ROZDZIAŁ I. Polityka pieniężna banku centralnego
advertisement
1 Spis treści: WSTĘP ............................................................................................................................ 3 ROZDZIAŁ I. POLITYKA PIENIĘŻNA BANKU CENTRALNEGO .................... 4 1. 2. 3. Ogólna charakterystyka polityki pieniężnej ...................................................... 4 Instrumenty polityki pieniężnej ........................................................................ 7 Cele i strategie polityki pieniężnej .................................................................. 13 ROZDZIAŁ II. POLITYKA PIENIĘŻNA W LATACH 1989-2005. ...................... 16 1. Okres 1989-1997................................................................................................. 16 2. Okres 1998-2001................................................................................................. 18 3. Okres 2002-2005................................................................................................. 21 ZAKOŃCZENIE. ......................................................................................................... 24 Bibliografia:............................................................................................................ 25 Akty normatywne..................................................................................................... 26 Internet .................................................................................................................... 26 Spis Tabel ................................................................................................................ 26 Spis schematów ....................................................................................................... 26 2 Wstęp Zgodnie z art. 227 ust. 1 Konstytucji RP „Narodowy Bank Polski odpowiada za wartość polskiego pieniądza”. Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim w art. 3 określa, że „podstawowym celem działalności NBP jest utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej Rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu NBP”. Współcześnie banki centralne przez stabilność cen rozumieją inflację na tyle niską, aby nie wywierała ona negatywnego wpływu na inwestycje, oszczędności i inne ważne decyzje podejmowane przez uczestników życia gospodarczego. Zapewnienie tak rozumianej stabilności cen jest podstawowym sposobem, w jaki bank centralny przyczynia się swoimi decyzjami do osiągania wysokiego i trwałego wzrostu gospodarczego. Banki centralne traktują stabilność cen symetrycznie, co oznacza, że reagują zarówno na zagrożenia inflacyjne jak i deflacyjne. Celem pracy jest przedstawienie założeń polityki pieniężnej w okresie 1989-2005r. Rozdział pierwszy to scharakteryzowanie pojęć polityki pieniężnej. Przedstawiono tu założenia polityki pieniężnej. W tym rozdziale zobrazowano też wszystkie instrumenty polityki pieniężnej oraz cele i strategie. Rozdział drugi to przedstawienie założeń polityki pieniężnej w poszczególnych okresach i zmian jakie przynosiły. Warunki początkowe były trudne ponieważ w 1989r hiperinflacja wynosiła ponad 250% średniorocznie, występowały duże niedobory na rynku, załamanie produkcji oraz niskie zaufanie do złotego. W pracy wykorzystano dostępną literaturę fachową, czasopisma bankowe oraz źródła internetowe. 3 ROZDZIAŁ I. Polityka pieniężna banku centralnego 1. Ogólna charakterystyka polityki pieniężnej W ostatnich latach w polityce banku centralnego, ukierunkowanej na walce z inflacją, przypisuje się coraz większą rolę w utrzymaniu stabilności finansowej.1 Polityka pieniężna, polityka monetarna to część ekonomicznej polityki państwa obejmująca decyzje dotyczące kształtowania podaży pieniądza, w celu dostosowania jej do potrzeb gospodarki2. Politykę pieniężną można również rozpatrywać jako całokształt rozwiązań i działań, które są podejmowane w gospodarce narodowej w celu zaopatrzenia jednostek gospodarujących w pieniądze i kredyt, a także w celu regulowania wielkości pieniądza3. Polityka pieniężna bywa też przedstawiana jako zestaw decyzji dotyczących rozmiarów podaży pieniądza4. Polityka pieniężna (monetarna) polega przede wszystkim na kształtowaniu podaży pieniądza w gospodarce. Ponieważ podaż pieniądza uzależniona jest od jego emisji oraz od wartości udzielonych przez banki komercyjne kredytów, sterowanie nią polega na utrzymywaniu określonego, możliwie stabilnego tempa emisji pieniądza oraz regulowaniu aktywności kredytowej banków komercyjnych5. Od 1999 roku w realizacji polityki pieniężnej wykorzystuje się strategię bezpośredniego celu inflacyjnego. W jej ramach Rada Polityki Pieniężnej określa cel inflacyjny, a następnie dostosowuje poziom podstawowych stóp procentowych NBP tak, by maksymalizować prawdopodobieństwo osiągnięcia tego celu. Od początku 2004 roku NBP realizuje ciągły cel inflacyjny na poziomie 2,5% z dopuszczalnym przedziałem wahań +/- 1 punkt procentowy.6 M. Kiedrowska, P. Marszałek, Bank Centralny i stabilność finansowa, Bank i Kredyt, Nr 06, 2003 http://www.nbp.pl 3 W. L. Jaworski, Banki-rynek, operacje, polityka, Poltext, Warszawa-98,s.63. 4 D. Begg, Makroekonomia, PWE, s.179 5 A. Kaźmierczak, Polityka pieniężna w gospodarce rynkowej, PWN, Warszawa 2000, s. 101 6 Raport o inflacji 2004 NBP Rada Polityki pieniężnej, NBP, Warszawa 2004, s. 15 1 2 4 Przyspieszenie inflacji obserwowane w Polsce od II kwartału 2004 jest spowodowane akcesją Polski do Unii Europejskiej, a w tym wynika ze wzrostu cen żywności na skutek znaczącego wzrostu zagranicznego popytu na polskie produkty żywnościowe oraz ze zmian podatków pośrednich. Zgodnie z raportem o inflacji Rady Polityki Pieniężnej z 2005 roku inflacja zacznie spadać i zbliży się do górnej granicy przedziału dopuszczalnych odchyleń od celu inflacyjnego, a następnie będzie utrzymywała się do końca horyzontu projektu w przedziale 3,0% - 3,5%, pozostając cały czas ponad poziomem celu inflacyjnego.7 NBP utrzymuje poziom stóp procentowych spójny z realizowanym celem inflacyjnym, wpływając na wysokość nominalnych krótkoterminowych stóp procentowych rynku pieniężnego. Stopy rynku pieniężnego mają wpływ na oprocentowanie kredytów i depozytów w bankach komercyjnych, a co za tym idzie na rozmiary kredytu, popyt w gospodarce i stopę inflacji. Wykorzystany przez NBP zestaw instrumentów polityki pieniężnej pozwala na kształtowanie rynkowych stóp procentowych8. W zależności od przebiegu koniunktury w kraju bank centralny może też stosować politykę liberalną bądź restrykcyjną. W okresach dekoniunktury lub recesji bank centralny może: a) obniżać wskaźnik rezerw obowiązkowych b) zmniejszać kwotę udzielanych kredytów refinansowych przy odpowiednio obniżonej stopie dyskontowej c) kupować papiery wartościowe na otwartym rynku kapitałowym W okresach wzrostu napięć inflacyjnych i groźby załamania gospodarczego bank centralny może: a) podwyższać wskaźnik rezerw obowiązkowych b) ograniczać pulę kredytów refinansowych i podnosić stopę dyskontową c) sprzedawać obligacje rządowe znajdujące się w posiadaniu banku centralnego. W pierwszym przypadku bank centralny za pomocą liberalnej polityki monetarnej zwiększa dopływ pieniądza do obiegu. W drugim zaś za pomącą restrykcyjnej polityki monetarnej zmniejsza nadmiar pieniądza w obiegu. 7 8 Raport o inflacji 2004 NBP Rada Polityki Pieniężnej...op.cit., s.59 http://www.nbp.pl/ 5 Z punktu widzenia banku centralnego ważna jest również identyfikacja uwarunkowań. Są to uwarunkowania: a) ZEWNĘTRZNE – perspektywy koniunktury gospodarki w świecie, sytuacja na rynkach światowych, tempo inflacji i stopy procentowej w innych krajach b) WEWNĘTRZNE – określenie jak będą kształtować się krajowe źródła podaży pieniądza, prognozy dotyczące deficytu budżetowego, wielkości i struktury dochodów ludności, źródeł finansowania podmiotów gospodarczych. Na warunki prowadzenia polityki pieniężnej w Polsce składają się właśnie wspomniane czynniki wewnętrzne i otoczenie zewnętrzne. Te pierwsze ewoluują stopniowo w kierunku zbliżającym polską gospodarkę do dojrzalszych gospodarek rynkowych. Tak długo jednak, jak niedokończony pozostaje proces dochodzenia do stabilnej równowagi gospodarczej przy niskiej stopie inflacji, czynniki wewnętrzne przesądzają o specyficznym kształtowaniu środowiska dla polityki pieniężnej. Na tę szczególną cechę nakładają się typowe ograniczenia charakterystyczne dla gospodarki o relatywnie niewysokim poziomie rozwoju gospodarczego i zamożności, mierzonej wielkością PKB na jednego mieszkańca. Do ważniejszych należy niedostatek własnych zasobów kapitałowych, limitujący tempo stabilnego wzrostu gospodarczego i względna płytkość struktur finansowych, znacznie odstających od takich struktur w krajach wysoko uprzemysłowionych9. Odpowiedzialny za politykę pieniężną jest przede wszystkim bank emisyjny, który wykorzystuje banki do transmisji wysyłanych przez siebie impulsów. Odpowiedzialne za politykę pieniężną jest także państwo (rząd), które, ustalając politykę finansową, ustala nie tylko cele fiskalne, ale także cele polityki pieniężnej. W tym ujęciu cele polityki pieniężnej należy rozpatrywać w ramach celów stawianych przed polityką gospodarczą danego kraju10. Polityka pieniężna jest bowiem częścią tej polityki. Na osiągnięcie celów w sferze pieniężnej ma wpływ nie tylko polityka pieniężna, ale także polityka fiskalna i polityka dochodów. Równocześnie trzeba pamiętać, że polityka pieniężna powinna mieć na uwadze także inne cele polityki gospodarczej: 9 W. L. Jaworski, Banki polskie u progu XXI wieku, Poltext, Warszawa 1999, s. 67 W. L. Jaworski, Z. Krzyżkiewicz, B. Kosiński, Banki – rynek, operacje, polityka,Poltext,Warszawa 2000, s. 85-85 10 6 a) wysoki stan zatrudnienia, b) równowagę gospodarki zewnętrznej, c) wzrost gospodarczy. Możemy wyróżnić dwa podstawowe, skrajne warianty polityki pieniężnej. Wariant pierwszy mamy wtedy, kiedy centralnie są ustalane najważniejsze wielkości ekonomiczne o charakterze parametrycznym, a przede wszystkim stopy procentowe i kursy walut. Należy zauważyć, że decyzja w tej sprawie, nawet jeśli jest oparta na starannych i kompetentnych analizach, zawsze ma charakter arbitralny. Nikt nie jest bowiem w stanie dokonać w pełni wiarygodnej symulacji tego, co się zdarzy na rynku pieniężnym. W tym przypadku podaż pieniądza ma charakter wynikowy. Jeśli władze nie narzucą systemu waluty reglamentowanej, to muszą zaopatrywać rynek w taką ilość pieniądza, na jaką jest popyt, wywołany m.in. przez ustalone przez te władze stopy procentowe i kursy. Wariant drugi to określanie (znów arbitralnie) wielkości podaży pieniądza i wtedy wynikowe są stopy procentowe (i kursy), które kształtują się swobodnie na rynku. W praktyce mamy najczęściej rozwiązania mieszane. Władze określają np. niektóre stopy procentowe i kursy i (lub) narzucają dopuszczalne przedziały ich kształtowania się na rynku, a równocześnie stosują zarówno bezpośrednią ingerencję w kreację pieniądza, jak i różne inne środki wpływania na sytuację na rynku pieniężnym (określanie wielkości rezerwy obowiązkowej dla banków komercyjnych, operacje otwartego rynku). 2. Instrumenty polityki pieniężnej Instrumenty polityki monetarnej banku centralnego można podzielić na trzy grupy11: a) instrumenty kontroli ogólnej; b) instrumenty kontroli selektywnej; c) oddziaływanie przez perswazję. Obecnie większość krajów stosuje klasyczną triadę instrumentów, którą tworzą12: a) rezerwa obowiązkowa; W. L. Jaworski, Z. Krzyżkiewicz, B. Kosiński, Banki – rynek, operacje, polityka...op.cit., s. 68 O. Szczepańska, Operacje otwartego rynku jako element systemu operacyjnego EBC i banków centralnych kandydujących do UE, Bank I Kredyt, Nr 4, 2002 11 12 7 b) operacje kredytowo – depozytowe; c) operacje otwartego rynku. Schemat 1: System operacyjny banku centralnego Cel ostateczny – stabilizacja cen Cel pośredni – agregat pieniężny, kurs walutowy Cel operacyjny – stopa rynku międzybankowego, pieniądz rezerwowy INSTRUMENTY POLITYKI PIENIĘŻNEJ Rezerwa obowiązkowa Operacje otwartego rynku Operacje kredytowo - depozytowe Źródło: Opracowanie własne na podstawie O. Szczepańska, Operacje otwartego rynku jako element systemu operacyjnego EBC i banków centralnych kandydujących do UE...op.cit. 8 Rezerwę obowiązkową banków stanowi wyrażona w złotych część środków pieniężnych w złotych i walutach obcych zgromadzonych na rachunkach bankowych. Środki pochodzą ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych środków przyjętych przez bank, które podlegają zwrotowi, z wyjątkiem środków przyjętych od innego banku krajowego, a także środków przyjętych od banku zagranicznego na podstawie umów zawartych przed dniem wejścia w życie ustawy lub środków pozyskanych z zagranicy na co najmniej 2 lata.13 Rezerwa obowiązkowa jest instrumentem oddziaływania pośredniego, administracyjnego. Rezerwa obowiązkowa ma charakter pośredni, gdyż: a) stopy rezerw obowiązkowych utrzymują się we wszystkich krajach na niskim poziomie. b) ma liczne wady (min reakcja banków komercyjnych jest odległa w czasie). c) rezerwa obowiązkowa oddziałuje na kształtowanie się stóp rezerw rynkowych. d) banki komercyjne nie do końca reagują tak, jakby bank centralny sobie życzył. Rezerwa obowiązkowa to procent naliczany od wszystkich wkładów w banku komercyjnym. Wielkość ta znajduje się na rachunkach bieżących w banku centralnym. Rezerwa obowiązkowa obliczana jest od wszystkich rodzajów wkładów oraz wyemitowanych przez bank komercyjny papierów wartościowych. Istnieją trzy systemy naliczania stopy rezerwy obowiązkowej w zależności od okresu naliczania i odprowadzania. a) system równoległy – naliczanie i odprowadzanie obejmuje ten sam okres, najczęściej koniec miesiąca. b) system częściowo opóźniony – okresy naliczane a ich odprowadzenie pokrywa się tylko częściowo. c) system opóźniony – okresy naliczania i odprowadzania nie nakładają się. Suma rezerw obowiązkowych nie może przekroczyć14: 1. 30% sumy środków pieniężnych, o których mowa w art. 38, ust. 2, od wkładów na żądanie; 13 14 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 o NBP, (Dz. U. Nr 140, poz. 938 Art. 38) Tamże, art. 39 9 2. 20% sumy środków pieniężnych, o których mowa w art. 38, ust. 2, od wkładów terminowych; Stopa ta jest ustalana od stanów średniomiesięcznych. Zarząd NBP może zwolnić bank z obowiązku utrzymywania rezerwy obowiązkowej w okresie realizacji postępowania naprawczego15. Operacje kredytowo – depozytowe w większości krajów o rozwiniętych rynkach finansowych mogą być instrumentem, który wspomaga operacje otwartego rynku. Zawierane są z bankiem centralnym z inicjatywy banków komercyjnych, ale na warunkach ściśle określonych przez bank centralny. Instrumenty kredytowo – depozytowe z reguły mają termin jednodniowy. Mimo to pozwalają bankowi centralnemu wyznaczyć dopuszczalny przedział wahań dla jednodniowych stóp procentowych na rynku międzybankowym. Instrument ten może mieć dwa ogniwa i występować jako kredyt na koniec dnia i depozyt na koniec dnia.16 Kredyty refinansowe są ważnym instrumentem, jaki pozostaje w ręku NBP, który służy do oddziaływania na banki komercyjne17. NBP może udzielić kredytu refinansowego bankowi dla realizacji programu postępowania naprawczego banku. Kredyt ten może być udzielony18: a) do określonej kwoty w rachunku kredytu, b) pod zastaw papierów wartościowych do wysokości równej określonej części nominalnej wartości tych papierów (kredyt lombardowy), c) w innej formie, określonej przez Zarząd NBP. Kredyt refinansowy jako instrument polityki pieniężnej cechuje ograniczona skuteczność. Trudno jest przy jego pomocy kontrolować płynność banków komercyjnych. Wraz z liberalizacją i rozwojem rynków finansowych zaczęło wzrastać znaczenie narzędzi o charakterze rynkowym. Wyrazem tego jest rosnąca rola operacji otwartego Tamże, art. 39 ust. 2 P. Szpunar, Polityka pieniężna – cele i warunki skuteczności, PWE, Warszawa 2000, s.108 17 W. L. Jaworski, Z. Krzyżkiewicz, B. Kosiński, Banki – rynek, operacje, polityk...op.cit., s. 96-97 18 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 o NBP...op.cit., Art. 42 15 16 10 rynku w polityce banków centralnych. W ramach tego instrumentu interwencje na rynku pieniężnym dokonywane są z inicjatywy banku centralnego, który staje się aktywnym i przynajmniej co do zasady równorzędnym uczestnikiem rynku. Dzięki różnym formom, operacje otwartego rynku stanowią najbardziej elastyczne narzędzie reagowania banku centralnego na odchylenia celu operacyjnego od wyznaczonego poziomu.19 Operacje otwartego rynku są interwencjami banku centralnego, który kupuje lub sprzedaje papiery wartościowe, regulując tym samym ilość pieniądza w obiegu 20. Bank centralny jest inicjatorem operacji otwartego rynku – są to transakcje, przeprowadzane z bankami komercyjnymi. Minimalną rentowność operacji otwartego rynku określa tak zwana stopa referencyjna. Celem operacji otwartego rynku jest regulacja krótkoterminowych stóp procentowych – dzięki tym operacjom bank centralny wpływa na ilość pieniądza, znajdującego się w obiegu. Operacje otwartego rynku pozwalają bankowi centralnemu na aktywne zarządzanie płynnością systemu bankowego i korygowanie odchyleń wybranej stopy rynku międzybankowego od poziomu pożądanego przez bank centralny. Zaletą tego instrumentu jest możliwość łatwej i szybkiej interwencji banku centralnego oraz różnorodność typów i sposobów zastosowania. Może on przyjmować różne terminy rozliczenia i zapadalności oraz oddziaływać na płynność w różnych kierunkach. Operacje te przeprowadzane są zawsze z inicjatywy banku centralnego. Dla zachowania rynkowego charakteru instrumentu operacje przeprowadzane są z reguły na zasadach przetargu, który ogłaszany jest przez bank centralny. 21 Operacje otwartego rynku dzielimy na: a) warunkowe b) bezwarunkowe. Operacje warunkowe jeśli w ramach operacji warunkowej bank centralny kupuje papiery wartościowe (tzw. repo), zobowiązuje jednocześnie sprzedawcę – bank O. Szczepańska, Operacje otwartego rynku jako element systemu operacyjnego EBC I banków centralnych kandydujących do UE...op.cit. 20 Z. Krzyżkiewicz, Podręcznik do nauki bankowości, Zarządzanie i Finanse, Warszawa 2002, s. 213 21 O. Szczepańska, Operacje otwartego rynku jako element systemu operacyjnego EBC I banków centralnych kandydujących do UE...op.cit. 19 11 komercyjny – do odkupienia tych samych papierów wartościowych, w określonym terminie i po określonej cenie. Podobnie wygląda transakcja warunkowej sprzedaży papierów wartościowych przez bank centralny (tzw. reverse repo) – bank centralny zobowiązuje tu kupującego (bank komercyjny) do odsprzedaży tych samych walorów w określonym terminie i po określonej cenie. Warto zaznaczyć, że warunkowy zakup papierów wartościowych przez bank centralny jest po prostu kredytem, udzielonym bankowi komercyjnemu. I odwrotnie: warunkowa sprzedaż jest de facto lokatą, złożoną przez bank komercyjny w banku centralnym. Operacje bezwarunkowe to po prostu kupno lub sprzedaż przez bank centralny papierów wartościowych. Jeśli bank centralny skupuje papiery wartościowe, dostarcza jednocześnie na rynek gotówkę. Jeśli natomiast bank centralny ocenia, że na rynku jest zbyt dużo gotówki, może sprzedawać papiery wartościowe, absorbując (pochłaniając) w ten sposób nadmiar pieniędzy z rynku. Operacje otwartego rynku występują, gdy bank centralny zmienia wielkość bazy monetarnej, kupując lub sprzedając papiery wartościowe na otwartym rynku. Bank centralny dokonuje operacji na otwartym rynku, gdy22: a) ściąga z rynku nadmiar pieniądza gotówkowego, czyli obniża poziom płynności zasobów pieniężnych posiadanych przez ludność, poprzez zmianę waloru mniej płynnego na bardziej płynny i zatrzymanie go poza rynkiem, b) wpływa na podniesienie stopy procentowej poprzez zmniejszenie podaży wolnych środków na rynku i poprzez zmuszanie banków komercyjnych do konkurowania oprocentowanie depozytów z dochodem, przynoszonym przez bony skarbowe sprzedawane przez bank centralny, c) gromadzi środki dla potrzeb budżetu państwa – na zlecenie rządu. Nie ma większego znaczenia czy bank centralny zawiera transakcje bezpośrednio z bankami komercyjnymi czy z podmiotami wchodzącymi w skład sektora poza bankowego. Jeżeli sprzedaje on papiery wartościowe innym bankom to natychmiast obniżają się ich rezerwy gotówkowe. Jeżeli natomiast sprzedają papiery wartościowe ludności to wypisywane przez nich czeki w ciężar swych rachunków bankowych powodują, że obniżają się rezerwy gotówkowe w bankach. W ten sposób bank centralny wpływa na 22 W. L. Jaworski, Z. Krzyżkiewicz, B. Kosiński, Banki – rynek, operacje, polityka...op.cit., s. 95 12 zmiany bazy monetarnej, rezerwy gotówkowe banków, rozmiary akcji kredytowych mających oparcie w postaci wkładów oraz podaż pieniądza. Tabela 1: Główne operacje otwartego rynku NBP Operacje Forma stosowane w techniczno praktyce prawna Operacje terminem z Emisja Regularność – operacji Stopa Rodzaj procentowa dla przetargu przetargu od Stała bonów Regularne- 14 pieniężnych NBP lutego dniowym roku 2002 referencyjna raz tygodniu piątek Aukcja amerykańska w wyznacza – nominalny poziom stóp dla przetargu Operacja Sprzedaż Regularne- raz Stopa zmienna – Aukcja strukturalna skonwertowanych w tygodniu kształtuje się na amerykańska obligacji przetargu skarbowych Źródło: O. Szczepańska, Operacje otwartego rynku jako element systemu operacyjnego EBC I banków centralnych kandydujących do UE...op.cit. 3. Cele i strategie polityki pieniężnej Zasadniczo rozróżnia się dwie strategie polityki monetarnej: strategię bezpośredniego celu inflacyjnego i strategię celu pośredniego23. Wybór strategii pośredniej jest uzasadniony wyłącznie w warunkach istnienia silnego związku statystycznego między celem pośrednim a finalnym, którym w praktyce jest przede wszystkim stabilizacja cen. Stosowanymi przez banki centralne celami pośrednimi są podaż pieniądza i kurs walutowy. Kurs walutowy jako cel pośredni skutecznie może być wykorzystany w sytuacjach kryzysowych, charakteryzujących się niewłaściwym funkcjonowaniem rynków finansowych. 23 W. L. Jaworski, Z. Krzyżkiewicz, B. Kosiński, Banki – rynek, operacje, polityka...op.cit., s. 65-101 13 Taka sytuacja miała miejsce w Polsce na początku okresu transformacji. Zastosowanie wówczas sztywnego kursu walutowego skutecznie zahamowało hiperinflację roku 199024. Ustalanie celów pośrednich dla agregatów podaży pieniądza opiera się na założeniu stabilnego popytu na pieniądz, będącego podstawą stabilnego związku ilościowego między podażą pieniądza i inflacją. Współczesny rozwój rynków finansowych, rodzajów występujących instrumentów i pośredników finansowych postulowaną stałość popytu na pieniądz w zasadzie wyeliminował25. W praktyce banków centralnych podaż pieniądza wykorzystywana jest co najwyżej jako indykator sytuacji ekonomicznej, monitorowanie którego może się okazać użyteczne w podejmowaniu decyzji monetarnych w ramach strategii bezpośredniego celu inflacyjnego. Przykładami takiej polityki są działania Banku Anglii czy Europejskiego Banku Centralnego. Szczególnie w przypadku pierwszego z nich analiza zmian podaży pieniądza charakteryzuje się dużym stopniem szczegółowości ze względu na różne sektory gospodarki. W ramach strategii celu pośredniego istnieje ponadto koncepcja celu operacyjnego. Powinien on być łatwo kwantyfikowalny, pozostawać pod kontrolą organu prowadzącego politykę monetarną, a dotyczące go dane statystyczne powinny być dostępne z małymi opóźnieniami. Na podstawie tych kryteriów w gospodarkach rozwiniętych za cele operacyjne najczęściej przyjmowane są stopy procentowe kształtujące się na rynku międzybankowym26. Instrumentami oddziaływania współczesnych banków są przede wszystkim stopy banku centralnego: redyskontowa i referencyjna oraz operacje otwartego rynku27. Dzisiejsza praktyka banków centralnych pokazuje, że największą popularnością cieszy się strategia bezpośredniego celu inflacyjnego. Kategoria celów pośrednich w ramach W. L. Jaworski, Z. Zawadzka, Bankowość: podręcznik akademicki, Poltext, Warszawa 2001, s. 280 R. Kokoszczyński, Współczesna polityka pieniężna w Polsce, PWE, Warszawa 2004, s 59 26 H. Mamcarz, Forward Rate Agreements, Financial Futures i Swapy - instrumenty finansowe zarządzania ryzykiem stóp procentowych, Zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Nr 3, 1998 27 M. Dębniewska, A. Sołoma, Bankowość: produkty, usługi, rynek, Wydaw. Uniwersytetu WarmińskoMazurskiego, Olsztyn 2003, s. 67 24 25 14 tej strategii nie obowiązuje. Cel polityki monetarnej jest ustalany dla inflacji w oparciu albo o bieżącą inflację albo o jej prognozę dla zadanego horyzontu czasowego28. Wszystkie współczesne teorie ekonomiczne zgodne są co do tego, iż ilość pieniądza krążącego w gospodarce ma wpływ na poziom cen. Niektóre z nich stawiają dodatkową tezę, że podaż pieniądza ma jeszcze wpływ na produkcję i zatrudnienie. Stąd polityka pieniężna, obok celu stabilizowania, ma jeszcze za zadanie regulowanie aktywności gospodarczej. Powszechnie wyróżnia się trzy grupy celów polityki pieniężnej29: a) strategiczne, b) pośrednie, c) operacyjne. B. Wojsznis, S. Ignatiuk, Bankowość: zagadnienia podstawowe, Politechnika Białostocka, Białystok 2003, s. 109 29 A. Kaźmierczak, Polityka pieniężna w gospodarce rynkowej, PWN, Warszawa 2000, s. 160 28 15 ROZDZIAŁ II. Polityka pieniężna W LATACH 1989-2005. 1. Okres 1989-1997 Ustawa o NBP z 1989 roku określała „umacnianie pieniądza polskiego” (artykuł 5, ust.1) jako cel działalności polskiego banku centralnego. To ogólne sformułowanie było w praktyce rozumiane jako obowiązek walki z inflacją, czego formalny zapis można było znaleźć w dokumencie „Założenia polityki pieniężnej”, przygotowywanym co roku przez NBP i przedkładanym do zatwierdzenia Parlamentowi. Najpierw miały miejsce zmiany najbardziej podstawowe, takie jak wprowadzenie dodatniej realnej stopy procentowej. Od połowy lat siedemdziesiątych stopy realne były bowiem ujemne, co sprzyjało rosnącemu popytowi na pieniądz. Istotne podwyżki stóp procentowych z początku lat 90-tych okazały się jednak mało efektywne, bowiem realne stopy procentowe były ujemne aż do 1993r. Fakt ten oraz niedorozwój ówczesnego rynku finansowego powodował, że do końca 1992 NBP musiał w polityce monetarnej aktywnie wykorzystywać instrumenty administracyjnego oddziaływania, takie jak ustalenie dolnej wysokości stóp depozytowych i górnej wysokości stóp kredytowych oraz limitów ilościowych udzielanych kredytów. Od 1993 podstawowym instrumentem NBP stały się operacje otwartego rynku. Polityka pieniężna prowadzona była w oparciu o cele pośrednie dla agregatów pieniężnych. Ideą tej polityki było aby wzrost podaży pieniądza wynikał z potrzeb rozwijającej się gospodarki nie dopuszczając do zatorów płatniczych. Realizacja przyjętych celów była rokrocznie bardzo trudna. Po pierwsze wynikało to z wysokiej niepewności co do istniejących w gospodarce powiązań przyczynowo-skutkowych i błędów w ocenie efektywności instrumentów polityki pieniężnej. Po drugie, osiąganie celów monetarnych i podtrzymywanie stałego kursu walutowego było w zasadzie niemożliwe. Po trzecie, NBP nie zawsze był niezależny w podejmowaniu decyzji co do wyznaczania celów monetarnych. Uwarunkowania prawne stanowiły bowiem, że opracowywany przez NBP dokument „Założenia polityki pieniężnej” musiał być przedstawiony Rządowi i zatwierdzony przez Sejm, co w praktyce stwarzało możliwość wprowadzania do niego istotnych zmian i dawało kolejnym Komisją Parlamentarnym możliwość 16 bezpośredniego oddziaływania na ustalanie krótkookresowych celów polityki monetarnej. Po czwarte, NBP miał duże trudności w wywieraniu wpływu na poziom akcji kredytowej banków. Wynikało to ze wspomnianych już dodatnich realnych stóp procentowych do końca 1993r oraz problemu nadpłynności sektora bankowego. Ten drugi element sprawiał, że podwyżki stóp refinansowych NBP nie przedkładały się na podwyżki stóp w bankach komercyjnych. Po piąte, inflacja w okresie transformacji od gospodarki planowanej do rynkowej była po części wynikiem zjawisk niemonetarnych, np. urynkowienia cen, i w tym zakresie nie mogła być kontrolowana przez NBP. W latach 1996-1997 za cel operacyjny NBP przyjął wielkość pieniądza rezerwowego. Obok kontroli podaży pieniądza najistotniejszym elementem polityki monetarnej w omawianym okresie była kontrola kursu walutowego. Zamrożenie kursu złotego z dniem 1 stycznia 1990 roku na poziomie 9.500 złotych za dolara amerykańskiego uczyniło z niego tzw. nominalną kotwicę antyinflacyjną. Wyeliminowało to proinflacyjny wpływ ewentualnej dewaluacji złotego na ceny krajowe dóbr importowanych oraz zahamowało ucieczkę od złotego powodowanà wysokimi oczekiwaniami inflacyjnymi. Polityka sztywnego kursu walutowego przy bardzo wysokiej inflacji doprowadziła do dużej realnej aprecjacji złotego na początku lat 90. Miało to istotny negatywny wpływ na kształtowanie się salda bilansu obrotów bieżących. Wzrost rezerw zagranicznych w 1995 roku spowodował z kolei zmiany w polityce kursowej, których efektem była aprecjacja złotego, ale też przede wszystkim wprowadzenie niepewności co do kształtowania się kursu złotego. Miało to wyraźny wpływ na ograniczenie napływu kapitału spekulacyjnego od 1996 roku. 17 2. Okres 1998-2001 Począwszy od 1998 roku zmienił się instytucjonalny proces podejmowania decyzji w zakresie polityki pieniężnej. Na podstawie nowej Konstytucji i Ustawy o NBP została powołana Rada Polityki Pieniężnej. W skład której wchodzą: Prezes NBP oraz 9 członków powoływanych w równej liczbie przez Prezydenta, Sejm i Senat RP. Rada ustala coroczne założenia polityki pieniężnej kierując się nimi podejmuje decyzje w zakresie podstawowych instrumentów banku centralnego: stóp procentowych, rezerwy obowiązkowej, operacji otwartego rynku, zobowiązań NBP z tytułu kredytów i pożyczek oraz polityki kursowej. Już na pierwszych swoich posiedzeniach Rada podjęła bardzo istotne decyzji, które wpłynęły na charakter polityki pieniężnej. Było to: - rozszerzenie pasma wahań kursu złotego oraz dopuszczenie do swobodnego, rynkowego kształtowania się kursu w ramach tego pasma, co spowodowało istotne jego upłynnienie, tworząc warunki do bardzo skutecznej polityki pieniężnej, - obniżenie tempa dewaluacji złotego, co stworzyło warunki do dalszego obniżania inflacji, - przeniesienie punktu ciężkości przy kontroli podaży pieniądza z pieniądza rezerwowego na stopy procentowe, - zmiana zasad prowadzenia operacji otwartego rynku: przyjęcie jako stopy referencyjnej NBP stopy rentowności 28-dniowych operacji otwartego rynku oraz skrócenie najdłuższego terminu zapadalności bonów pieniężnych NBP z 270 do 28 dni. Rok 1998 był pierwszym od początku okresu transformacji, w którym inflacja w Polsce osiągnęła wartość jednocyfrową. Inflacja na koniec grudnia 1998 r. w porównaniu z grudniem 1997 r. wyniosła 8,6% i była znacznie niższa od przyjętego celu inflacyjnego ograniczenia inflacji do nie więcej niż 9,5%. Na wynik taki obok polityki pieniężnej wpływ miały szoki zewnętrzne, takie jak: spadek cen surowców na rynkach światowych i tendencje deflacyjne w gospodarce światowej w wyniku serii kryzysów finansowych w krajach określanych mianem rynków wschodzących. Potwierdzało to, że sytuacja gospodarcza w Polsce była w coraz 18 większym stopniu zależna od przebiegu zjawisk ekonomicznych u głównych partnerów gospodarczych. Kryzys rosyjski, na przykład, wpłynął. na istotne ograniczenie eksportu do krajów byłego Związku Radzieckiego i powstanie nadwyżkowej podaży na rynku żywności, a wraz z tym spadku cen żywności na rynku krajowym. 4 Najistotniejszym wyzwaniem dla polityki monetarnej w tym roku była kontynuacja działań, mających na celu zmniejszenie dysproporcji między wzrostem popytu krajowego a krajową podażą, będącej źródłem presji inflacyjnej i powiększania się deficytu obrotów bieżących bilansu płatniczego. Rok 1999 był dla odmiany pierwszym od początku okresu transformacji, w którym inflacja w porównaniu z ubiegłym rokiem wykazała tendencję zwyżkową. Przyjęty cel inflacyjny, określany jako przedział 6,6-7,8%, został wyraźnie przestrzelony przy rocznej inflacji na koniec grudnia 1999 roku wynoszącej 9,8%. Rezultat taki był wynikiem utrzymującej się silnej presji kosztowej. Złożyły się na nią wzrost cen ropy naftowej na rynkach światowych, wzrost podatku akcyzowego, deprecjacja złotego, a także utrzymywanie się oligopolistycznej sytuacji w sektorze naftowym na polskim rynku. Ponadto, Rada na początku roku obniżyła stopy procentowe na podstawie oczekiwań restrykcyjnej polityki fiskalnej. Okazało się to nieodpowiednie wobec ukształtowania się w ostateczności wysokiego deficytu budżetowego i wystąpienia nieprzewidzianych szoków podażowych. Zaostrzenie polityki pieniężnej w drugiej połowie 1999 roku, ze względu na istotne opóźnienia w mechanizmie transmisji monetarnej, nie mogło już spowodować obniżenia rocznego wskaźnika inflacji do zakładanego na rok 1999 poziomu. Rok 2000 charakteryzował się restrykcyjną polityką monetarną, wynikającą w głównej mierze 19 z presji inflacyjnej związanej z ekspansywnością polityki fiskalnej. Podwyżki stóp procentowych stopniowo przynosiły oczekiwane skutki. Od sierpnia 2000 r. inflacja zaczęła wyraźnie spadać. Do końca 2000 r. tempo wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych obniżyło się do 8,5%, a cel inflacyjny założony na grudzień 2000 r. (5,4-6,8%) osiągnięty został dwa miesiące później – w lutym 2001 r. Najistotniejszym elementem polityki monetarnej w roku 2000 było jednak zakończenie procesu uelastyczniania mechanizmu kursowego. Miało to na celu zwiększenie efektywności transmisji impulsów polityki pieniężnej w ramach kanału stopy procentowej. Dotychczas był on bowiem znacznie słabszy od kanału kursu walutowego. Upłynnienie kursu nie miało z założenia znieść zależności między inflacjà a kursem, ale uczynić ją elementem kanału stopy procentowej. W roku 2000 ograniczona również została dynamika popytu krajowego, co spowodowało poprawę nierównowagi zewnętrznej i zmniejszenie się deficytu rachunku obrotów bieżących bilansu płatniczego. Wyraźna tendencja spadkowa inflacji w drugiej połowie roku 2000 została utrzymana w ciągu roku 2001. Inflacja na koniec roku ukształtowała się wyraźnie poniżej wyznaczonego na ten rok przedziału celu 6-8% wynosząc 3,6%. Rok ten charakteryzował się korzystnymi z punktu widzenia utrzymywania się niskiej inflacji warunkami ekonomicznymi. Niski poziom aktywności gospodarczej, pogarszające się prognozy wzrostu gospodarczego na świecie oraz rosnące bezrobocie i pogarszający się wraz z nim poziom dochodów ludności nie wskazywały na odwrócenie trendu malejącej inflacji. 20 3. Okres 2002-2005. Przyjęta przez Radę we wrześniu 1998 roku Średniookresowa strategia polityki pieniężnej na lata 1999-2003 zakładała, że na koniec tego okresu inflacja nie przekroczy 4%. Cel ten został następnie skonkretyzowany w Założeniach polityki pieniężnej na 2003 rok w postaci celu krótkookresowego na poziomie 3% z przedziałem możliwych odchyleń ±1 punkt procentowy. W grudniu 2002 roku dwunastomiesięczny wskaźnik inflacji osiągnął¸ poziom 0,8%, zaś inflacja w ujęciu średniorocznym 1,9%. Inflacja w Polsce została w ten sposób ograniczona do poziomu notowanego w ostatnich latach w krajach rozwiniętych. Strategicznym celem dla Polski w tym okresie była integracja gospodarki ze strukturami Unii Europejskiej. Dla realizacji tego celu gospodarka polska musiała spełnić szereg kryteriów makroekonomicznych, z których wiele stanowi poważne wyzwania dla polityki pieniężnej. Kryteria monetarne dotyczą stabilności cen, kursu walutowego i długookresowych stóp procentowych. Rada uznała, że w warunkach rosnącego stopnia integracji gospodarki polskiej z gospodarką światową, jak też z konieczności przełamywania oczekiwań inflacyjnych, podstawową zasadą polityki pieniężnej powinna być strategia realizacji celu inflacyjnego w sposób bezpośredni, która wiąże się z systemem płynnego kursu walutowego. Strategia ta zapewnia wysoką przejrzystość polityki pieniężnej sprzyjającą utrzymaniu oczekiwań inflacyjnych na niskim poziomie. Jednocześnie pozwala ona na elastyczne reagowanie na zmiany warunków makroekonomicznych uwarunkowań zewnętrznych, sytuacji finansów publicznych oraz wstrząsy podażowe i popytowe. Dzięki temu zmniejsza się ryzyko powstawania napięć mogących prowadzić do zjawisk kryzysowych. W ocenie RPP system płynnego kursu walutowego jest najbardziej odpowiedni dla gospodarki polskiej na drodze do członkostwa w Unii Gospodarczej i Walutowej. Równocześnie w ramach tego systemu RPP tak jak dotychczas - zastrzega sobie prawo do interwencji na rynku walutowym, jeśli będzie to niezbędne dla realizacji celu inflacyjnego. W lutym 2003 r Rada przyjęła „Strategię polityki pieniężnej po 2003r”, w której przedstawiła koncepcję prowadzenia polityki pieniężnej w najbliższych latach. 21 Polityka pieniężna będzie prowadzona nadal w oparciu o strategię bezpośredniego celu inflacyjnego. Według tej strategii od stycznia 2004 r. będzie realizowany ciągły cel inflacyjny na poziomie 2,5% w ujęciu rok do roku, z dopuszczalnym przedziałem wahań +/- 1 punkt procentowy. Oznacza to, iż od początku 2004 r. realizacja celu inflacyjnego nie będzie, jak dotychczas, weryfikowana w grudniu, lecz w ciągu 2004 r. i kolejnych lat. Wyznaczenie celu ciągłego było możliwe dzięki obniżeniu inflacji i oznacza prowadzenie polityki stabilizowania inflacji na niskim poziomie. W interesie Polski jest jak najszybsze wypełnienie kryteriów konwergencji, które nie tylko warunkują przystąpienie do strefy euro, lecz również są spójne z wysokim i stabilnym wzrostem gospodarczym. Członkostwo w strefie euro pozwoli uzyskać istotne korzyści gospodarcze, związane ze zmniejszeniem ryzyka makroekonomicznego, obniżeniem kosztów pozyskania kapitału, ożywieniem wymiany handlowej ze strefą euro, wyeliminowaniem części kosztów transakcyjnych, zwiększeniem porównywalności cen i wzmocnieniem konkurencji. W maju 2004 roku Polska została przyjęta do Unii Europejskiej, a Narodowy Bank Polski stał się członkiem Europejskiego Systemu Banków Centralnych. Twardym rdzeniem ESBC jest Eurosystem. W skład Eurosystemu wchodzi Europejski Bank Centralny oraz 12 banków centralnych krajów UGiW. Z uwagi na fakt, że Eurosystem obejmuje państwa strefy euro, to właśnie on prowadzi jednolitą politykę pieniężną obszaru UGiW.30 W państwach, które należą do Eurosystemu obowiązują jednolite zasady dotyczące kształtowania polityki pieniężnej31. Od 1999 roku władze monetarne tych państw przekazały uprawnienia w dziedzinie tworzenia i realizacji polityki pieniężnej do Europejskiego Systemu Banków Centralnych. W związku z tym ich rola w zakresie polityki pieniężnej ogranicza się wyłącznie do przygotowywania danych i prowadzenia prac analitycznych dotyczących funkcjonowania gospodarek narodowych, wykorzystywanych w procesie formułowania polityki pieniężnej przez Radę Zarządzającą EBC. 30 31 Euro, NBP, Warszawa 2003, s. 176 A. Czarczyńska. K. Śledziewska, Teoria integracji europejskiej, Warszawa C.H.Beck 2003, s. 154 22 Głównym celem polityki pieniężnej na 2005 rok był możliwie szybki powrót inflacji najpierw do przedziału wahań, a następnie w pobliże celu 2,5%. Powrót do celu powinien następować w taki sposób, aby nie wiązało się to z nadmiernym wzrostem wahań produkcji, stóp procentowych, a także samej inflacji, gdyż zmniejszałoby to efektywność polityki pieniężnej. W wyniku obniżenia się inflacji w 2005r RPP obniżyła stopy procentowe łącznie o 200 punktów bazowych, a obniżki te zostały poprzedzone zmianą nastawienia w polityce pieniężnej. Jednym z założeń polityki pieniężnej na 2005r jest współpraca z rządem w kwestii przystąpienia do strefy euro. Narodowy Bank Polski będzie prowadził dalsze prace mające na celu przygotowanie krajowego systemu operacyjnego polityki pieniężnej do uczestnictwa w Eurosystemie. W 2006 r. zostanie rozszerzony dostęp do podstawowych operacji otwartego rynku oraz zakres publikowanych danych na temat warunków płynnościowych w sektorze bankowym 23 Zakończenie. W zależności od stopnia rozwoju krajowych rynków finansowych władze monetarne decydują się na wybór określonych strategii polityki pieniężnej. Mogą to być tzw. strategie pośrednie – w postaci kontroli kursów walutowych lub kontroli agregatów pieniężnych – albo strategie bezpośrednie skoncentrowane na kontroli poziomu inflacji. Możliwe jest także stosowanie strategii eklektycznych, w zależności od potrzeb polityki pieniężnej określonego kraju. Strategie polityki pieniężnej mogą być realizowane za pomocą ustalania celów operacyjnych (chodzi tu zazwyczaj o poziom krótkoterminowej stopy procentowej), celu pośredniego (którym jest na przykład kontrola podaży pieniądza), jednak celem finalnym jest zwykle niskie tempo inflacji. Należy podkreślić, że o ile czyste formy kontroli agregatu pieniężnego czy kontroli poziomu inflacji mogą być wyróżnione na poziomie teoretycznych rozważań, o tyle ich praktyczne zastosowanie w różnych krajach pokazuje, że w praktyce występuje kilka wariantów łączących elementy obu strategii. Poza tym wszystkie banki centralne realizujące ww. strategie monitorują podobny zestaw zmiennych determinujących charakter polityki pieniężnej. Wprowadzanie strategii bezpośredniego celu inflacyjnego nie oznaczało jednak, że zmieniły się procedury operacyjne i instrumenty stosowane przez banki centralne. Niezależnie od stosowanej strategii banki centralne w podobny sposób wpływają na rynki finansowe. W każdej sytuacji centralne miejsce zajmuje interweniowanie na pieniężnym rynku międzybankowym. Podstawowym zadaniem NBP w procesie przygotowania gospodarki Polski do członkostwa w UGiW jest dalsze obniżenie stopy inflacji, co stanowi główny ustawowy obowiązek NBP. Polityka kursowa powinna być prowadzona w taki sposób, aby możliwie najlepiej służyła stabilizacji poziomu cen poprzez politykę pieniężną. W okresie poprzedzającym przystąpienie do strefy euro zagadnienia stabilności kursu walutowego nabierze większej wagi i stanie się równorzędnym celem polityki pieniężnej. Realizacja polityki pieniężnej w tym okresie będzie musiała uwzględniać także jej oddziaływanie na poziom długoterminowych stóp procentowych. 24 Bibliografia: 1. Begg D., Makroekonomia, PWE 2. Czarczyńska A., Śledziewska K., Teoria integracji europejskiej, Warszawa C.H.Beck 2003 3. Dębniewska M., Sołoma A., Bankowość: produkty, usługi, rynek, Wydaw. Uniwersytetu Warmińsko- Mazurskiego, Olsztyn 2003, 4. Jaworski W.L., Banki polskie u progu XXI wieku, Poltext, Warszawa 1999 5. Jaworski W.L., Banki-rynek, operacje, polityka, Poltext, Warszawa-98 6. Jaworski W.L., Krzyżkiewicz Z., Kosiński B., Banki – rynek, operacje, polityka, Poltext, Warszawa 2000 7. Jaworski W.L., Zawadzka Z., Bankowość: podręcznik akademicki, Poltext, Warszawa 2001 8. Kaźmierczak A., Polityka pieniężna w gospodarce rynkowej, PWN, Warszawa 2000 9. Kiedrowska M., Marszałek P., Bank Centralny i stabilność finansowa, Bank i Kredyt, Nr 06, 2003 10. Kokoszczyński R., Współczesna polityka pieniężna w Polsce, PWE, Warszawa 2004 11. Krzyżkiewicz Z., Podręcznik do nauki bankowości, Zarządzanie i Finanse, Warszawa 2002, 12. Mamcarz H., Forward Rate Agreements, Financial Futures i Swapy instrumenty finansowe zarządzania ryzykiem stóp procentowych, Zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Nr 3, 1998 13. Raport o inflacji 2004 NBP Rada Polityki pieniężnej, NBP, Warszawa 2004 14. Szczepańska O., Operacje otwartego rynku jako element systemu operacyjnego EBC i banków centralnych kandydujących do UE, Bank I Kredyt, Nr 4, 2002 15. Szpunar P., Polityka pieniężna – cele i warunki skuteczności, PWE, Warszawa 2000 16. Wojsznis B., Ignatiuk S., Bankowość: zagadnienia podstawowe, Politechnika Białostocka, Białystok 2003 25 Akty normatywne Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 o NBP, (Dz. U. Nr 140, poz. 938, art. 1) Internet http://www.nbp.pl Spis Tabel Tabela1: Główne operacje otwartego rynku NBP Spis schematów Schemat1: System operacyjny banku centralnego 26
