Funkcje banku centralnego
W rozwiniętej gospodarce rynkowej bank centralny ( w Polsce Narodowy Bank
Polski)odgrywa kluczową rolę. Pełni on trzy podstawowe funkcje, jako:
Bank emisyjny - jest jedyną instytucją mającą wyłączne prawo emitowania znaków
pieniężnych, będących prawnym środkiem płatniczym w Polsce. Narodowy Bank
Polski określa wielkość emisji oraz moment wprowadzenia pieniądza gotówkowego
do obiegu, za którego płynność odpowiada. Ponadto, organizuje on obieg pieniężny i
reguluje ilość pieniądza w obiegu.
Bank banków - NBP organizuje system rozliczeń pieniężnych, prowadzi bieżące
rozrachunki międzybankowe i aktywnie uczestniczy w międzybankowym rynku
pieniężnym. Narodowy Bank Polski jest odpowiedzialny za stabilność i
bezpieczeństwo całego systemu bankowego. Pełniąc funkcję banku banków,
sprawuje on kontrolę nad działalnością banków komercyjnych, a w szczególności
nad przestrzeganiem przepisów prawa bankowego. NBP odgrywa ponadto coraz
większą rolę w zakresie nadzoru nad systemami płatności w Polsce.
Centralny bank państwa - Narodowy Bank Polski prowadzi obsługę bankową
budżetu państwa, prowadzi rachunki bankowe rządu i centralnych instytucji
państwowych, państwowych funduszy celowych i państwowych jednostek
budżetowych oraz realizuje ich zlecenia płatnicze.
Poza funkcjami nadzorczymi bank centralny pełni w stosunku do banków
komercyjnych funkcje regulacyjne, które mają na celu zapewnienie bezpieczeństwa
banków i zgromadzonych w nich wkładów pieniężnych oraz zachowanie płynności w
systemie bankowym. Narodowy Bank Polski występuje w tej funkcji również jako
kredytodawca ostatniej instancji. W przypadku wystąpienia przejściowych kłopotów z
płynnością bank komercyjny może otrzymać od banku centralnego pomoc finansową:
albo w formie kredytu redyskontowego, albo kredytu lombardowego.
Historia bankowości centralnej w Polsce
Dyskusja nad potrzebą uporządkowania spraw monetarnych i skarbowych oraz powołania
banku narodowego pojawiła się w Polsce w II połowie XVIII wieku. Upadek państwa u
schyłku tego stulecia uczynił ją bezprzedmiotową. Idea utworzenia banku emisyjnego
powróciła w Królestwie Polskim po wojnach napoleońskich i Kongresie Wiedeńskim. 29
stycznia 1828 r. został wydany dekret królewski Mikołaja I, powołujący Bank Polski. Bankowi
podlegała mennica. Pierwsze banknoty Banku Polskiego pojawiły się w obiegu w 1830 r.
Wybuch powstania listopadowego, a potem przegrana wojna z Rosją zmieniły sytuację
polityczną i doprowadziły do likwidacji autonomii Królestwa, co oznaczało również stopniowe
pozbawianie Banku Polskiego atrybutów banku centralnego. W 1832 r. odebrano mu
mennicę.
W 1842 r. wprowadzono do obiegu (oprócz złotego) ruble i kopiejki, a bilety Banku opatrzono
dodatkowym napisem w języku rosyjskim. W 1860 r. powstał rosyjski Bank Państwowy; w 10
lat później Bankowi Polskiemu odebrano przywilej emisyjny i w 1885 r. przekształcono go w
kantor rosyjskiego Banku Państwa. Po wybuchu I wojny światowej Królestwo Polskie
znalazło się pod okupacją niemiecką i austriacką. Rozporządzeniem niemieckiego generałgubernatora z 9 grudnia 1916 r. powołano Polską Krajową Kasę Pożyczkową, nową
instytucję emisyjną. Walutą przez nią emitowaną była marka polska.
Wraz z powstaniem niepodległego państwa polskiego w listopadzie 1918 r. pojawiła się
konieczność powołania centralnego banku państwa. 7 grudnia 1918 r. ukazał się dekret
Naczelnika Państwa, stwarzający podstawy prawne do dalszego funkcjonowania Polskiej
Krajowej Kasy Pożyczkowej jako banku emisyjnego, do czasu powołania nowej instytucji
emisyjnej - Banku Polskiego. Marka polska stała się pełnoprawnym środkiem płatniczym, na
który wymieniano waluty państw zaborczych. 28 lutego 1919 r., na mocy ustawy, przyszłej
polskiej jednostce pieniężnej nadano nazwę złoty. Ideę powołania Banku Polskiego SA jako
państwowej instytucji emisyjnej przedstawiono na forum parlamentu w maju 1919 r. Do
zagadnienia tego wracano jeszcze kilkakrotnie, ale rozwiązanie miało nastąpić dopiero w
1924 r. 11 stycznia 1924 r. została wydana ustawa "O naprawie skarbu państwa i reformie
walutowej", przewidująca m.in. wprowadzenie nowego systemu pieniężnego opartego "na
złocie" i powołanie do życia banku emisyjnego na mocy specjalnego statutu jako banku
akcyjnego z udziałem państwa. 28 kwietnia 1924 r. Bank Polski SA rozpoczął działalność.
We wrześniu 1939 r. władze banku ewakuowały się do Rumunii, a stamtąd do Francji i dalej
do Londynu. Okres londyński trwał do początków 1946 r., kiedy kierownictwo Banku z jego
majątkiem wróciło do kraju (formalnie Bank Polski SA został zlikwidowany 7 stycznia 1952
r.). W czasie wojny na ziemiach polskich, włączonych do Niemiec i ZSRR, władze
okupacyjne wprowadziły własną walutę. W okupowanej przez Niemców części Polski,
zwanej Generalną Gubernią, w grudniu 1939 r. powołano Bank Emisyjny w Polsce.
Rozpoczął on działalność w kwietniu 1940 r. wprowadzając do obiegu złote, tzw. krakowskie,
które miały zastąpić bilety Banku Polskiego. Oprócz działalności emisyjnej Bank ten
wykonywał normalne czynności bankowe.
W 1944 r. na terenach wyzwalanych przez Armię Czerwoną spod okupacji niemieckiej Polski
Komitet Wyzwolenia Narodowego, znajdujący się w orbicie wpływów moskiewskich,
zamierzał powołać własną instytucję emisyjną niezależną od Banku Polskiego SA,
związanego z rządem RP w Londynie. PKWN został wkrótce przekształcony w Rząd
Tymczasowy RP z siedzibą w Lublinie. Rząd ten utworzył dekretem z 15 stycznia 1945 r.
bank państwowy - Narodowy Bank Polski, wyposażając go w monopol emisji nowej waluty złotego.
Od czasu swego powstania bank był uzależniony od resortu finansów, rządu i ośrodka
decyzyjnego, którym było kierownictwo partii komunistycznej. Na jego czele stał prezes
pochodzący z nominacji władz państwowych.
NBP odegrał dużą rolę w procesie odbudowy gospodarczej państwa i integracji ziem
zachodnich. Zadaniem banku było w początkowym okresie regulowanie emisji i
uruchomienie kredytów na odbudowę gospodarki.
Od 1946 r. rozpoczął on w coraz szerszej skali bezpośrednie finansowanie przemysłu,
zgodnie z państwowymi planami gospodarczo-finansowymi. W kolejnych latach stawał się
centralą finansową, określającą działalność całego systemu kredytowego na podstawie
planowania kredytowego, będącego pochodną planowania rzeczowego.
W latach 1946-1947 funkcjonował w gospodarce wielosektorowej w systemie przejściowym
między gospodarką rynkową i planową. Zmiana ustroju gospodarczego od 1948 r.
pociągnęła za sobą zmianę roli NBP, który przekształcił się w bank obsługujący finansowanie
gospodarki kierowanej centralnie. W tej postaci funkcjonował przez blisko 40 lat, tj. do czasu
rozpoczęcia transformacji polityczno-gospodarczej w latach 1989-1990.
W 1989 r. rozpoczęto w Polsce budowę podstaw gospodarki rynkowej. W takiej gospodarce
rola pieniądza, a także systemu bankowego jest zasadniczo inna, niż to było w systemie
gospodarki centralnie kierowanej. Pieniądz odgrywa aktywną rolę, decyzje rzeczowe są
zazwyczaj pochodną sytuacji finansowej podmiotów gospodarujących. Inna jest również
struktura systemu bankowego. W końcu lat 80. rozpoczęto w Polsce budowę tzw.
dwuszczeblowego systemu bankowego, tzn. składającego się - z jednej strony - z banku
centralnego, a z drugiej - z sieci banków komercyjnych. Ustawy wprowadzające
dwuszczeblowy system bankowy weszły w życie na początku 1989 r. W takim systemie,
typowym dla gospodarek rynkowych, bank centralny jest podmiotem regulującym obieg
pieniądza, zapewniającym stabilność systemu finansowego oraz świadczącym usługi
pozwalające na sprawne funkcjonowanie banków. Tym samym bank centralny pełni funkcje
makroekonomiczne i o charakterze systemowym, nie uczestniczy natomiast w bezpośrednim
świadczeniu usług na rzecz podmiotów niefinansowych. Tymi ostatnimi zadaniami zajmują
się banki komercyjne.
1 stycznia 1995 r., Narodowy Bank Polski dokonał denominacji złotego, która poprzez swój
efekt antyinflacyjny pozwoliła na przywrócenie siły nabywczej złotego, umożliwiła
zmniejszenie ilości pieniądza w obiegu oraz przyczyniła się do usprawnienia obiegu i
rozliczeń gotówkowych.
Ustawa o denominacji z dnia 7 lipca 1994 r. wprowadziła do obrotu nową polską jednostkę
pieniężną o nazwie złoty wymienianą za stare złote w relacji 1:10.000. Przewidywała ona
dwuletni okres równoległego funkcjonowania w obiegu starego i nowego pieniądza. Stare
złote (poza znakami pieniężnymi wycofanymi z obiegu przed 1 stycznia 1995 r.) były nadal
prawnym środkiem płatniczym do końca 1996 r. Utraciły moc prawnego środka płatniczego z
dniem 1 stycznia 1997 r. Będą one jednak do końca 2010 r. podlegały wymianie w
placówkach Narodowego Banku Polskiego oraz w innych bankach zobowiązanych do tej
czynności przez prezesa NBP.
Oferta banków nie ogranicza się jednak tylko do przyjmowania depozytów i udzielania
kredytów. Innym bardzo ważnym zadaniem banków jest przeprowadzanie rozliczeń w całej
gospodarce. To dzięki bankom można dokonać przelewu na rachunek innej osoby. Jeśli
pieniądze np. za rachunek za gaz wpłacamy na poczcie - również nie obędzie się bez
pośrednictwa banków. Kredyty, depozyty i rozliczenia to trzy najważniejsze źródła zysków
banków. Zarabiają one również na wymianie walut dokonywanej na przykład przez
eksporterów, którzy otrzymują płatności za granicą. Innym źródłem zysków banków są
dochody z operacji na rynku kapitałowym - z kupowania i sprzedaży obligacji albo akcji.
Wreszcie - banki jako instytucje dysponujące dużym kapitałem - mogą same zakładać nowe
przedsiębiorstwa. Wówczas mówimy
o grupach bankowych.
Bank jest taką samą firma jak każda inna, co oznacza, że teoretycznie każdy może założyć
własny bank. Ale ponieważ bank przyjmuje depozyty od klientów i przeprowadza w ich
imieniu rozliczenia jest instytucją zaufania publicznego. To z kolei oznacza, że wymogi
stawiane założycielom banków są większe niż twórcom zwykłej spółki, na przykład
produkującej zabawki. Założyciele banku są dokładnie prześwietlani przez nadzór bankowy,
który wydaje zgodę na rozpoczęcie działalności bankowej. Sprawdza się nie tylko to, czy
rzeczywiście dysponują odpowiednimi kwotami, by umożliwić start banku, ale i to, jakie jest
źródło pochodzenia tych pieniędzy, a także, czy gwarantują prowadzenie banku w sposób
bezpieczny. Podobnie sprawdzani są przyszli menedżerowie banków. Jednym z wymogów
kierowania bankiem w Polsce jest i to, by prezes posługiwał się językiem polskim - nawet
jeśli jest obcokrajowcem.
W przeszłości bankowość była często określana jako wyjątkowo nudna.
W miarę upływu czasu banki stawały się coraz bardziej nowoczesnymi i sprawniej
działającymi instytucjami. Dziś, aby korzystać z usług bankowych, nie trzeba iść do oddziału.
Wystarczy mieć telefon albo dostęp do komputera połączonego
z internetem. Przez telefon i internet można wykonać wiele operacji, do niedawna
dostępnych tylko w oddziałach bankowych. Żeby wypłacić gotówkę, również nie trzeba iść do
oddziału, wystarczy użyć karty w bankomacie, gdzieniegdzie możliwe jest wypłacanie
gotówki w terminalach obsługujących karty w kasach sklepowych. Dzięki nowoczesnym
usługom bankowym możliwe jest dokonywanie płatności on-line, a nawet przez telefon
komórkowy.
