Elementy filozofii - Prof. Tadeusz Gospodarek
advertisement
Elementy filozofii
wykład
Prof. dr hab. Tadeusz Gospodarek
2013/2014
Spis treści
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Wprowadzenie do filozofii
Problem ontologii w zarządzaniu
Zagadnienia wiedzy i poznania
Pojęcie prawdy w zarządzaniu
Epistemologia zarządzania
Metodologia a zarządzanie
Aksjologia w zarządzaniu
Etyka i moralność biznesu
Logika a zarządzanie
Filozofia nauki w zarządzaniu
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
2
1
Wprowadzenie do filozofii
Zagadnienia typowe dla filozofii.
Postawa filozoficzna.
Podstawowe nurty filozofii współczesnej.
Reizm, relatywizm, pragmatyzm.
Człowiek jako podmiot filozofii.
Przedmiot filozofii
Pewne fakty związane z filozofią
Filozofii nie można scharakteryzować poprzez
wskazanie znamiennego dla niej obszaru
rzeczywistości, który jest badany tylko przez
filozofię, a nie przez nauki szczegółowe lub ich.
Filozofii nie można przypisać jakiejś specyficznej metody poznawania świata, właściwej
tylko jej, a nie naukom szczegółowym.
Różni filozofowie stosowali różne metody
wypowiadania sądów o faktach, a spór o to,
która z nich jest właściwa, stanowi jedno z
centralnych zagadnień filozoficznych.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
4
2
Klasyczne dyscypliny filozofii
Ontologia – nauka o bytach i ich cechach,
Epistemologia – teoria poznania i wiedzy,
Metafizyka – nauka o bytach niefizycznych i ich
cechach.
Aksjologia – nauka o wartości i ocenach,
Filozofia człowieka – antropologia filozoficzna,
Etyka – teoria moralności sposobach
postępowania przez ludzi,
Estetyka – ogólna teoria piękna.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
5
Co składa się na wiedzę o faktach
i poznanie rzeczywistości?
Układ czterech dziedzin filozoficznych, wzajemnie sprzężonych, umożliwiający postawienie pytań oraz ustalenie
kryteriów poznawczych:
ontologia, epistemologia, metodologia i aksjologia
3
EPISTEMOLOGIA
Co wiemy?
ONTOLOGIA
Co istnieje?
METODOLOGIA
Jak postępować?
AKSJOLOGIA
Jak ocenić?
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
7
Możliwe przykłady stawianych
problemów filozoficznych
Jak bytuje dana ontologia? – O
Jakie jest uposażenie ontyczne bytu? - O
Jak ocenić istnienie tego co istnieje? – A/O
Co wiemy o istnieniu – E/O
Co wiemy o uposażeniu bytu – E/O
Jak ocenić to, co wiemy – A/E
Jakie zdanie jest sądem prawdziwym - E
Co jest prawdą na temat ontologii – E
Jak ocenić czy sąd jest prawdziwy – A/E
Jak postępować żeby coś wiedzieć – M/E
Jak pozyskać wiedzę pewną? – M/E/A
Jak postępować żeby wiedzieć o tym co istnieje – M/E/O
Jak ocenić postępowanie na temat tego co wiemy o tym co
istnieje – A/M/E/O
…………………………………………….
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
8
4
Ontologia
Sześć znaczeń ontologii.
Kiedy coś można uznać bytem?
Strategia jako byt.
Ontologia - znaczenie 1
1.
W klasycznym znaczeniu arystotelejskim
ontologia jest „pierwszą filozofią”, najbardziej
ogólną i abstrakcyjną.
Jej przedmiotem poznania jest byt, jego
najogólniejsze własności, sposoby istnienia oraz
uposażenie.
Ontologia 1 stawia pytanie fundamentalne: co
znaczy w odniesieniu do bytu „jest”, „istnieje”,
„bytuje”?
Pytanie w relacji do zarządzania:
Tadeusz Gospodarek
Co może być bytem fizycznym w
zarządzaniu?
"Aspekty filozofii poznania"
10
5
Ontologia - znaczenie 2
Ontologia w tym znaczeniu rozumiana jest jako
ogólna teoria świata realnego.
Wiąże się z nią zrozumienie struktury bytu od
wewnątrz (np. struktury systemu społecznego).
Przedmiotem badań ontologii 2 jest rozróżnienie
zjawisk i rzeczywistości.
Zawiera się w niej filozofia nauk przyrodniczych
(fizyki, chemii, biologii), a w konsekwencji
ontologia społeczeństwa i filozofia człowieka,
umysłu, etc.
Pytanie fundamentalne może brzmieć:
jaka jest struktura organizacji biznesowej?
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
11
Ontologia - znaczenie 3
Ontologia 3 dotyczy opisu zjawisk supranaturalnych,
stanowiących dopełnienie zjawisk naturalnych np.
intuicji, olśnienia, emocji.
