francja - Magisterskie24.pl
advertisement
FRANCJA ► Traktat w Verdun (843) położył kres jedności państwa frankońskiego. ► 987 – w części zachodniej wygasa dynastia Karolingów, a możni wybrali na tron członka rodu Robertynów, hrabiego Paryża, Hugona Kapeta. Hugo Kapet stał się założycielem dynastii rządzącej Francją do roku 1328, a w liniach bocznych do roku 1848 (z przerwą w latach 1791-1815). ► Sytuacja nowego władcy nie była łatwa. Potęga niektórych wasali królewskich władających znacznymi terytoriami, przekraczała znaczenie panującego króla. Na przykład: posiadłości królów angielskich, będących wasalami króla Francji, przekraczały ośmiokrotnie terytorium ich lennego zwierzchnika. Podstawą autorytetu królów francuskich była ich własna – niewielka domena. ► W XI wieku nastąpiło załamanie się władzy królewskiej. Królowie nie byli w stanie narzucić swego autorytetu swoim wasalom. ► Od połowy XII wieku autorytet królewski zaczął systematycznie wzrastać. Przyczyniła się do tego współpraca z Kościołem oraz konsekwentna polityka prowadząca najpierw do ograniczenia potęgi, a następnie do likwidacji władztw senioralnych. ► Za panowania Filipa IV Pięknego na przełomie XIII/XIV wieku domena królewska uzyskała przewagę nad terytorium władztw senioralnych, co oznaczało zakończenie okresu rozdrobnienia feudalnego i początek monarchii stanowej. Domena królewska Tereny należące bezpośrednio do króla, w których wykonywał on taką władzę, jaką sprawowali władcy senioralni w swych dobrach. Zasady następstwa tronu ♦ 987 – elekcja dokonana przez możnych świeckich i duchownych – tron elekcyjny → Kapetyngowie dążą do utrzymania korony w swoim rodzie. Już Hugon Kapeta w kilka miesięcy po koronacji zapoczątkował praktykę wyboru następcy za życia poprzednika. → Przez 200 lat obok królów koronowanych występowali królowie desygnowani. → Praktyka ta utrwaliła przekonanie o dziedzicznym prawie do tronu najstarszego syna – primogenitura. → Elekcyjność tronu utrwaliła pojęcie niepodzielności korony i wyobrażenie o władzy królewskiej jako o funkcji publicznej, a nie prywatnej własności panującego rodu. ♦ Filip August (1180-1223) po raz pierwszy zaniechał elekcji syna za swego życia – tron dziedziczny. ♦ System agnatyczny – następstwo tronu z wykluczeniem praw kobiet. → Femme ne succe' de pas au royaume de France (kobieta nie dziedziczy królestwa Francji), taką niezwykłą decyzję podjęli w roku 1328 przedstawiciele stanów zwołani przez Filipa V, drugiego syna Filipa IV Pięknego, po bezpotomnej śmierci swego brata Karola IV, opierając się na wcześniejszym akcie wydanym 6 marca 1316 roku przez zgromadzenie deputowanych z północnych regionów Francji. → Decyzja była niezwykła biorąc pod uwagę fakt, iż feudalne prawa zwyczajowe, dając pierwszeństwo mężczyznom, nigdy nie odsuwały kobiet od sukcesji. Jeśli wygasała męska linia, na tronie zasiadała kobieta. Gdzie zatem należy szukać jej genezy? W roku 1316. Wtedy to umiera Ludwik X, zwany Kłótnikiem, pierworodny syn Filipa IV Pięknego. Ludwik X umierając pozostawił z pierwszego małżeństwa z Małgorzatą Burgundzką małoletnią Joannę. Nic nie stało w praktyce na przeszkodzie, by królem została Joanna, ale: sama zainteresowana była zbyt młoda, matka siedziała w Chateau Gaillard za swe skandaliczne postępki i to, co najgorsze na Joannie ciążyło podejrzenie, iż jest bękartem. → Tak sprzyjające okoliczności wykorzystał brat ostatniego króla Filip. To na jego prośbę królewscy legiści wyszukali prawo Franków salickich, które nie przyznawało kobietom prawa dziedziczenia, i dla dobra sprawy uznano ich za przodków dynastii. Na tej podstawie odsunięto Joannę od tronu. → Dwanaście lat później zasada ta pozwoliła francuskim baronom odeprzeć pretensje Edwarda III do korony Francji. ♦ Teoria statutowa – królowie francuscy nie mają prawa dysponować koroną jak majątkiem prywatnym. Koronę obejmuje najstarszy syn, nie jako spadek, lecz na podstawie statutu królestwa, którego nie można zmieniać. → Podstawą dla wykoncypowania przez legistów tej teorii był traktat w Troyes z 1420 roku, na podstawie którego obłąkany Karol VI wydał swą córkę za króla Anglii Henryka V, zapewniając mu przy tym następstwo tronu z wykluczeniem praw własnego syna. → Wówczas miało miejsce wystąpienie Joanny D'arc , koronacja delfina jako Karola VII a legiści ułożyli teorię statutową: Statutowa teoria następstwa tronu we Francji (z traktatu Jana de Terra Rubea) (…) W królestwie francuskim następstwo tronu jest oparte jedynie na prawie zwyczajowym i wynika z samej mocy tego prawa, a to w ten sposób, że sukcesja pierwotna przyznana jest męskim, pierworodnym potomkom z linii prostej tych osób, po których obejmuje się tron, w braku zaś takiej linii potomkom męskim z bocznej linii według bliższego stopnia pokrewieństwa. I nie należy się dziwić, że we wspomnianym królestwie następstwo tronu wynika jedynie z mocy prawa zwyczajowego (…) skoro obowiązuje zasada, że ustawa i prawo zwyczajowe maja moc równorzędną. (…) Nigdy nie było wolno królom Francji – tak i obecnemu władcy nie wolno – sporządzać testamentu dotyczącego królestwa i czynić tą drogą dziedzicem swego pierworodnego syna, czy też jakąś inną osobę. Ta konkluzja wynika z tego (…), ze prawo zwyczajowe nie postanowiło, iż można dysponować królestwem za pomocą testamentu, postanowiono natomiast co do tej kwestii w prawie pospolitym, że możliwość dysponowania królestwem za pomocą testamentu nie istnieje, jak i nie ma sukcesji dziedzicznej. W rezultacie to, co nie zostało zmienione w prawie pospolitym ani przez zwyczaj ani też przez ustawę, pozostaje nadal zastrzeżone dla norm tegoż prawa (…). Jak wynika z tego, co wyżej powiedziano, następstwo tronu w królestwie Francji nie jest ani dziedziczne, ani też w normalnych wypadkach – elekcyjne, skoro nikt nie wybiera (…). Jest to natomiast sukcesja pierwotna, stworzona przez samą moc prawa zwyczajowego i przyznana przez nie pewnym osobom. Należy ona do nowej formy i nowego rodzaju następstwa tronu, stworzonego przez zwyczaj, jak to wykazano w przedstawionych wyżej zagadnieniach (…) jest to więc całkiem odmienny rodzaj, stworzony przez statut, tj. prawo zwyczajowe królestwa. (…) Król Francji nie może wydawać ordonansu lub ustawy, na skutek której sukcesja w królestwie stawałaby się patrymonialna lub dziedziczna, jedynie prawo zwyczajowe może to wprowadzić. (…) Godności królewskie należą do całego mistycznego ciała państwowego królestwa, podobnie jak godności kościelne należą do Kościoła; nie może zatem głowa państwa czynić niczego, co byłoby ze szkodą tych, do których godności należą, lub co byłoby ze szkoda dla tych, do których godności należą, lub co byłoby przeciwne ich woli (…). Królestwo i wybór władców należą zresztą , jak wspomniano, do ludu. Nie wolno zatem królowi zmieniać tego, co postanowiono jako publiczny statut królestwa (…). (Historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, pod red. B. Lesińskiego, Poznań 1995) ♦ Pocz. XV wieku – zasada ciągłości monarchii. Następca tronu (delfin), nawet małoletni, stawał się królem przez sam fakt śmierci poprzednika: le roi est mort, vive le roi! (umarł król, niech żyje król). → W przypadku małoletniości następcy – regencja, którą sprawowała królowa matka. → W XIV wieku obniżono granicę pełnoletniości monarchy z 20 na 14 lat. Delfin (fr. dauphin) – tytuł hrabiego Delfinatu. Nazwa wzięła się od herbu Guya II, w którym znajdował się delfin. W latach 1349 - 1830 był to tytuł następców tronu francuskiego, który przysługiwał najstarszemu synowi. Władca Delfinatu, Hubert II sprzedał tytuł królowi Francji, Filipowi VI, a król miał po jego śmierci odziedziczyć Delfinat. Stało się to w 1349 r. Król obawiał się, że skupienie zbyt wielu ziem w jego rękach mogłoby wywołać protesty zagraniczne, a być może również i wojnę, co było mu nie na rękę - trwała właśnie wojna stuletnia. Aby zapobiec ewentualnemu konfliktowi (głównym protestującym był cesarz), król zdecydował przekazać Delfinat następcy tronu (był nim syn Filipa, Jan II Dobry). Od tej pory każdy następca tronu francuskiego nosił tytuł delfina, podobnie jak np. w Wielkiej Brytanii następca tronu nosi tytuł księcia Walii, a w Hiszpanii następca tronu to książę Asturii. Podstawy władzy królewskiej Dux Francorum, Rex Francorum, → na królu spoczywał obowiązek obrony królestwa, a w razie zagrożenia miał prawo zwołania pospolitego ruszenia, → zawsze niezależny od papieża i cesarza, → nawet w okresie największego upadku władzy królewskiej, wszelkie dokumenty datowane były wg roku panowania danego króla. ► Początkowo podstawowe uprawnienia zwichnie króla wynikały z trzech funkcji: 1. najwyższego zwierzchnika lennego, 2. strażnika pokoju, 3. najwyższego sędziego. ► Do XIV wieku podstawą autorytetu królewskiego była jego domena, która miała charakter własności prywatnej dynastii. W XIV wieku zaczęło się to zmieniać, domenę zaczęto identyfikować z państwem. Od tej pory domena była traktowana jako dobro publiczne. Władza królewska zaczęła docierać do całego społeczeństwa, teraz zorganizowanego w stany. ► Aparat państwowy przestał się opierać na wasalach, a w otoczeniu króla coraz częściej pojawiali się fachowo wykształceni urzędnicy – legiści. To oni, wyprowadzając z prawa rzymskiego nowe koncepcje państwa i władzy ugruntowali m.in.: zasady określające ogólne stanowisko króla w monarchii: ■ król jest najwyższym zwierzchnikiem lennym w królestwie, ■ król jest źródłem wszelkiej sprawiedliwości, ■ król jest cesarzem w swoim królestwie. Kuria Królewska ► Czyli Rada Nadworna, wywodząca się z tradycji placitów karolińskich, na którą zwoływano wszystkich wasali korony. ► Obowiązek stawiennictwa wynikał z prawa lennego. ► Jej znaczenie było wprost proporcjonalne do autorytetu władcy. ► Wraz z rozrostem domeny królewskiej, a co za tym idzie również i nowych zadań, które stawały przed władcą, król zaczął powoływać do kurii obok arystokracji również wykształconych przedstawicieli niższej szlachty i drobnego duchowieństwa oraz mieszczan – mających wykształcenie prawnicze. ► Proces ten doprowadził do wyłonienia się z kurii na przełomie XIII/XIV wieku: Ścisłej Rady Królewskiej, Parlamentu – jako organu sądowego, Izby Obrachunkowej – dla prowadzenia spraw skarbowych, Stanów Generalnych – jako zgromadzenia stanowego. Administracja centralna ► Wielcy dygnitarze koronni – grupa urzędników nadwornych, kierujących określonymi gałęziami zarządu państwa, a wywodząca się z dawnych urzędników frankońskich. ► Ośrodkiem zarządu kraju był dwór królewski: seneszal ■ stał na czele wojska, ■ miał szerokie uprawnienia sądowe → w roku 1191 urząd ten został zlikwidowany przez Filipa Augusta, a jego funkcje przejęli: ♦ konetabl – funkcje wojskowe, ♦ kanclerz – sądownictwo; Poza tym: ■ stał na czele kancelarii królewskiej, ■ miał wpływ na wszelkie sprawy państwowe wymagające pisemnego zatwierdzenia; → w roku 1227 królowie zaprzestali obsadzać ten urząd, a jego funkcje powierzali: ♦ strażnikowi pieczęci; cześnik, i inni. ► Dygnitarze ci, przeważnie sprawujący swe funkcje dziedzicznie, rekrutowali się spośród wielkich feudałów i reprezentowali swoje partykularne interesy, ograniczając tym samym władzę królewską. ► W XIII wieku królowie zredukowali ich funkcje wyłącznie do zadań doradczych (poza kanclerzem i konetablem). W tym charakterze urzędnicy Ci utrzymali się do końca XVIII wieku. Zarząd lokalny ► W domenie królewskiej: Początkowo mianowani przez króla kasztelanowie i wicehrabiowie. Urzędnicy Ci jednak zawłaszczali swoje urzędy i w ich miejsce królowie wprowadzili nowy urząd: Prewoci, którym w ich okręgach powierzano funkcje: ♦ wojskowe, ♦ sądowe, ♦ skarbowe. Baliwowie – od XII wieku jako specjalni inspektorzy z uprawnieniami kontrolnymi wobec prewetów. Mianowani i odwoływani przez króla. Początkowo byli to urzędnicy wędrowni, którym z czasem zaczęto powierzać określone okręgi – baliwaty, składające się z kilku okręgów prewotalnych. Baliwatom wprowadzanym w północnej Francji, odpowiadały południowe seneszalie. Parlament ► Zasiadający w Radzie legiści zajmujący się sprawami sądowymi otrzymali od króla stałą delegację do sądzenia w jego imieniu i pod jego nieobecność jako Rada Królewska w parlamencie – tzn. w miejscu, w którym się rozmawia. ► Od pocz. XIV wieku Parlament działa jako najwyższy sąd królewski z zasadniczą obsadą w osobach zawodowych sędziów, zarówno świeckich jak i duchownych, ze stałą siedzibą w paryskiej Citè. ► Od XV wieku sędziowie ci są nieusuwalni. ► W przypadku rozpatrywania spraw panów feudalnych jako podsądnych- Parlament sądził jako sąd parów. ► coraz większa ilość spraw trafiających do Parlamentu spowodowała, że podobne parlamenty zaczęły powstawać w innych miejscowościach. Wszystkie te sądy najwyższe zajmowały równorzędne stanowisko. Ich liczba w XVIII wieku doszła do 16. Jednak największą rolę odgrywał Parlament paryski właściwy jako sąd odwoławczy dla około 1/3 terytorium Francji. ► Parlament jako sąd królewski najwyższej instancji był właściwym dla wszystkich spraw: cywilnych, karnych, administracyjnych. → Działał przede wszystkim jako sąd apelacyjny od wyroków niższych sądów królewskich; → Od wyroków Parlamentu nie było możliwości apelacji – a jedynie kasacji przez Radę Królewską; → Poza wymiarem sprawiedliwości, Parlamentowi od XVI wieku przysługiwało prawo rejestracji i remonstrancji ordonansów królewskich, co m.in. stało się przyczyną rosnących aspiracji parlamentu i zasadniczych konfliktów z królem; → W połowie XVII wieku parlamenty stanęły w jawnej opozycji wobec króla jako strażnicy praw fundamentalnych. Ich opór został przełamany przez Ludwika XIV, który zmusił je na 40 lat do zaniechania remonstrancji. Poza tym monarcha mógł przeprowadzić swą wolę drogą postanowień Rady, które nie podlegały rejestracji przez Parlament. → Walka króla z Parlamentem rozgorzała na nowo po roku 1770. Wówczas głęboka niechęć wobec monarchii uczyniła z Parlamentu opozycję za wszelką cenę, która zwalczała nawet postępowe reformy wnoszone przez monarchę, a zatarg króla z Parlamentem w roku 1787 przyczynił się do wybuchu rewolucji. Sądownictwo niższego szczebla ► I instancja: prewoci – drobne sprawy, baliwowie – sprawy szlachty. ► II instancja: baliwowie – apelacja od sądów prewotalnych Parlament – od wyroków baliwów. Stany Generalne ► 1302 – pierwsze zgromadzenie Stanów Generalnych jako uroczystego zjazdu Kurii Królewskiej poszerzonej o przedstawicieli zaproszonych miast, zwołane przez Filipa Pięknego dla zaciągnięcia opinii w sprawie sporu z papieżem Bonifacym VIII. ► Pierwsze zebrania miały określone cele polityczne. Z czasem najczęstszym powodem ich zwoływania były potrzeby finansowe monarchii. ► Mimo przejściowych sukcesów w walce z królem o szersze prawa polityczne (1357, 1413) brak szerszych uprawnień. Kompetencje Stanów Generalnych ograniczały się do następujących spraw: ■ zgoda na uchwalenie nowego podatku, ■ prawo przedstawiania zaleceń i postulatów dotyczących naprawy urządzeń państwowych, ■ prawo wyrażenia zgody na alienację domeny królewskiej, ■ prawo wyboru króla w wypadku wygaśnięcia dynastii. ► 1413 – Stany Generalne uchwaliły stały podatek na utrzymanie armii – taille. ► Po śmierci Henryka IV w 1614 roku Stany Generalne nie obradowały prze 175 lat. → Stany Generalne były organem doradczym monarchy. → Zwoływane przez króla w czasie i miejscu przez niego wyznaczonym. → Skład: trzy kurie obradujące osobno, każda po 300 osób: 1. stan duchowny, 2. stan szlachecki, 3. mieszczaństwo. → Głosy „za” i „przeciw” liczono stanami. → Na zewnątrz każdy stan miał 1 głos. → Dla uchwały podatkowej wymagana była jednomyślność (3:0), dla pozostałych wystarczała większość głosów (2:1). → Od XV wieku zmiana systemu wyborczego do Stanów Generalnych. Już nie były do indywidualne zaproszenia, ale baliwowie i seneszalowie zwoływali szlachtę i duchowieństwo swoich okręgów na specjalne zgromadzenia, które delegowały wybranych przez siebie deputowanych. → Wyborcy zaopatrywali swoich deputowanych w wiążące ich instrukcje. ► Od XIV wieku – Stany Prowincjonalne, czyli zgromadzenia stanowe zwoływane w ramach określonych prowincji, o podobnych kompetencjach do Stanów Generalnych. Społeczeństwo ► Szlachta → zasadniczo wywodziła się z wasali doby karolińskiej; → początkowo – grupa zawodowa; → 1275 – zasada: nabycie lenna przez nieszlachcica nie oznacza wejścia do stanu szlacheckiego, co oznaczało, że o wejściu do tej grupy społecznej zaczęło decydować urodzenie z ojca szlachcica. Wyjątek – nobilitacja. → Szlachta stała się zamkniętą grupą społeczną, wyróżniającą się specjalnymi przywilejami: sądowymi – prawo do sądu parów, finansowymi – wolność podatkowa, szczególnym położeniem w prawie prywatnym. ►Duchowieństwo → na wykształcenie się tego stanu miał wpływ fakt posiadania przez Kościół własnych zadań, własnej organizacji i własnego prawa; → ze względu na celibat do tanu tego przynależało się nie z racji urodzenia, ale przyjętych święceń lub złożonych ślubów. → Przywileje: wyłączne prawo do korzystania z beneficjów kościelnych, privilegium fori, privilegium immunitatis, zwolnienie ze służby wojskowej. ► Mieszczaństwo → XI wiek – ruch komunalny – walka o emancypację miast spod władzy seniorów; → XII-XIII wiek – Francja pokrywa się siecią miast mających własne prawa: osobowość prawną, wolność osobistą mieszczan, władzę policyjną i wojskową. → Organizacja handlu i przemysłu w mieście była drobiazgowo uregulowana: gildie lub hanzy, cechy, bractwa. → Organizacja miast przyczyniła się do wyodrębnienia ich mieszkańców: stan dziedziczny, ale przynależność do niego można było uzyskać również przez sam pobyt w mieście przez rok i jeden dzień lub poprzez otrzymanie od władz miejskich obywatelstwa; trzy grupy ludności: ♦ patrycjat, ♦ pospólstwo ♦ plebs. ► Ludność wiejska → ludność poddańcza, osadzona na gruntach pańskich, podlegająca jego sądownictwu oraz świadcząca na jego rzecz rentę feudalną; → dwie kategorie: poddani ♦ osobiści, ♦ gruntowi chłopi czynszownicy. → 1315 – Ludwik X uwolnił wszystkich poddanych w dobrach królewskich za specjalną opłatą, wzywając jednocześnie do podobnych kroków wszystkich panów. ☼ ► Za panowania Ludwika XI (1461-1483) faktycznie rozpoczęły się we Francji rządy absolutne, aby przetrwać przeszło przez trzy stulecia – do roku 1789. → mimo ewolucji jaką przez te trzy stulecia przechodziła Francja, przez cały ten czas monarchia zachowała swoją podstawową cechę: silną, nie podlegającą niczyjej kontroli władzę monarszą z podporządkowanymi sobie organami państwowymi. Jakub Bossuet o istocie władzy absolutnej Wszelka władza pochodzi od Boga. (...) Monarchowie działają przeto jako sługi Boga i jego zastępcy na ziemi. (...) Władza królewska jest absolutną. (...) Monarcha nie potrzebuje przed nikim zdawać sprawy ze swoich rozporządzeń. Władza jego musi być tak wielką, aby nikt nie mógł się spod niej usunąć. (...) Monarchy należy przeto słuchać, jak sprawied1iwości samej, inaczej nie byłoby porządku i końca sporów. (...) Kto nie jest posłuszny monarsze, nie może być odsyłany do innego trybunału, lecz nieodwołalnie skazany jest na śmierć, jako mąciciel pokoju i wróg społeczeństwa. Nie ma władzy przymusu, której by podlegali monarchowie. (...}Tylko monarsze przysługuje piecza nad narodem. (Historia powszechna. Czasy nowożytne 1640—1870. Wybór tekstów źródłowych,. cz. 1, pod red. B. Krauzego, Warszawa 1951, s. 60.) Król ► władca dziedziczny; ► posiadający władzę absolutną – nie podlegającej niczyjej kontroli; ► stanowił prawo, sam stojąc ponad prawem (wyj. prawa fundamentalne monarchii1) ► omnipotencja władzy ogarniająca wszystkie dziedziny życia społecznego; ► podporządkowane mu było całe ustawodawstwo; ► należała do niego władza wykonawcza i sądowa; ► decydował o wojnie i pokoju; ► był naczelnym dowódcą. Cecha charakterystyczna – wszechstronność władzy królewskiej powodowała rozszerzenie działalności administracyjnej państwa, którą określano mianem policji. Zarząd państwa ► opierał się na centralizmie i biurokratyzmie. Prawa fundamentalne monarchii stanowiły ograniczenie prawne absolutnej władzy królewskiej. Były to prawa, których, nawet absolutny monarcha, nie mógł naruszyć. Odnosiły się do prawa następstwa tronu i niepozbywalności domeny królewskiej. XVII wieku zaliczono do nich również zasadę, że król musi być katolikiem, a władza królewska jest niezawisła od władzy duchownej. Na straży praw fundamentalnych stał Parlament. 1 Organa centralne ► Kanclerz ► Sekretarze Stanu – podział kompetencji: ♦ początkowo – wg kryterium geograficznego ♦ od końca XVI wieku – wg kryterium rzeczowego. ► Generalny kontroler finansów. ► Rady Królewskie: ♦ Rada Stron Procesowych (Rada Prywatna) – przejęła odpowiedzialność za realizację królewskich uprawnień w dziedzinie sądownictwa; ♦ Rada Stanu ( dawna Rada Tajna) – zajmowała się najważniejszymi sprawami państwa. Osoby powołane przez króla nosili tytuł ministrów stanu; ♦ Rada Depesz – odpowiadała za sprawy bieżącej administracji wewnętrznej kraju; ♦ Rada Finansowa – zajmowała się finansami państwa i prowadzeniem polityki gospodarczej. ► Stany Generalne Zarząd lokalny ► Od XV wieku głównym organem lokalnym stali się gubernatorzy – mianowani na 3 lata, przebywający głównie na dworze królewskim; ► W połowie XVII wieku uprawnienia gubernatorów przejęli intendenci – jako urząd komisaryczny. Sądownictwo ► Cały wymiar sprawiedliwości był zastrzeżony dla króla. ► Król był najwyższym sędzią i z tego tytułu miał prawo do osobistego sądzenia, istniejące zaś sądy sądziły w imieniu króla, a swą władzę sprawowały z delegacji królewskiej. Stąd wyróżniamy: sądownictwo delegowane – sprawowane przez sądy królewskie: ♦ sądy ♦ sądy prewotalne: ♦ sądy baliwialne: ♦ sądy prezydialne ♦ parlamenty ► Obok ww. sądów zwyczajnych funkcjonowały liczne sądy królewskie delegowane dla spraw specjalnych, m.in.: ■ cała hierarchia sądów skarbowych z Izbą Obrachunkową i Izbą Podatkową na czele; ■ Sąd Admiralski ■ Sądy Leśne ■ Sądy Konsularne sądownictwo zastrzeżone – sprawowane przez króla osobiście lub w Radzie Królewskiej: ♦ placet, ♦ listy opieczętowane, ♦ ewokacja, ♦ listy commitimus i sądy komisarskie, ♦ kasacja wyroku, ♦ listy sądowe, a szczególności listy łaski zmieniające, łagodzące, zaostrzające lub znoszące orzeczoną karę. NIEMCY 843 – traktat w Verdun – Ludwik Pobożny dzieli państwo na trzy części, część wschodnią – między Renem a Łabą, dla której ostatecznie ustaliła się nazwa Regnum Theutonicorum – otrzymuje Ludwik Niemiec. Dostał teren bardzo zróżnicowany pod względem kultury i tradycji. Nie było na nim poczucia jedności narodowej. 911 – umiera ostatni z Karolingów – Ludwik Dziecię, doszło do walki o władzę, w wyniku której na tron wybrano Konrada, księcia szczepowego Franków. Po jego krótkim i niefortunnym panowaniu w roku 919 królem zostaje wybrany Henryk I Ptasznik – książę saski – początkując okres panowania dynastii Ludolfingów (919-1024), czyli książąt saskich. Objął on władzę w całym państwie niemieckim oraz podporządkował sobie wszystkich książąt niemieckich. → Henryk I wyprawił się z powodzeniem na Danię i na ziemie zamieszkane przez Słowian. Zwycięska okazała się także wyprawa na Węgry. Zresztą z Węgrami wojny toczył również jego następca i syn, Otton I. → Henryk I koronował się na króla niemieckiego w Akwizgranie. Marzył o takiej potędze państwa jakie stworzył we Francji Karol Wielki. Przez zwycięstwo nad Węgrami umocnił pozycję Niemiec w Europie. 962 – przyjęcie korony cesarskiej z rąk papieża przez Ottona I. → Był to okres silnej władzy królewskiej i cesarskiej w samych Niemczech. → Cesarze sprawowali kontrolę nad sprawami wewnętrznymi i prowadzili pomyślną politykę ekspansji. Dążono do przywrócenia władzy cesarskiej charakteru uniwersalnego, jednak szybko okazało się to niewykonalne, ze względu choćby na opór Francji. → Był to też okres cezaropapizmu, czyli przewagi świeckich cesarzy nad instytucją Kościoła. Cesarze sascy niejednokrotnie decydowali o obsadzie tronu papieskiego. Polska, Czechy i Węgry zostały wciągnięte w orbitę niemieckich wpływów. Okres dynastii salickiej (1024-1125), czyli książąt frankońskich, przyniósł kolejne umocnienie Cesarstwa. → Cesarze ingerowali w sprawy sąsiednich państw słowiańskich, utrzymali mocną pozycję we Włoszech. → Jednocześnie, władzy cesarskiej zagroził konflikt z papieżami, którzy wyrwali się spod cesarskiej kurateli. Cesarze musieli iść na kompromis w kwestii inwestytury biskupów, jednakże obronili się przed próbą uzależnienia Niemiec od papiestwa. Za panowania dynastii Hohenstaufów (1079-1254), a więc książąt szwabskich, cesarze prowadzili aktywną politykę ekspansji w myśli idei uniwersalistycznych, co ostatecznie kosztowało ich osłabienie realnej władzy w samych Niemczech (Statutum in favorem principium Fryderyka II Hohenstaufa z 1232 roku) i Włoszech (pokój po bitwie pod Legnano). → Konrad III, Fryderyk I Barbarossa oraz Fryderyk II brali udział w ruchu krucjatowym. → Za panowania Henryka VI Cesarstwo osiągnęło szczyt wpływów politycznych poza swoimi granicami (lennami stały się przejściowo Anglia i Cypr). Jednocześnie silna opozycja zmusiła cesarzy do przekazania wielu kompetencji monarszych książętom, co doprowadziło do uzależnienia większości decyzji cesarza od zgody książąt wyrażanej na Sejmie Rzeszy, oraz do zezwolenia na podziały patrymonialne w księstwach, co szybko zaowocowało atomizacją polityczną Rzeszy, która po pewnym czasie gromadziła około 300 państewek o różnym statusie. → Wojna Fryderyka II i Konrada IV z opozycją doprowadziła do Wielkiego Bezkrólewia (1250-1273) i chaosu politycznego w Rzeszy. Wielkie Bezkrólewie umocniło rozdrobnienie polityczne Rzeszy Niemieckiej i zachwiało cesarskim autorytetem, który od tej pory będzie musiał liczyć się z potęgą najsilniejszych wasali Cesarstwa, elektorów tronu niemieckiego. Pod rządami Habsburgów Rudolfa I i Albrechta I Niemcy odetchnęły, aby w XIV wieku znów pogrążyć się w wojnach domowych między rywalizującymi o koronę dynastiami Habsburgów z Austrii, Wittelsbachów z Bawarii i Luksemburgów. Jednocześnie po raz pierwszy doszło wtedy do unii Niemiec z Czechami i Węgrami, a Hohenzollernowie rozpoczęli swoją karierę otrzymując w 1415 r. od cesarza Brandenburgię. W 1438 r. na tronie niemieckim na stałe zasiadła dynastia Habsburgów, hrabiów z Górnej Alzacji, którzy w XIII w. przejęli Austrię po wymarłym rodzie Babenbergów. W XVI w. reformacja doprowadziła do długoletnich wojen religijnych, ponieważ katoliccy cesarze uważali się za namiestników Chrystusa winnych walczyć z herezjami, natomiast książęta upatrywali w sporach teologicznych i walce o wolność wyznania okazję do osłabienia zwierzchności cesarskiej. Dzięki układom z Jagiellonami Habsburgowie przejęli w 1526 r. na stałe trony czeski i węgierski. Unia personalna Niemiec, Czech i Węgier utrzymała się aż do kresu Świętego Cesarstwa, jako że niemal każdorazowo elektorzy Rzeszy oraz szlachta czeska i węgierska wybierały tych samych władców (w XVII w. Habsburgom udało się wprowadzić dziedziczność tronu w Czechach i na Węgrzech, podobne próby w Niemczech zawsze okazywały się bezskuteczne). Wiek XVI i XVII to okres prób Habsburgów do odbudowy politycznej kontroli nad Niemcami w atmosferze wojen religijnych. Jednocześnie książęta, drogami legalnymi (na Sejmach) i nielegalnymi, przy poparciu Francji i innych mocarstw, dążyli do wywalczenia sobie jak największych swobód i złamania potęgi Habsburgów. Jednym z głównych motorów rywalizacji stał się konflikt o sekularyzację kościelnych państewek w Niemczech, których władcy (biskupi) porzucili Kościół katolicki i przeszli na protestantyzm. Habsburgowie dążyli do utrzymania owych dóbr w rękach Kościoła (poparcie katolickich władców-biskupów gwarantowało im kolejne zwycięstwa w elekcjach cesarskich), podczas gdy władcy świeccy, w większości już protestanccy, naciskali na sekularyzację biskupstw. Niezgoda w kwestiach religijnych utrudniała porozumienie w innych kwestiach utrudniając funkcjonowanie Sejmu Rzeszy. Owocem wojny trzydziestoletniej, która zdominowała także międzynarodową politykę I połowy XVII w. było uznanie praw książąt do prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej oraz przyznanie godności elektorskiej obu liniom Wittelsbachów: palatynackiej i bawarskiej (dotąd sprawowała ją tylko ta pierwsza). W XVII i XVIII w. państwa niemieckie weszły na drogę absolutyzmu, jednocześnie Rzesza jako całość stała się jedynie związkiem państw, zdolnych do wspólnego działania tylko w chwilach silnego zagrożenia zewnętrznego (wojny z Turcją Osmańską, Francją Ludwika XIV). W epoce nowożytnej Cesarstwo straciło wpływy na zewnątrz, za to obce mocarstwa utrwaliły swoje wpływy w wewnętrznych sprawach niemieckich (Francja, Rosja, Szwecja). W XVIII w. stało się jasne, że reorganizacja polityczna Niemiec w kierunku większej spoistości będzie hamowana przez mocarstwa europejskie, gdyż wzmocniłaby zbyt bardzo siłę Habsburgów, którzy u schyłku XVII w. odebrali Turkom całe Węgry (pokój karłowicki) i zachwiałaby równowagą sił w Europie. Międzynarodowy wymiar wydarzeń w Niemczech umocnił się, gdy elektorowie saski i hanowerski uzyskali trony królewskie poza Rzeszą, odpowiednio w: Polsce (elektor saski Fryderyk August I został wybrany królem w Rzeczypospolitej Obojga Narodów) i Wielkiej Brytanii (elektor hanowerski Jerzy I odziedziczył Wielką Brytanię). W tym samym stuleciu wyrosła także potęga Prus Hohenzollernów (elektor brandenburski Fryderyk III przybrał w roku 1701 tytuł królewski jako władca Prus), którym to przypadnie rola zjednoczenia Niemiec w 1871 r., ponad pół wieku po katastrofie Świętego Cesarstwa. Habsburgowie próbowali doprowadzić do likwidacji państwa pruskiego (wojna siedmioletnia) w porozumieniu z Rosją i Saksonią, jednak ostatecznie Rosjanie zmienili front i od tej pory Prusy stały się, zgodnie z zamierzeniem mocarstw ościennych, przeciwwagą dla Austrii w Rzeszy i Europie. W II połowie XVIII w. cesarz Józef II Habsburg próbował odnowić autorytet cesarski w Rzeszy, a także powiększyć terytoria bezpośrednio podlegające cesarzowi poprzez aneksję Bawarii (w zamian za oddanie dziedzicowi Wittelsbachów Belgii), spotkał się z oporem Prus: najpierw (1777 – wojna o sukcesję bawarską); a potem koalicji książąt (zawiązanej przeciw próbom ograniczania praw książąt, pod ich przewodnictwem (tzw. Liga Książęca powstała w 1785 r.). W 1803 r. Rzesza Niemiecka znalazła się pod hegemonią Napoleona. W 1805 r. władcy Bawarii i Wirtembergii, pod protektoratem Napoleona, przyjęli tytuły królewskie. W 1806 r. większość państw niemieckich utworzyła nowy Związek Reński, którego Napoleon został oficjalnym protektorem. Poza związkiem zostały tylko Austria, Prusy, Brunszwik i Hesja-Kassel. Po bitwie pod Austerlitz, Franciszek II został przymuszony przez Francuzów do zrzeczenia się godności cesarza rzymskiego i króla niemieckiego oraz zwolnienia swoich wasali ze zobowiązań wobec Cesarstwa. → W ten sposób Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego przestało istnieć po ponad ośmiu wiekach funkcjonowania. Nazwa Rzesza zrodziła się w Średniowieczu, kiedy wskutek podziałów plemiennych i feudalnych Królestwo Niemieckie, będące rdzeniem Świętego Cesarstwa Rzymskiego, przybrało postać związku kilkuset księstw, biskupstw, opactw, miast, hrabstw i drobniejszych majątków, cieszących się szeroką autonomią, ale uznających zwierzchnictwo elekcyjnego króla niemieckiego (zarazem cesarza rzymsko-niemieckiego). Natomiast w aktach cesarskich Fryderyka I Barbarossy w 1157 roku po raz pierwszy pojawiła się formuła Święte Cesarstwo na określenie Rzeszy Niemieckiej. Od końca XIV wieku cesarstwo niemieckie zaczęto nazywać Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego, co oznaczało rezygnację z uniwersalistycznych aspiracji królów niemieckich jako cesarzy rzymskich. Odtąd rzeczywista władza cesarska nie sięgała poza obszar Niemiec. Liczne terytoria Rzeszy zaczęły osiągać zwierzchnictwo terytorialne – a Rzesza stała się związkiem państwowym. Cesarstwo stało się tylko symbolem jedności państwa. Zasady następstwa tronu W roku 911 monarchia przestała być dziedziczna i przekształciła się w elekcyjną i taka pozostała do końca, do 1806 roku. Początkowo zarówno książęta jak i sam król byli wybierani przez wiece plemienne. Kiedy władza monarsza okrzepła w okresie Ludolfingów i dynastii salickiej, król-cesarz sam mianował książąt, jednak godność królewska i cesarska była nadal elekcyjna. Wiec w swoim wyborze kierował się zdaniem samych książąt, więc z czasem prawa elekcyjne zostały w praktyce zastrzeżone dla nich. Początkowo utarła się reguła, że króla należy wybierać spośród członków rodu jego poprzednika, co umożliwiało praktyczne dziedziczenie tronu. Rzeczywiście, dynastie Ludolfingów, salicka i Hohenstaufów były ze sobą spokrewnione. Dopiero erozja autorytetu monarszego za panowania tej ostatniej dynastii podkopała ową regułę. W średniowieczu papieże częstokroć uzurpowali sobie prawo do wyznaczania osoby cesarza, ponieważ tradycyjnie przysługiwała im rola kapłanów namaszczających i koronujących cesarzy. Po koronacji na króla Niemiec następowała wyprawa koronacyjna do Rzymu: § 2. Gdy zaś Niemcy króla wybierają i tenże do Rzymu na koronację podąża, wtedy sześciu książąt, którzy pierwszymi są przy wyborze króla, ma obowiązek pospieszyć wraz z nim: biskup z Trewiru, i ten z Moguncji, i ten z Kolonii, palatyn reński, książę i margrabia brandenburski, aby papieżowi poświadczyć, że króla wybrali zgodnie z prawem. § 3. Także winien tam wyprawić się wraz ze swym panem każdy lennik, który dzierży jako lenno dobro Rzeszy, albo też musi się od wyprawy uwolnić płacąc dziesięć funtów [...]. Ta wyprawa wojskowa ma być nakazana na sześć tygodni, jeden rok i trzy dni przed zbiórką. Wyprawa wojskowa kończy się dla Niemców, gdy król zostanie ukoronowany. Prawo lenne według Zwierciadła saskiego 1220 - 1235 (Historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, zebrali i oprac. A. Gulczyński in., Poznań 1995, s.36-37.) W początkach okresu Wielkiego Bezkrólewia (1250 – 1273) wykrystalizowała się grupa najpotężniejszych książąt - elektorów, którzy w praktyce decydowali o obsadzie tronu. W 1338 roku podczas zjazdu w Rhense elektorzy wydali deklarację, w której stwierdzali, że wybrany przez nich król niemiecki jest automatycznie predestynowany do objęcia tronu i nie wymaga niczyjej zgody dla tego aktu. W 1356 roku cesarz Karol IV Luksemburski nadał istniejącemu stanowi kształt formalny w tzw. Złotej Bulli. Grono elektorów tworzyli odtąd: król Czech (wasal króla Niemiec); już XII w. Fryderyk I Barbarossa i Fryderyk II nadawali władcom czeskim prawa elektorskie) jako cześnik, palatyn Renu jako stolnik Cesarstwa, margrabia Brandenburgii jako komornik Cesarstwa, książę saski jako marszałek Cesarstwa, arcybiskup Moguncji jako arcykanclerz Niemiec, arcybiskup Kolonii jako arcykanclerz Italii, oraz arcybiskup Trewiru jako arcykanclerz Burgundii. Owych siedmiu elektorów miało wybierać cesarza. Reprezentowali dwa stany - świecki i duchowny. Stanowiska miały w przypadku świeckich zawsze przechodzić na najstarszego syna. Po śmierci króla, kanclerz Rzeszy zwoływał w ciągu miesiąca sejm do Frankfurtu nad Menem. Elekt przez sam wybór otrzymywał jedynie godność króla rzymskiego z prawem do koronacji na cesarza. Przy jego wyborze obowiązywała większość głosów z decydującym głosem arcybiskupa Moguncji. Koronacja króla niemieckiego następowała od tygodnia do trzech tygodni po wyborze i potwierdzała akt wyborczy jedynie formalnie, co jest widoczne w źródłach, gdyż władcy liczyli czas panowania od chwili wyboru. Prawne znaczenie koronacji zatem spadło, ale nadal odbywała się ona w bardzo uroczysty sposób. Koronacji na króla, dokonywano w Akwizgranie, na cesarza zaś w Rzymie dokąd organizowaną uroczystą wyprawę koronacyjną. W okresie bezkrólewia rządy sprawować miał palatyn reński oraz książę saski. Na początku XVI w. udział papieża w koronacji cesarskiej i związaną z tym wyprawę do Rzymu uznano za zbędną. Maksymilian I ogłosił 4 lutego 1508 r. w katedrze w Trydencie podczas uroczystej ceremonii, że będzie nosił tytuł cesarski bez wyprawy do Rzymu i papieskiej koronacji2. 2 Było to niezbędne, gdyż Republika Wenecka zabroniła Maksymilianowi przejazdu przez swoje terytorium. Powołując się na Złotą Bullę, władca ogłosił się „wybranym cesarzem rzymskim”3. Wprawdzie następca Maksymiliana Karol V dnia 24 lutego 1530 roku został przez papieża koronowany w Bolonii, ale uroczystość w zamyśle władcy miała podkreślić uniwersalny charakter monarchii. → Była to ostatnia koronacja cesarska dokonana przez papieża. Ponadto zaprzestano stopniowo rozróżniać cesarstwo od królestwa. Poszczególni władcy byli wybierani za życia poprzedników oraz koronowani na królów i stawiali się wraz z objęciem władzy cesarzami bez ponownej koronacji albo byli wybierani po śmierci poprzedników na cesarzy i w tej roli koronowani. Od koronacji Maksymiliana II zaprzestano zapisanego w Złotej Bulli rozdzielania miejsca wyboru i miejsca koronacji. Od tego momentu koronacja odbywała się w miejscu wyboru we Frankfurcie nad Menem. W okresie nowożytnym skład kolegium elektorskiego poszerzył się. W 1623 r., po buncie palatyna Renu w czasie wojny trzydziestoletniej, cesarz Ferdynand II Habsburg przeniósł prawa elektorskie na krewnego palatyna, księcia Bawarii. Jednakże w 1648 r. cesarz musiał przywrócić uprawnienia elektorskie 3 Tytuł potwierdził ówczesny papież Juliusz II. palatynowi reńskiemu, gdyż był to warunek pokoju westfalskiego z Francją i Szwecją. Zarówno Bawaria, jak i Palatynat pozostały elektoratami; W 1692 r. cesarz Leopold I obdarzył tytułem elektorskim książęta Brunszwiku (Hanoweru). → W 1708 r. akt ten potwierdził Józef I. W 1803 r. przyznano nowe tytuły elektorskie (Hesja-Kassel, Wirtembergia, Badenia i Salzburg). O elekcji króla rzymskiego l. Skoro zatem wielokrotnie wspomniani elektorowie lub ich przedstawiciele przybyli do miasta Frankfurtu, natychmiast następnego dnia o świcie nakażą odśpiewać tamże w kościele Świętego Apostoła Bartłomieja w obecności ich wszystkich mszę do Ducha Świętego w tym celu, aby Duch Święty oświecił ich serca i ich zmysłom przydał światła swej mocy, ażeby więc natchnieni jego pomocą mogli wybrać na króla rzymskiego i przyszłego cesarza, dla zbawienia społeczności chrześcijańskiej, człowieka prawego, dobrego i użytecznego. Po odprawieniu tego rodzaju mszy św. wszyscy owi elektorowie lub ich przedstawiciele winni przystąpić do ołtarza, przy którym owa msza skończyła się odprawiać i gdzie duchowni książęta elektorowie złożą swoje ręce na piersi i z uszanowaniem przed Ewangelią św. Jana: "na początku było słowo", która tam przed nimi winna być położona; świeccy zaś książęta elektorowie, którzy wszyscy z całym ich orszakiem winni tam stać bez broni, niechaj dotkną swymi rękami wspomnianej Ewangelii. Z kolei arcybiskup moguncki przedłoży im formułę przysięgi i razem z nim i oni lub przedstawiciele nieobecnych razem z nim złożą chórem przysięgę w ten sposób. [...] 3. Po złożeniu przez elektorów lub ich przedstawicieli owej przysięgi według formuły i w sposób wyżej wymieniony przystąpią oni do elekcji i nie wolno im wyjechać wcześniej ze wspomnianego miasta Frankfurtu aż większa część ich wybierze świecką głowę świata i społeczności chrześcijańskiej, to znaczy króla rzymskiego - przyszłego cesarza. Jeśliby zwlekali z uczynieniem tego w ciągu trzydziestu dni liczonych bez przerwy od dnia złożenia wspomnianej przysięgi, wówczas po upływie tychże trzydziestu dni niechaj jedzą tylko chleb i wodę i niechaj nie wydalają się z wspomnianego miasta pod żadnym pozorem, dopóki, jak powiedziano, oni sami lub większa ich część nie wybierze władcy, czyli świeckiej głowy wiernych. [...] Złota Bulla cesarza Karola IV CZ. I (CAP. 1-23) OGŁOSZONA W NORYMBERDZE 10 STYCZNIA 1356 R., CZ. II (CAP. 24-31 ) W METZU 25 GRUDNIA 1356 R. (Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, oprac. B. Lesiński, J. Walachowicz, Poznań 1975, s. 57-61, 67-71.) » Od 1519 r. nowo obrany monarcha musiał zaprzysiąc wynegocjowane wcześniej z elektorami kapitulacje wyborcze. → Takie umowy były zawierane przez wszystkich władców od Karola V do Franciszka II. W kapitulacjach wyborczych nowy król musiał przysiąc, że nie zamierza zmieniać elekcyjnego charakteru monarchii i naruszać praw elektorów. Obiecywał także przestrzegać postanowień Złotej Bulli. Pierwszy taki dokument powstał podczas wyboru Karola V, ale nazwa pojawiła się dopiero podczas elekcji Ferdynanda I. W zbiorze dokumentów Unio Electoralis novissima, który zawiera wyniki narad elektorów we Frankfurcie, po raz pierwszy pojawia się nazwa kapitulacje wyborcze. Przysięga była uroczyście składana przez elekta w kościele koronacyjnym. Od tej pory nosił on tytuł króla niemieckiego (rzymskiego). Zakres władzy monarszej Wczesnośredniowieczne księstwa plemienne szybko się podzieliły. W okresie osłabienia władzy królewsko-cesarskiej książęta poczęli dziedziczyć swoje godności, a także dzielić księstwa między potomków zgodnie z regułami patrymonialnymi i feudalnymi. Podczas Sejmu Cesarstwa w 1158 roku cesarz Fryderyk I Barbarossa musiał oficjalnie zaakceptować ten stan rzeczy – zgodził się na to, aby książęta mogli dzielić swoje państewka pomiędzy potomstwo, zgodnie z regułami patrymonialnymi. Była to formalna sankcja ze strony Cesarstwa dla rozdrobnienia feudalnego w Niemczech. W roku 1180 Fryderyk I (z dynastii Hohenstaufów) odnosi zwycięstwo nad Henrykiem I Lwem (z dyn. Welfów), który potęgą dorównywał cesarzowi. Henryk Lew został posądzony o felonię, osądzony i skazany na banicję. Ostatecznie Henryk Lew utracił długo budowane dziedzictwo Welfów, które zostało rozdzielone między wasali. W 1196 r. cesarz Henryk VI Hohenstauf zezwolił na dziedziczenie księstw w bocznych liniach dynastii, licząc na uzyskanie w zamian od książąt dziedziczność tronu królewskiego. Niemcy weszły w epokę rozdrobnienia feudalnego. Władza królewska, początkowo silna, skazana była na erozję z uwagi na elekcyjność tronu, a więc zależność władcy od własnych wasali, dysponentów korony. → Hohenstaufowie pozyskiwali środki na kampanie wojenne, sprzedając rozmaite prawa i przywileje królewskie. W latach 1220 i 1232 Fryderyk II, w obliczu buntu własnego syna i następcy tronu, był zmuszony wydać szerokie przywileje najpierw dla wasali duchownych, potem także świeckich. W roku 1220 nadał Kościołowi w Niemczech kartę swobód Confederatio cum principibus ecclesiasticis, w której cesarz zobowiązywał się do nie zakładania nowych miast, zamków i mennic w obrębie dóbr kościelnych oraz nie nakładania nowych ceł na włości Kościoła. Te ustępstwa wynikały głównie z zabiegów o poparcie biskupów dla elekcji syna cesarza, Henryka, na króla rzymskiego. W roku 1232 Fryderyk II musiał, na żądanie książąt świeckich, wydać edykt zwany Statuum in favorem principium, który stanowił, że cesarz traci tradycyjne prerogatywy królewskie (regalia), zrzeka się podatków i świadczeń od wolnych chłopów, a książęta uzyskują potwierdzenie władzy w swoich księstwach i przejmują z rąk cesarza kompetencje sądownicze, a więc i prawodawcze. → Odtąd książęta mogli samodzielnie decydować o większość spraw wewnętrznych w swoich księstwach i prowadzić własną politykę. Za każdym razem, kiedy król-cesarz występował z inicjatywą polityczną dla całych Niemiec, musiał otrzymywać na to zgodę książąt zgromadzonych na Sejmie Cesarstwa. Statuum z 1232 roku było jedną z podstaw słabości władzy centralnej w Niemczech w następnych stuleciach. Złota Bulla Karola IV z 1356 r. przyjęta na sejmie w Norymberdze jeszcze bardziej rozdrobniła prerogatywy monarsze. Obowiązywała w Rzeszy aż do XIX w. Złota Bulla dawała szereg uprawnień elektorom w celu zabezpieczenia ich przed naciskami oraz przed konfliktami o uprawnienia elektorskie: dziedziczność godności elektora według primogenitury w linii męskiej, niepodzielność terytorium elektorskiego, prawo majestatu, czyli traktowania na równi z koronowanymi monarchami, privilegium de non appellando - najwyższe sądownictwo z zakazem apelowania do króla (cesarza), oskarżenia poddanych przeciw elektorom mógł rozstrzygać tylko Sejm Rzeszy, nie sam król, elektorowie mieli tworzyć osobną kurię Sejmu Rzeszy, która uzyskała prawo do formułowania projektów ustaw do rozpatrzenia przez Sejm Rzeszy - na równi z królem (cesarzem), elektorowie mogli zawetować każdą decyzję cesarską jeszcze zanim trafiła pod obrady Sejmu. O immunitecie książąt elektorów 1. Postanawiamy również, aby żadni hrabiowie, baronowie, lennicy, rycerze grodowi, klienci, obywatele miejscy i żadne w ogóle osoby podległe kościołom: kolońskiemu, mogunckiemu i trewirskiemu, jakiekolwiek miałyby warunki, stan i godność, tak jak nie mogły być pozywane w przeszłości skargą jakiegokolwiek powoda poza terytorium i granicami tychże kościołów i ich przynależności przed jakikolwiek i czyjkolwiek trybunał poza sądem arcybiskupów: mogunckiego, trewirskiego i kolońskiego i wyznaczonych przez nich sędziów, tak również i w przyszłości nie powinny i nie będą mogły być pociągane i wzywane zgodnie ze stwierdzoną przez nas poprzednio obowiązującą praktyką. Jeżeli zaś zdarzy się, że wspomniani poddani kościołów: trewirskiego, mogunckiego i kolońskiego lub ktokolwiek z nich zostanie pozwany wbrew niniejszej ustawie czyimkolwiek pozwem względnie przed czyjkolwiek sąd w jakiejkolwiek sprawie karnej, cywilnej lub mieszanej lub jeszcze innej poza terytorium i granicami wymienionych kościołów lub któregoś z nich, wcale nie są zobowiązani stawić się ani odpowiedzieć, a sam pozew i proces oraz orzeczenie tymczasowe i ostateczne, wszczęte względnie wydane przez tego rodzaju obce sądy jak również ich nakazy i egzekucje i wszystko, co te sądy lub jeden z nich w jakikolwiek sposób mógłby usiłować lub uczynić, uznajemy za nieważne samo przez się. Dodajemy wyraźnie, że nie wolno żadnemu hrabiemu, baronowi, wasalowi, żołnierzowi, zależnemu wieśniakowi ani żadnej osobie podległej tymże kościołom względnie tamtejszym mieszkańcom jakiegokolwiek stanu, godności lub pozycji apelować do jakiegokolwiek innego trybunału od procesów, od orzeczeń tymczasowych i ostatecznych, od nakazów arcybiskupów tychże kościołów lub ich świeckich urzędników, jak również od egzekucyj tychże skierowanych przeciwko sobie, a wszczętych, postanowionych lub mających być postanowionymi na sądzie arcybiskupa lub wspomnianych urzędników tak długo, jak długo nie odmówiono sprawiedliwości skarżącym się przed sądem ich wyżej wspomnianych arcybiskupów. Postanawiamy nie przyjmować apelacyj wniesionych wbrew tej ustawie i ogłaszamy je jako zniesione i nieważne, [...] 2. Ten przepis postanawiamy rozciągnąć w całej pełni mocą niniejszej naszej ustawy cesarskiej z zastosowaniem wszystkich wyżej wymienionych szczegółów i warunków na znakomitych świeckich książąt elektorów: komesa palatyna reńskiego, księcia saskiego, margrabiego brandenburskiego, ich dziedzicznych następców i ich poddanych. [...] Złota Bulla cesarza Karola IV CZ. I (CAP. 1-23) OGŁOSZONA W NORYMBERDZE 10 STYCZNIA 1356 R., CZ. II (CAP. 24-31 ) W METZU 25 GRUDNIA 1356 R. (Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, oprac. B. Lesiński, J. Walachowicz, Poznań 1975, s. 57-61, 67-71.) Instytucje rządowe Cesarstwa w średniowieczu nie funkcjonowały. Za panowania Maksymiliana I podjęto próbę utworzenia rządu cesarskiego zwanego Reichsregiment, jednak wskutek niezgody między książętami nie zyskał on nigdy faktycznego znaczenia. W XVI i XVII w. doszło do kolejnych ograniczeń władzy królewsko-cesarskiej: → W połowie XVI w. książęta sprzeciwili się pobieraniu przez cesarza stałych podatków bez ich zgody; odtąd cesarz zbierał podatki tylko w miastach cesarskich, od rycerzy cesarskich (wasali nie będących książętami) oraz od Żydów. W 1570 r., kiedy wobec zagrożenia tureckiego Maksymilian II Habsburg usiłował przeprowadzić reformę systemu obronnego Rzeszy, co skończyło się tym, że Sejm odebrał cesarzowi najwyższą władzę w sprawach wojskowych. → W 1644 r. Ferdynand III Habsburg, licząc na poparcie swoich wasali w trakcie rokowań pokojowych z Francją i Szwecją, zezwolił książętom na zawieranie własnych przymierzy, wypowiadanie wojen i zawieranie pokoju. Akt ten potwierdził potem pokój westfalski w r. 1648. Za panowania Leopolda I w r. 1653 Sejm zakazał cesarzowi nadawania nowym podmiotom politycznym praw stanu Rzeszy bez zgody odpowiedniej kurii sejmowej (elektorów, książąt). Na przełomie XVII i XVIII w. trzej potężni elektorzy cesarscy zostali królami na terytoriach poza granicami Rzeszy, co znacznie wzmocniło ich pozycję. W 1803 r. Rzesza Niemiecka znalazła się w strefie wpływów Napoleona. Kierowany przez jego sojusznika, arcybiskupa Moguncji Karola Teodora Dalberga Sejm przeprowadził liczne reformy, głównie mechaniczną likwidację większości małych państewek niemieckich. W 1805 r. władcy Bawarii i Wirtembergii, pod protektoratem Napoleona, przyjęli tytuły królewskie, a cesarz rzymski Franciszek II Habsburg musiał zadowolić się deklaracją, że nie opuszczają w ten sposób Rzeszy. W 1806 r. większość państw niemieckich utworzyła nowy Związek Reński. Zatem zakres władzy cesarskiej można określić w następujący sposób: ► władca elekcyjny; ► pozbawiony faktycznie władzy osobistej; ► nawet z tymi uprawnieniami, które pozostały w ręku cesarza musiał się dzielić ze stanami Rzeszy, a były to uprawnienia polityczne o drugorzędnym znaczeniu: ♦ reprezentowanie państwa na zewnątrz, ♦ prawo zwoływania Sejmu Rzeszy, ♦ inicjatywa ustawodawcza, ♦ zatwierdzanie ustaw Sejmu. ORGANA RZESZY ►Sejm Rzeszy Struktura Sejmu ukształtowała się ostatecznie w 1489 r. Dzielił się on na trzy kurie, które obradowały osobno i których zbiorowy głos traktowano jako jeden. Były to: kuria elektorów, kuria książąt (w jej skład wchodzili wszyscy wasale cesarza: książęta, hrabiowie, biskupi) oraz kuria miast, która aż do r. 1582 dysponowała jedynie głosem doradczym. Oczywiście prawa do zasiadania w Sejmie nie mieli hrabiowie obdarzeni tymi tytułami przez książąt, ani miasta przez nich założone. W r. 1663 postanowiono, że Sejm, złożony z reprezentantów cesarza, książąt i miast, będzie obradował bez przerwy w Ratyzbonie jako tzw. Deputacja Rzeszy. Wszystkie uchwały przeprowadzone w czasie jednej sesji ogłaszane były jako reces cesarski. ► Sąd Kameralny Rzeszy – (niem. Reichskammergericht, łac. Camerae Imperialis Judici) – najwyższa instancja sądownictwa I Rzeszy w epoce nowożytnej. Został ustanowiony przez cesarza Maksymiliana I Habsburga i Sejm Rzeszy obradujący w Wormacji w 1495 roku. Zbierał się w Spirze a od końca XVII wieku w Wetzlarze. Kompetencje Sądu obejmowały: w pierwszej instancji – spory między wyższą szlachtą Rzeszy, skargi cywilne przeciwko niej i spory między osobami podległymi różnym wyższym szlachcicom Rzeszy. Skargi karne przeciwko wyższej szlachcie Rzeszy rozpatrywała Rada Nadworna Rzeszy. w drugiej instancji – apelacje w sprawach cywilnych od wyroków sądów wyższej szlachty Rzeszy (jedynie wówczas, gdy przedmiot sporu miał wartość co najmniej 400 talarów). Zakres działalności malał wraz z rozpowszechnianiem się privilegii de non appellando, początkowo właściwego jedynie elektorom. W praktyce Sąd rozpatrywał głównie sprawy o naruszenie pokoju ziemskiego (Landfried), naruszenie aktów banicji cesarskiej i przestępstwa skarbowe. Sąd Kameralny Rzeszy składał się z 28 członków: przewodniczącego mianowanego przez cesarza, dwóch prezydentów i dwudziestu pięciu asesorów. Z tych ostatnich pięciu mianował cesarz, dwudziestu stany Rzeszy; połowa musiała mieć pochodzenie szlacheckie, a połowa doktorat nauk prawnych. Jako podstawę wyrokowania przyjmował prawo zwyczajowe, ustawy Rzeszy oraz prawo rzymskie traktowane jako powszechne. Stosowanie prawa rzymskiego na terytorium całej Rzeszy przyczyniło się do szybkiej jego recepcji.
