Tożsamość osobowa - Marcin Milkowski

dr hab. Marcin Miłkowski, prof. IFiS PAN
TOŻSAMOŚĆ OSOBOWA
I o czym dziś będzie?
 Tożsamość – klasyczne pytanie filozoficzne
 Trzy koncepcje tożsamości:
 prosta,
 psychologiczna,
 fizjologiczna (somatyczna).
 Sceptycyzm Parfita
 I dużo dziwnych eksperymentów myślowych.
Tożsamość
 Odróżnijmy:
 Tożsamość (identyczność numeryczną): ten sam
przedmiot
 Takożsamość (identyczność jakościowa): taki sam
przedmiot
 Tożsamość jest osobliwą relacją:
symetryczna, zwrotna, przechodnia i tylko
między x i x.
Tożsamość statku Tezeusza
Quine: Nie ma istności bez
identyczności
 Quine:
 Tylko takie przedmioty warto przyjmować w
naszej ontologii, które mają kryteria tożsamości.
 Kryteria tożsamości: warunki ich indywiduacji
(ujednostkowienia):




Co odróżnia jedną książkę od drugiej?
Czy statek Tezeusza jest ten sam?
Co stanowi o tożsamości ognia olimpijskiego?
Co stanowi o tożsamości osoby?
Żart Epicharma (V w. p.n.e)
 Wierzyciel złapał
dłużnika. Ten mówi:
— O żadnym długu nie wiem!
— Ależ przed rokiem pożyczałeś!
— To nie ja. Jestem już kimś innym.
Na to wierzyciel dłużnika w pysk.
— Za co?
— Nie wiem. To nie ja Cię uderzyłem, to ktoś
inny.
Osoba: persona
 Łaciński wyraz,
oznaczający pierwotnie
maskę.
 W teologii zostaje zastosowany do opisu
relacji w Trójcy Świętej.
 Jak bardzo bycie sobą lub bycie osobą polega
na odgrywaniu roli? Lub przyprawianiu gęby?
Prosta koncepcja tożsamości
 O tożsamości stanowi dusza lub inny czynnik
nieredukowalny do ciała:
 prosty,
 niezmienny,
 a może nawet nieśmiertelny — dusza?
 Pogląd Kartezjusza i Rodericka Chisholma
(1916-1999)
 Problemy te same, co z dualizmem substancji
A co z amnezją wsteczną?
 W zespole Korsakowa (typowy dla
alkoholików) chorzy snują spontaniczne
konfabulacje o swoim życiu.
 Nie wiedzą, kim są.
 Co to znaczy? Czy ich dusza przestała siebie
znać?
Locke: koncepcja
psychologiczna
 Wg Johna Locke’a
(1632-1704), który
zastąpił termin soul terminem mind, o
tożsamości osoby świadczy ciągłość pamięci,
a nie ciała lub duszy.
 „Gdyby […] Sokrates miał tę samą samowiedzę,
co obecny burmistrz Queenborough, to byliby oni
tą samą osobą”.
 Książę mógłby zmartwychwstać w ciele szewca, o
ile tylko byłby świadom, że jest księciem.
Teleportacja
 Wg koncepcji
psychologicznej
można wytworzyć
drugi egzemplarz
osoby w drugim
miejscu przez
teleportację.
David Hume: ja to złudzenie
 „Co do mnie, to gdy wnikam najbardziej
intymnie w to, co nazywam moim ja, to
zawsze natykam się na jakąś poszczególną
percepcję, tę czy inną, ciepła czy chłodu,
światła czy cienia, miłości czy nienawiści,
przykrości czy przyjemności. Nie mogę nigdy
uchwycić mego ja bez jakiejś percepcji i nie
mogę nigdy postrzegać nic innego niż
percepcję” (Traktat o naturze ludzkiej)
Narracyjna koncepcja osoby
 O tożsamości osobowej
(która wcale nie musi
cechować się jednością)
świadczą opowieści,
które jest w stanie dana
osoba na swój temat
stworzyć.
 Dlatego zespół
Korsakowa niszczy
tożsamość.
Osobowość wieloraka
(dysocjacyjne zaburzenie
osobowości)
 Jedno ciało — wiele
osobowości
 Chociaż to jest często
(zdaniem Dennetta)
artefakt złej terapii!
Obłęd bliźniaczy
 Dennett stawia hipotezę, że możliwe jest
istnienie zaburzenia odwrotnego:
 Wiele ciał – jedna osoba
 Diagnozowano to na początku XX wieku jako
„obłęd bliźniaczy” (bardzo rzadkie zaburzenie).
Zarzut do narracyjnej
koncepcji
 Czy traci się tożsamość, kiedy traci się
możliwość autonarracji?
 Co to są narracje? Czy mają mieć początek,
rozwinięcie zakończenie?
 Czy ludzie muszą być spójni, żeby być osobami?
 Czy „narracja” = „dowolny opis samego siebie”?
Fikcjonalizm Metzingera
 Jaźnie nie istnieją jako
takie: ludzie tworzą je,
tworząc model świata
otaczającego i model
posiadacza tego modelu.
 Mogą istnieć też
zaburzenia tego modelu,
np. zaburzenia poczucia
sprawstwa.
Poczucie sprawstwa
 Poczucie sprawstwa:
 wiem, kiedy ja poruszam ręką, a kiedy robi to ktoś
inny.
 Lecz schizofrenicy miewają zaburzenia
poczucia sprawstwa.
 Myśli nasłane: cudze myśli w mojej głowie.
 Ale można pamiętać cudze myśli i wyobrażać sobie
cudze myśli bez zaburzeń.
Kontrargument: płód
 Jeśli jestem tą samą osobą, co płód, to mam




wspomnienia łączące mnie z płodem.
Nie mam wspomnień łączących mnie z
okresem płodowym.
A zatem nie jestem tą samą osobą, co płód.
(Modus ponens)
A przecież jestem tą samą osobą, co płód.
A więc koncepcja psychologiczna prowadzi
do sprzeczności (argument ad absurdum).
Stan wegetatywny
 Człowiek w stanie wegetatywnym nie ma




wspomnień o swojej przeszłości.
Jeśli nie ma wspomnień, nie jest osobą.
A więc nie jest już osobą (MP)
A przecież tą samą osobą, co wcześniej.
A więc koncepcja psychologiczna prowadzi
do kolejnej sprzeczności (argument ad
absurdum).
Koncepcja somatyczna
 John Mackie, Eric Olson i Paul Snowdon:
człowiek jest tożsamy z własnym ciałem:
 Jest tożsamy i z płodem, i z człowiekiem w stanie
wegetatywnym.
 Odwołuje się do tego, że ludzie są żywymi
organizmami (lub zwierzętami) i to stanowi o ich
tożsamości.
Człowiek jako zwierzę
 Ciągłość psychiczna nie jest ani
wystarczająca, ani konieczna do istnienia
człowieka jako żywego organizmu.
 A więc albo koncepcja psychologiczna jest
prawdziwa, albo jesteśmy żywymi
organizmami.
 Dlatego koncepcja psychologiczna jest
fałszywa.
Argument transhumanisty
 Wg transhumanizmu możliwe jest zapisanie
informacji z układu nerwowego i wpisanie do
ich do innego ciała (np. robotycznego).
 Jeśli transhumanizm jest prawdziwy,
koncepcja somatyczna jest fałszywa (i na
odwrót).
Paradoks Dereka Parfita
(1942-2017)
 Wybitny analityk
tożsamości
osobowej
 Podważa sens
i wartość
pojęcia tożsamości
osobowej
Rozszczepienie mózgu
1. Załóżmy, że możliwe jest rozszczepienie
mózgu osoby O na dwie połowy [uwaga:
kłopot z podziałem móżdżku i rdzenia…]
2. Przeszczepiamy obie połówki do różnych
ciał.
3. Lecz nie wiadomo, czy i które z nich jest
kontynuacją osoby O. Obie? Żadna?
Paradoks w skrócie
 Psychologiczna i fizjologiczna koncepcja nie




dają koniecznych i wystarczających
warunków bycia sobą.
W dodatku się wykluczają.
A nie ma innych, lepszych koncepcji.
Zatem: nie da się jednoznacznie wyznaczyć
koniecznych i wystarczających warunków
bycia sobą.
Porównajmy z Quinem: czy to znaczy, że
osoby nie istnieją?
Wniosek Parfita
 Pojęcie tożsamość nie jest kluczowe.
Ważniejsze są inne pojęcia: trwanie bądź
przetrwanie.
 Z innej strony:
 Może dlatego, że mówimy o procesach, a nie o
substancjach?
Podsumowanie
 Spory o tożsamość osobową pokazują, że w
pojęciu osoby nie chodzi (tylko) o tożsamość
w sensie identyczności numerycznej.
 Stanowią dobry test koncepcji i intuicji
metafizycznych.
Modele jaźni w filozofii
 Realizm:
 istnieją struktury jaźni, które mają rolę regulatora
działań (klasyczna teoria Kanta, negowana przez
Hume’a)
 Antyrealizm:
 obserwowana jaźń nie istnieje, jest tylko
konstruktem:
 narracji, zwłaszcza społecznych (Dennett, Hutto),
 społecznych praktyk i norm.
Dalsze lektury
Świetna książka, tylko
bardzo zły wydawca,
spaprał pracę tłumaczy.