Ontologia 3 jest tym samym niezależna od pomiaru
oraz nauki, występując w sferze metafizycznej
abstrakcji, podobnie jak liczba pi czy yeti.
Przykładowe pytanie odniesione do zarządzania: jak
podejmować decyzje pod wpływem emocji, wizji,
olśnienia etc.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
12
6
Ontologia - znaczenie 4
Zdroworozsądkowe ujęcie sądów o świecie,
wyrażane w języku potocznym (w sensie
neopozytywistycznym L. Wittgasteina).
Służy opisaniu wszelkich bytów w zrozumiałym
języku uznawanych za istniejące przez zdrowy
rozsądek.
Pytanie brzmi: czym jest coś co stanowi
podmiot sądu o faktach? Czym jest kapitał?
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
13
Ontologia - znaczenie 5
Ontologia jako aspekt filozofii świadomości ludzkiej,
ujmujący sposoby istnienia i natury bytu
abstrakcyjnego z perspektywy jego uświadomienia.
Wszelki byt staje się wówczas konstruktem
konceptualnym świadomości orzekającego.
Pojawia się tu ważny element odwzorowania bytu
rzeczywistego na metafizyczne uświadomienie bytu.
Tym samym ontologia 5 wprowadza reprezentację
świadomościową, stanowiącą izomorfizm bytu
realnego i abstrakcyjnego.
Pytanie zasadnicze:
czym jest reprezentacja formalna organizacji?
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
14
7
Ontologia - znaczenie 6
Ontologia w sensie analizy lingwistycznej lub
logicznej znaczenia pojęć i wyrażeń językowych,
służących do scharakteryzowania wszelkiego
bytu i sposobu jego istnienia.
Produktem rozważań jest język, umożliwiający
poprawne i logiczne wypowiadanie sądów o
wszelkim, możliwym bycie.
Przykład - arystotelejski układ 9 sposobów
bytowania rzeczy: ilość, wielość, wielkość,
jakość, relacja, czas, przestrzeń, położenie,
posiadanie, czynność, doznawanie.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
15
Kiedy coś można uznać za byt?
Aby coś można było uznać za byt, konieczną jest możliwość
odpowiedzi na następujące pytania:
Jak właściwości bytu odnoszą się do niego samego?
Czy dany byt jest obiektem fizycznym (realnym) czy nie?
Jakie funkcje obiektu wyróżniają go jako wyizolowany byt?
Jak dany byt istnieje (bytuje)?
Jakie uposażenie można przypisać danemu bytowi?
Jaki jest zbiór desygnatów istnienia danego bytu?
Jak można uzasadnić, że dany byt istnieje?
Kiedy byt przestaje istnieć, w odróżnieniu od jego zmian?
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
16
8
Przykład - Strategia jako byt
Pytania ontyczne:
Jak właściwości strategii odnoszą się do niej
samej?
Jakie funkcje strategii wyróżniają ją jako
wyizolowany byt?
Czy strategia jest obiektem fizycznym?
Jak można uzasadnić, że strategia istnieje?
Kiedy strategia przestaje istnieć, w
odróżnieniu od jej zmian w czasie?
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
17
Odpowiedzi na postawione pytania
Właściwości strategii odnoszące się
do niej samej
1. określony podmiot działania,
2. wybrane sposoby działania,
3. zakreślony horyzont czasowy,
4. określony zakres działań,
5. zdefiniowane cele,
6. istnienie miary,
7. określone warunki wykonalności,
8. zdefiniowany kontekst,
9. określone zasady pomiaru i ocen,
10. istnienie reprezentacji formalnych.
Tadeusz Gospodarek
Funkcje strategii, wyróżniające ją
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
i)
j)
optymalizacja działania podmiotu,
wyznaczenie celu działania,
funkcja porządkująca działanie,
optymalizacja wykorzystania
zasobów,
optymalizacja oddziaływań,
rekurencyjność procesów realizacji i
wdrażania,
prognoza osiągania celu,
kwantyfikacja rezultatów działań,
ocena aksjologiczna,
wspomaganie podejmowania
decyzji.
"Aspekty filozofii poznania"
18
9
Desygnaty istnienia
Istnienie równowagi ekonomicznej mikro-makro, w
przypadku organizacji realizujących strategie,
funkcjonowanie podmiotu w dłuższym horyzoncie
czasowym,
zajęcie relatywnie do obszaru działania, wysokiej
pozycji rynkowej,
zgromadzenie zasobów gwarantujących stabilność
działania,
silne powiązania podmiotu z otoczeniem, np.
kooperacyjne, sieciowe,
wysoki poziom przedsiębiorczości i innowacyjności.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
19
Uposażenie ontyczne
Uposażeniem ontycznym jest zbiór cech
charakteryzujących byt:
Przykład uposażenia: ilość, wielość,
wielkość, jakość, smak, zapach.
Przykład praktyczny: cechy ontyczne marki
Przykład metafizyczny: zbiór liczb
naturalnych.
Pytanie: czy jakość może być ontologią?
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
20
10
Zmiana ontyczna
Problem hylemorficzny (Arystoteles).
Bajka perska o sprzedawcy osła (L. Kołakowski).
Problem zmiany funkcjonalności zasobu.
Okręt Tezeusza.
Problem aktualizacji oprogramownia (upgrade).
Problem podziału organizacji.
Problem kreacji sieci.
Problem renowacji auta
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
21
Brzytwa Ockhama
Nie mnożyć bytów.
Jeśli słyszysz tętent kopyt nie oczekuj zebry.
Byty metaforyczne w naukach społecznych.
Nieuprawnione analogie.
Zbędne i drobiazgowe podziały wiedzy.
Pojęcia wprowadzające złożoność semantyczną.
Byt w zarządzaniu ma określone przeznaczenie teoriopoznawcze lub wyjaśniające.
Nie należy mylić cech ontycznych z bytem,
bo teoria wówczas będzie niespójna.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
22
11
Zagadnienia wiedzy i poznania
Epistemologia
Trzyczęściowa koncepcja wiedzy.
Budowa wiedzy.
Zasób informacyjny jako wiedza.
Rozum i doświadczenie.
Redukcjonizm i holizm.
Rodzaje wnioskowania.
Indukcjonizm, falsyfikacjonizm,
weryfikacjonizm.
Epistemologia
episteme = wiedza + gnosis = poznanie
Czym jest prawda?
O czym możemy uzyskać wiedzę?
Czy możemy uzyskać wiedzę o świecie?
Jeśli już wiadomo o czym, to w jaki sposób?
doświadczenie ?
rozumowanie ?
intuicja ?
objawienie ?
„kombinacja” jakichś z powyższych ?
Jakie są granice poznania?
Podmiot poznający a przedmiot poznania.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
24
12
Przykład:
pytania dotyczące epistemologii strategii
Czym jest strategia, jako wiedza?
Jaka jest definicja strategii będącej ustanowioną ontologią?
Co jest podmiotem i przedmiotem strategii?
Jakie są granice poznania strategicznego.
Jakie kryterium demarkacji można przyjąć dla strategii?
Jak dotrzeć do wiedzy strategicznej?
Jaka jest właściwa droga budowy strategii?
Jak określić hipotezy strategiczne i funkcje celu?
Czy strategia może być prawdą?
Jakie kryteria przyjąć dla ocen aksjologicznych strategii?
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
25
Modelowanie
strategii
Układ warstw
logicznych
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
26
13
Trzyczęściowa koncepcja wiedzy Platona
S wie, że P jeżeli
P jest zdaniem prawdziwym
S jest przekonany, że P
S posiada uzasadnienie przekonania, że P
A co z koncepcją platońską, gdy uzasadnienie jest niepewne lub
niewystarczające? (Problem Gettiera)
Wiedzę buduje się z faktów, jak dom z kamienia; ale zbiór faktów
nie jest wiedzą, jak stos kamieni nie jest domem.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
[H. Poincare]
27
Czym zatem jest wiedza?
Zbiorem informacji?
Zbiorem doświadczeń?
Zbiorem prawd?
Zbiorem mądrości?
Zbiorem sądów o faktach?
Zbiorem danych?
Zbiorem konwencji?
Zbiorem opisów rzeczywistości?
Zbiorem kryteriów?
Zbiorem ???
Problem ontologiczny odniesiony do kwestii epistemologicznej
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
28
14
Zanim z chaosu danych wyłoni się wiedza
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
29
Koncepcja zasobu informacyjnego
Racjonalnym jest powołanie ontologii zwanej zasobem
informacyjnym organizacji za wiedzę.
zasób
informacyjny
czasu
bieżącego
systemu
generującego wartość, na który składają się procedury, mapy
procesów, oprogramowanie, etc.
zasób informacji o przyszłości, (prognoza), stanowiąca
opis
przewidywanych
zachowań,
procesów
oraz
użyteczności systemu, będąca reprezentację symboliczną
koncepcji,
zasób informacji o przeszłości systemu stanowiący zbiór
raportów, sprawozdań oraz dokumentów źródłowych o
funkcjonowaniu systemu w przeszłości i rezultatach jego
oddziaływań
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
30
15
Jak charakteryzować wiedzę?
Należy zbadać cechy ontyczne zasobu informacyjnego
Jak cechy zasobu wiedzy odnoszą się do niego samego?
najważniejszymi desygnatami użytecznej wiedzy są: rzetelność,
prawdziwość, aktualność, użyteczność, dostępność, uniwersalność,
kompletność, spójność.
Jakie cechy zasobu wiedzy są najważniejsze, w odróżnieniu od
atrybutów?
Wiedza powinna być przede wszystkim pewna, aktualna, spójna i
kompletna. Im więcej zdań stanowiących świadectwa prawdziwości
można wyróżnić w obrębie zasobu wiedzy, tym bardziej jest ona
racjonalnie uzasadnionym bytem abstrakcyjnym.
Czy można zatem przypisać inne cechy, stanowiące atrybuty? Tak,
są to na przykład takie atrybuty, jak: modna, elegancka, formalna,
teoretyczna, itp. Nie decydują one o zasadności powołania bytu
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
31
Jak charakteryzować wiedzę c.d.?
Jakie funkcje zasobu wiedzy wyróżniają go jako wyizolowany byt?
Zasób wiedzy o organizacji umożliwia istnienie procesów zwanych
zarządzaniem.
Nie da się zarządzać bez wymiany informacji i użycia wiedzy przy
podejmowaniu racjonalnych decyzji.
Dodatkową funkcją zasobu wiedzy jest optymalizacja struktury
wewnątrzsystemowej oraz oddziaływań z otoczeniem.
Co stanowi o tożsamości zasobu wiedzy?
Wiedza o przedmiocie zarządzania jest łatwo identyfikowalna jako
zbiór procedur, map procesów, schematów strukturalnych oraz
dokumentów, np. strategii, polityki, etc.
Bardzo często wiedza o przedmiocie zarządzania posiada swoją
reprezentację numeryczną i jest przetwarzana przez systemy
informacyjne.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
32
16
Jak charakteryzować wiedzę c.d.?
Jak można uzasadnić, że pewien zasób wiedzy istnieje?
Podstawowym dowodem istnienia zasobu wiedzy są produkty
działania organizacji, egzystujące w otoczeniu.
Nie ma możliwości zaistnienia produktu stanowiącego wartość
generowaną przez system, bez użycia wiedzy do jego kreacji.
Każde oznaczenie produktu stanowi przekazanie części zasobu
wiedzy. Każda receptura produktu lub struktura usługi stanowią
desygnaty istnienia zasobu wiedzy.
Kiedy zasób wiedzy przestaje istnieć, w odróżnieniu od jego zmiany?
Zmiany polegają na uzupełnieniu zasobu oraz jego aktualizacji
Wiedza może przestać istnieć po unicestwieniu systemu oraz
wszelkich nośników informacji z nią związaną.
Zapytano kiedyś Einsteina: jaka broń będzie użyta w III wojnie światowej? Odpowiedział, że
nie wie. Ale wie jaka będzie użyta w kolejnej. -Będzie to bitwa na kamienie.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
33
Wiedza ukryta
Szukać wiedzy to absurd; ponieważ albo już wiesz i
wtedy nie ma czego szukać; albo nie wiesz czego
szukasz, a wtedy trudno oczekiwać że to znajdziesz.
[Menon]
17
Koncepcja wiedzy ukrytej (Tacit knowledge)
Czy wiedzę ukrytą można traktować jako ontologię? Nie bo:
Pozostaje ona jedynie stanem uświadomienia faktu jej istnienia gdzieś.
Nie można udowodnić ani jej bytu ani niebytu, bo jest niedostępna.
Wiemy tylko, że nas otacza, ponieważ co pewien czas dokonywane są
odkrycia i ujawniane są nowe prawdy
Istnieją posiadacze wiedzy, która jest dla przeciętnego obserwatora
niedostępna, niezrozumiała lub niemożliwa do przekazania.
Nie da się również dla części wiedzy niedostępnej sformułować
odpowiedzi na podstawowe kwestie ontologiczne, np. wskazać
desygnaty jej istnienia w czasie bieżącym, czy też jej funkcji w systemie
(ponieważ używa on wiedzy wyłącznie ujawnionej), etc.
Wiedza ukryta bywa przedstawiana jako "know-how", w przeciwieństwie do
"know-what" (fakty), "know-why" (nauka), lub "know-who" (networking).
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
35
Rodzaje wiedzy ukrytej
Jak można podzielić wiedzę ukrytą?
Wiedza obiektywnie ukryta dla dowolnego obserwatora, w danej
chwili czasu, niezależnie od posiadanych kwalifikacji. Jej ujawnienie
stanowi zwykle odkrycie, wynalazek lub nową teorię.
Wiedza ukryta kontekstowo dla określonego obserwatora lub
zbiorowości, zależnie od położenia czasoprzestrzennego oraz
kontekstu środowiskowego (w tym społeczno-ekonomicznego). W tej
kategorii należy wyróżnić trzy podkategorie:
Wiedza subiektywnie ukryta dla określonego obserwatora w danym
układzie czasoprzestrzennym i kontekście, związana z brakiem
możliwości zrozumienia faktu lub dostępu do odpowiednich informacji.
Wiedza ekspresywnie ukryta. Jest to wiedza posiadana przez
osobę lub zbiorowość, której nie można ujawnić obserwatorowi
wprost za pomocą dostępnych środków przekazu informacji.
Wiedza świadomie ukryta. Jest wiedzą celowo chronioną dla osiągnięcia korzyści przez osobę lub zbiorowość, która tą wiedzę posiada.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
36
18
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
37
Koncepcja prawdy
Mówić o tym, co istnieje, że istnieje, a o tym co nie istnieje,
że nie istnieje, jest prawdą,
zaś mówić o tym, co istnieje, że nie istnieje, a o tym co nie
istnieje, że istnieje, jest fałszem.
[Arystoteles]
19
Ważne koncepcje prawdy
Można wyróżnić cztery, najważniejsze koncepcje prawdy
akceptowalne przez praktykę biznesu:
realistyczna w sensie zgodności sądu z rzeczywistością.
Co jest, jest. Czego nie ma, nie ma (Permenides)
epistemiczna: za zdanie prawdziwe należy uznać sąd
słusznie stwierdzalny (konieczność zbudowania kryterium).
pragmatyczna: prawdziwe jest to co sprawdza się w
praktyce, a myśl jest prawdziwa tylko wówczas, gdy
działania podjęte na jej podstawie są skuteczne.
koherencyjna: prawdziwe jest tylko to, co jest wewnętrznie
spójne (kłopoty – antynomie).
Co jest kryterium prawdziwości sądu?
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
39
Kryterium prawdziwości
Co można uznać za prawdę?
Dogmat?
Definicję formalną?
Twierdzenie dowodliwe?
Lemat?
…
Oto kilka ważnych kwestii:
Tadeusz Gospodarek
Czy
Czy
Czy
Czy
prawdziwe są wrażenia zmysłowe?
objawienie jest prawdą?
zjawiska supranaturalne są prawdziwe?
możemy myśleć inaczej niż mózgiem?
"Aspekty filozofii poznania"
40
20
Pojęcie prawdy w nauce
Ideał Bacona-Kartezjusza.
Prawda akceptowalna.
Przewidywanie a prawda.
Kryterium prawdy.
Ceteris paribus - ile jest nauki w nauce?
Ideał Bacona-Kartezjusza
Jaki cel stawia się naukom i ich teoriom?
Przede wszystkim, dostarczenia pożądanej
wiedzy praktycznej, spełniającej następujące
kryteria pragmatyczne:
Tadeusz Gospodarek
spójności,
dostępności,
wsparcia decyzji i wyborów,
bezstronności,
zbliżenia do prawdy,
skutecznej predykcji.
"Aspekty filozofii poznania"
42
21
Ideał B-C a teoria zarządzania
Budując teorię zarządzania należy zmierzać:
ku pewności rezultatów decyzji managerskich wspieranych
za pomocą teorii, które są coraz bardziej prawdopodobne
(ewoluują w czasie w kierunku zwiększenia wiarygodności)
ku globalnym rozwiązaniom problemów za pomocą metod
i teorii coraz bardziej głębokich i uniwersalnych o wysokim
stopniu potwierdzenia praktycznego,
ku jednej, zunifikowanej nauce o zarządzaniu za pomocą
teorii coraz bardziej zunifikowanych, porządkując epistemologię nauk o zarządzaniu,
ku prognozom za pomocą teorii oraz metodologii, które
wykazują coraz większą zdolność przewidywania.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
43
Czy ideał funkcjonuje w praktyce?
Następujące sądy o faktach dotyczących teorii
zarządzania znajdują powszechną akceptację:
nie istnieje jedyny, uniwersalny model struktury i
działania organizacji,
nie istnieje jedyny, uniwersalny sposób zarządzania
dowolną organizacją,
nie istnieje jedyny, uniwersalny cel działania dowolnej
organizacji,
nie istnieje jedyny, uniwersalny wzorzec misji i wizji
dowolnej organizacji.
Wniosek: Ideał nie funkcjonuje! Ale czy to oznacza, że nie
należy podążać za jego wskazaniami?
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
44
22
Sądy o faktach
Sądy o faktach (struktura poziomów uprawdopodobnienia)
Poziom 0 – komunikaty postrzeżeniowe, wypowiadane w pierwszej osobie,
typu „tu i teraz”, np. „Mam przed sobą pismo z urzędu”,
Poziom 1 – jednostkowe sądy o obserwowalnych przedmiotach lub zdarzeniach, „rachunek który mam zapłacić, jest nieprawidłowy”.
Poziom 2 – empiryczne uogólnienia, wynikające z prawidłowości pojawiających się w obserwowanych przedmiotach lub zdarzeniach, np. „Napływ kapitału
powoduje wzrost zamożności”.
Poziom 3 – ścisłe prawa doświadczalne, dotyczące mierzalnych wielkości
fizycznych, np. „Prawo malejącej użyteczności krańcowej”.
Poziom 4 – teorie naukowe, które są nie tylko ścisłe i ogólne, ale zakładają
istnienie wielkości abstrakcyjnych, nieobserwowalnych, np. „Teoria gier,
zakładająca istnienia równowagi Nasha”.
Należy również rozważać dodatkowy poziom prognostyczny:
Poziom 5 – przewidywania i prognozy, które dotyczą przyszłości podmiotu,
mogące być weryfikowane eksperymentalnie po czasie, którego dotyczą.
Zdania te nie są sądami o faktach w sensie ścisłym ale o przyszłych faktach z
określonym prawdopodobieństwem.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
45
System zdań zupełny
System zdań nazywamy zupełnym, jeżeli przy jego
pomocy można utworzyć dowolne zdanie prawdziwe na
jego temat i które będzie zawierać się w tym systemie.
Innymi słowy: jest to taki system formalny, w którym
możliwe jest rozstrzygnięcie o prawdziwości dowolnego,
prawidłowo zapisanego zdania należącego do tego
systemu (każde zdanie jest dowodliwe).
Przykłady:
system definicji i twierdzeń teorii liczb naturalnych,
zamknięty układ twierdzeń logiki formalnej…
Kontrprzykłady:
Mechanika Newtona,
Teoria ewolucji.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
46
23
System zdań spójnych
System zdań spójnych jest to system formalny, w
którym nie da się udowodnić jednocześnie pewnego
zdania i jego zaprzeczenia;
Inaczej mówiąc: w systemie spójnym zaprzeczenie
zdania prawdziwego jest zawsze fałszywe.
Przykłady niespójności:
Tadeusz Gospodarek
antynomie zarządzania (paradoksy),
wnioskowanie przy niepełnym systemie zdań bazowych,
wnioskowanie oparte na złych założeniach,
sądy o faktach bez udowodnienia zasadności
stosowalności metod wnioskowania,
opisy teorii za pomocą bliskoznacznych form
fleksyjnych języka naturalnego (modele kognitywne),
"Aspekty filozofii poznania"
47
Twierdzenie Gödla o niezupełności
Żaden system formalny nigdy nie "pokryje" w
całości zbioru wszystkich twierdzeń danej teorii.
Nie oznacza to, że zbiór wszystkich twierdzeń nie
istnieje, a jedynie to, że nie może on być wygenerowany przez żaden system formalny.
Inaczej mówiąc: dowodliwość jest zawsze słabsza
od prawdziwości – zbiór zdań generowanych
(dowodzonych) przez system formalny nigdy nie będzie
równy ze zbiorem zdań prawdziwych teorii.
Może on być albo mniejszy od zbioru zdań prawdzi-wych
(system niesprzeczny ale niezupełny) albo większy od
niego (system zupełny ale sprzeczny).
Wniosek: Zarządzanie nie opisze samego siebie w
sposób kompletny za pomocą systemu zdań własnej
teorii. Konieczne jest wyjście poza system.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
48
24
Ceteris paribus
Wyobraźmy sobie pewną hipotezę
H: P(x∧y∧,…) → Q
Ale x jest mierzone z dokładnością ∆x, y z ∆y, …, itd.
Co można zatem powiedzieć o pradziwości Q(x,y,…)?
A jeżeli zbiór zmiennych {x,y…} nie jest zupełnym opisem
P i Q (ograniczenie wnioskowania do skończonej liczby
zmiennych dotyczących wnioskowania).
Ograniczenie prawdziwości sądu związane ze świadomym
wprowadzaniem niepewności, nazywanym ceteris paribus.
Konsekwencje dla wnioskowania:
H: P(x∧y,…,∧,CP) → Q wtedy i tylko wtedy gdy:
~P(x∧y,…,∧CP) ≡ ~P(x)∨~P(y)∨… ∨ ~P(CP) → ~Q
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
49
Prawda akceptowalna
Lepiej jest objąć opisem większą ilość przypadków
potwierdzających niż przejmować się marginalną
liczbą anomaliów, które nie koniecznie muszą być
falsyfikatorami ostatecznymi dobrej teorii lub
paradygmatu (Pragmatyzm wg I.Lakatosa).
Za racjonalny przyjmiemy ten opis, który przy
danym zbiorze świadectw czasu bieżącego t
stanowi zbiór hipotez {H}, w stosunku do których
możemy wnioskować w najlepszym zamyśle, że są
one prawdziwe i weryfikowalne eksperymentalnie,
a przy tym będą najlepiej skorelowane ze zbiorem
tych świadectw. (Prawdziwość wg. J.Watkinsa)
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
50
25
Pewne żarty (nie bezzasadne)
Przedstawiciele nauk społecznych wykorzystują
często metody budowania wiedzy rzetelnej dopuszczając użycie dowolnej, nawet nierzetelnej metody
jej budowania.
Wybrane żarty na temat błędów wnioskowań
statystycznych, mających potwierdzać „teorie”.
F. Nightingale - David zauważyła możliwość zaistnienia
błędu "trzeciego rodzaju", który „ …wyraża się
niewłaści-wym doborem testu statystycznego, tak aby
pasował do istotności próbki”.
H. Reiffa zaproponował opis błędu trzeciego rodzaju
jako „… polegającego na prawidłowym i dokładnym
rozwiązaniu niewłaściwego problemu” (np. przy
niewłaściwie sformułowanej hipotezie zerowej).
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
51
O metodologii
Metodologię należy rozumieć jako:
naukę o zasadach budowania układów rozumowań,
np. systemów naukowych.
rozważania dotyczące zagadnień stosowania logiki
formalnej do konstrukcji i wykładu poszczególnych
nauk.
teorię czynności, zwłaszcza umysłowych, na których
polega budowanie nauk].
[T. Kotarbiński]
Jak postępować, aby pozyskać wiedzę pewną lub zbliżoną do pewnej?
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
52
26
O pewnych pojęciach filozofii nauki
Paradygmat
Teoria
Hipoteza
Twierdzenie
Lemat
Dedukcja
Indukcja
Abdukcja
Zdanie naukowe
Demarkacja
Falsyfikacja
Weryfikacja
Tadeusz Gospodarek
12 narzędzi metodologii nauk
"Aspekty filozofii poznania"
53
Uteoretyzowanie obserwacji
Uteoretyzowanie obserwacji (theoryimpregnation, theory-ladeness):
Nie istnieje zdanie, które można
byłoby rozstrzygnąć na podstawie
samej obserwacji
bez wcześniejszych założeń
teoretycznych
bez wcześniejszych oczekiwań
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
Karl Popper (1902-1994)
Logik der Forschung
54
27
Hipoteza a eksperyment
Hipoteza poprzedza eksperyment.
Hipoteza jest niezależnym od doświadczenia domysłem,
który następnie jest sprawdzany w doświadczeniu.
Hipotezy są genetycznie a priori, metodologicznie
empiryczne
hipotezy organizują eksperyment podobnie jak według
Kanta formy zmysłowości organizują doświadczenie
ale inaczej niż formy zmysłowości, hipotezy są
falsyfikowalne (podważalne przez doświadczenie)
Falsyfikacjonizm jest formą antyfundamentalizmu.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
55
Potrzebne są narzędzia
Metodologia naukowa – metoda naukowa
Kryterium demarkacji – Istnienie miary lub minimum
Filtr problemów – program badawczy Lakatosa
Kryterium prawdy – John Watkins (akceptowalna)
Paradygmaty programu – (trzeba je sformułować)
Kryterium racjonalności wyboru – Larry Laudan
Zdania bazowe struktury naukowej – formalizm
Dobra heurystyka – Kompromis heurystyczny
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
56
28
Co to jest problem indukcji
Problemem indukcji nazywa się pytanie o to, czy i
na jakiej podstawie można przenosić wiedzę
uzyskaną dzięki obserwacji na przypadki
niezaobserwowane.
Przykład: skąd można wiedzieć, czy jutro nastąpi
wschód Słońca?
Indukcja niekoniecznie jest projekcją na
przyszłość
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
57
Problem indukcji
Francis Bacon
Novum Organum
1620
Indukcja enumeracyjna
Indukcja eliminacyjna
Tadeusz Gospodarek
utworzenie wyczerpującej
listy hipotez na dany temat
eliminowanie kolejno hipotez
za pomocą eksperymentów
aż zostanie tylko jedna
"Aspekty filozofii poznania"
58
29
W czym Bacon się mylił
Tadeusz Gospodarek
utwórz
wyczerpuj
ącą listę
hipotez
następnie
wyeliminuj
wszystkie
z
wyjątkiem
jednej
nie ma
podstaw,
by
oczekiwać
, że
zostanie
jakaś
hipoteza
przyroda
może być
kapryśna
"Aspekty filozofii poznania"
59
Milla logika indukcji
John Stuart Mill
(1806-1873)
A System of Logic
1843
Tadeusz Gospodarek
Zadanie: ustalić prawa przyrody
w celu przewidywania zjawisk.
Metoda: reguły indukcji
eliminacyjnej.
Uzasadnienie reguł
Zasada jednostajności
przyrody
Uzasadnienie zasady
jednostajności przyrody:
Zasada przyczynowości
Uzasadnienie zasady
przyczynowości
Metodą indukcji
enumeracyjnej!
jakopoznania"
ostatnia
"Aspekty filozofii
deska ratunku przed
60
błędnym kołem w uzasadnianiu!
30
Konsekwencje radykalnego empiryzmu Milla
Jeżeli prawa logiki (indukcji) są empiryczne, mają moc
opisową,
a nie normatywną.
Są prawami ludzkiego myślenia.
Logika jest zatem działem psychologii (psychologizm).
Inny gatunek inteligentny, różniący się psychologicznie
od nas, mógłby mieć inną logikę.
A tym samym inne prawa nauki.
Ich nauka byłaby nieprawomocna na gruncie naszej
logiki i vice versa.
Nie byłoby żadnej powszechnie obowiązującej logiki,
która mogłaby być podstawą wspólnych rozstrzygnięć.
Psychologizm prowadzi do relatywizmu gatunkowego.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
61
Czemu Milla metoda indukcji jest błędna?
Mill, za Baconem, radzi:
utwórz wyczerpującą listę hipotez
wyeliminuj wszystkie z wyjątkiem jednej
dodając:
krytyka Hume’a jest oddalona za pomocą
zasady jednostajności przyrody.
Ale
Tadeusz Gospodarek
czy jakakolwiek lista hipotez jest
wyczerpująca?
"Aspekty filozofii poznania"
62
31
Pozytywizm
Trzy stadia rozwoju: (August Comte, 1831)
teistyczne
metafizyczne
pozytywne
odrzucenie metafizyki oraz pytań o wyjaśnienie
Tezy pozytywizmu:
1798-1857
przedmiotem nauki są fakty i związki między nimi
zadaniem nauki jest przewidywanie zjawisk i
panowanie nad nimi
zadanie filozofii: refleksja nad metodą naukową
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
63
Obrazkowa teoria znaczenia
1.1. Świat jest ogółem faktów, nie rzeczy.
2.
To, co się zdarza - fakt - jest
zachodzeniem stanów rzeczy.
2.01. Stan rzeczy jest połączeniem
przedmiotów (obiektów, rzeczy).
Ludwig
Wittgens
tein
1989-1951
Tractatus
1919
4.21. … zdanie elementarne … stwierdza
zachodzenie pewnego stanu rzeczy.
4.22. Zdanie elementarne składa się z nazw.
Jest związkiem, splotem nazw.
4.25. Jeżeli zdanie elementarne jest
prawdziwe, to dany stan rzeczy zachodzi;
jeżeli fałszywe, to nie zachodzi.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
64
32
Obrazkowa teoria znaczenia
5. Każde zdanie jest funkcją prawdziwościową
zdań elementarnych.
5.6. Granice mego języka wskazują granice
mego świata.
6.11. Zdania logiki nic … nie mówią. (Są
zdaniami analitycznymi.)
6.54. Zdania moje wnoszą jasność przez to, że
kto mnie rozumie, rozpozna je w końcu jako
niedorzeczne; gdy przez nie - po nich wyjdzie ponad nie. (Musi niejako odrzucić
drabinę, uprzednio po niej się wspiąwszy.)…
7. O czym nie można mówić, o tym trzeba
milczeć.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
65
Empiryzm logiczny
Koło Wiedeńskie, 1922-1936
(1929-1931)
Moritz Schlick
(1882-1936)
Kryterium demarkacji:
sensowne (naukowe) są zdania
weryfikowalne empirycznie i
tylko one
związek z behawioryzmem
Rudolf
Carnap
(1891-1970)
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
66
33
Empiryzm logiczny
Koło Wiedeńskie, 1922-1936
(1929-1931)
Moritz Schlick
(1882-1936)
Kryterium demarkacji:
sensowne (naukowe) są zdania
weryfikowalne empirycznie i
tylko one
związek z behawioryzmem
Logika i matematyka są
narzędziami nauki
Zadanie filozofii: analiza języka
nauki
Tadeusz Gospodarek
Rudolf
Carnap
(1891-1970)
"Aspekty filozofii poznania"
67
Trudności empiryzmu logicznego
Czy jakakolwiek weryfikacja jest
możliwa?
Tadeusz Gospodarek
Rudolf
Carnap
Wymóg weryfikowalności można zastąpić (1891-1970)
słabszym wymogiem potwierdzalności
(stopniowalnej).
"Aspekty filozofii poznania"
68
34
Nauka i pseudonauka
Dążenie do potwierdzeń jest
właściwe pseudonauce.
Przykłady:
astrologia
marksizm
psychoanaliza Freuda
Karl Popper (1902-1994)
Logik der Forschung 1934
The Logic of Scientific
Discovery
1959
Zdania, które mogą się tylko
potwierdzić, nie mówią nic o
świecie.
Kryterium demarkacji: zdanie
jest naukowe wtedy i tylko
wtedy, gdy jest falsyfikowalne.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
69
Zasada krytycyzmu
Należy wysuwać śmiałe
hipotezy, a następnie
usiłować je obalić.
Logiczny schemat
falsyfikacji:
Karl Popper (1902-1994)
Logik der Forschung 1934
The Logic of Scientific
Discovery 1959
∀x(W(x) → Z(x)), W(a)
-----------------------------Z(a)
W(a), ