to przyczyniło się do wzrostu popularności przyszłego cesarza, który zyskał sobie przydomek „Generała Vendemiaire”. Wcześniej, 22 sierpnia 1795 r. Konwent uchwalił nową konstytucję, na mocy której władza wykonawcza została powierzona pięcioosobowemu Dyrektoriatowi. Pierwsi dyrektorzy objęli władzę 2 listopada. Rządy Dyrektoriatu Pogłębiające się od zamachu 9 thermidora nierówności społeczne wciąż powodowały niezadowolenie biedoty. W marcu 1796 r. François Noël Babeuf założył w Paryżu Sprzysiężenie Równych, konspiracyjną organizację (działała ona praktycznie tylko w stolicy) dążącą do wywołania kolejnego powstania i budowy ustroju opartego na likwidacji własności prywatnej. Organizacja została jednak wykryta przez władze, Babeuf i inni jej przywódcy aresztowani i 27 maja 1797 straceni. Do tego dochodziła ciężka sytuacja na froncie. W Niemczech i Włoszech Francuzi wciąż walczyli z wojskami austriackimi i ich koalicjantów, pomimo pewnych sukcesów nie mogąc odnieść ostatecznego zwycięstwa. Droga Napoleona do władzy Napoleon prowadzący szturm podczas bitwy na moście w Arcole w kampanii włoskiej w 1796 r. Sytuacja zmieniła się, kiedy 2 marca 1796 r. dowódcą Armii Włoskiej został Napoleon Bonaparte. Błyskawicznie rozgromił on armię austriacką i sprzymierzone z nimi wojska państw włoskich. Po zawarciu z Austrią pokoju w Campo Formio 17 października 1797 r. już tylko Wielka Brytania pozostawała w stanie wojny z Francją. Dzięki tym zwycięstwom Napoleon zyskiwał sobie coraz większą popularność wśród żołnierzy i w społeczeństwie i mógł coraz mniej liczyć się z władzą Dyrektoriatu. Oddziały gen. Augereau szturmują Tuileries 4 września 1797 r. Pozycję Napoleona jeszcze bardziej wzmocniła próba rojalistów dokonania w Paryżu zamachu stanu, która miała miejsce 4 września 1797 r. Kiedy Paul François de Barras, jeden z liderów Dyrektoriatu dowiedział się o planach spiskowców, poprosił o pomoc Napoleona. Ten przysłał do Paryża generała Pierre’a Augereau, który w planowany dzień zamachu, kiedy tylko spiskowcy podjęli działania, zajął Tuileries – próba zamachu zakończyła się niepowodzeniem. Napoleon kontynuował swoje podboje, a w maju 1798 r. wyruszył ze swoją armią do Egiptu. Dyrektoriat zamierzał w ten sposób otworzyć drogę do zdobycia w przyszłości Indii, które od XVII w. były stopniowo kolonizowane przez Brytyjczyków; drugim celem tej misji było prawdopodobnie jednak też odsunięcie Napoleona, którego rosnących wpływów coraz bardziej się obawiano, od spraw kraju. Sukcesy Napoleona w tym kraju spowodowały wypowiedzenie 9 września 1798 r. Francji wojny przez Imperium osmańskie (Turcję), do którego Egipt formalnie należał, a następnie powstanie II koalicji antyfrancuskiej z Rosją i Austrią. Między innymi skomplikowana sytuacja militarna na frontach w Europie spowodowała, że Bonaparte przekazał Armię Wschodu pod komendę gen. Jean-Baptiste Klébera i 3 października 1799 r. powrócił do Francji. Przewrót 18 brumaire’a Angielska satyra na przewrót 18 brumaire’a. Napis pod rysunkiem głosi: Koniec Liberté (wolności) po francusku. Napoleon kończy farsę Egalité (równości) w St. Cloud pod Paryżem 10 listopada 1799 r. Rządy Dyrektoriatu nie cieszyły się popularnością. Oprócz pogłębiającego się rozwarstwienia społecznego, jego członkom zarzucano niemoralność, do tego doszły niepowodzenia na froncie. W tej sytuacji zawiązała się grupa spiskowców, w której byli Joseph Fouché (późniejszy minister policji), Charles-Maurice de Talleyrand-Périgord (późniejszy minister spraw zagranicznych), a także jeden z dyrektorów Emmanuel-Joseph Sieyès. Wreszcie ten ostatni zaproponował Bonapartemu współudział we władzy, czego skutkiem okazało się objęcie rządów przez Napoleona. 9 listopada (18 brumaire’a według kalendarza republikańskiego) 1799 r. żołnierze Napoleona obsadzili strategiczne punkty w Paryżu – Palais-Royal, Tuileries, Pałac Luksemburski, a także w okolicy Wersal i Saint-Cloud. Do tej ostatniej miejscowości pod naciskiem Sieyesa zastraszony Dyrektoriat przeniósł obrady Rady Pięciuset i Rady Starszych, obu izb parlamentu francuskiego za rządów Dyrektoriatu. Następnego dnia Bonaparte wygłosił przemówienie w Radzie Starszych, w którym zaproponował likwidację Dyrektoriatu i ustanowienie Konsulatu, w którym miał być pierwszym konsulem. Deputowani Rady Starszych, pozbawieni oparcia Paryża, przyjęli propozycję; ze zdecydowaną wrogością na próbującego przemawiać Napoleona zareagowali natomiast posłowie Rady Pięciuset. Wezwani na pomoc grenadierzy rozpędzili jednak posłów, wybrano jedynie kilkunastu przychylnych Napoleonowi, którzy zatwierdzili uchwałę Rady Starszych i propozycje Napoleona. Oznaczało to koniec dziesięcioletniego okresu rewolucji. Od Pierwszego Cesarstwa do rewolucji lipcowej Objęcie władzy przez Napoleona (który 18 maja 1804 r. w katedrze Notre-Dame koronował się na cesarza) przyniosło wreszcie stabilizację Paryżowi, chociaż Francja nadal toczyła wojny w całej Europie. Napoleon pragnął uczynić Paryż „nowym Rzymem”, którego świetność odpowiadałaby potędze nowego Cesarstwa. Niektóre budowle wprost nawiązywały do architektury starożytnego Rzymu jak kościół de la Madeleine, czy Łuk Triumfalny, którego budowę rozpoczęto w 1806 r. Jan Baszkiewicz Historia Francji W XVIII w. powstał nowy typ scen — teatrzyki popularne (jarmarczne), które zdobyły szybko publiczność i aktorów. Oprócz tragedii (Voltaire) sukcesy odnosiła komedia obyczajowa (poet. — P. Marivaux, polit. — P. de Beaumarchais), następnie dramat mieszczański (D. Diderot); w dekoracjach, kostiumie i stylu gry uwidoczniła się tendencja realist. (np. u Mlle Dumesnil, Mlle Clairon, Lekaina, F.J. Talmy). Dekret z 1791 dał teatrom prawo wolnej konkurencji; spowodowało to powstanie licznych teatrów bulwarowych. Reakcją na klas. teatr XVIII w. i realizm sceniczny okresu rewolucji fr. 1789—99 stało się zainteresowanie romantyków tematami hist. i tradycją szekspirowską. W XIX w. wystawiano dramaty A. Dumasa-ojca, V. Hugo, A. de Vigny, P. Mériméego, komedie A. de Musseta, kładąc nacisk na efekty widowiskowe przedstawień; stosowano dekoracje iluzjonistyczne, gł. P. Cicériego; zmienił się także styl gry (więcej ekspresji, ruchu).
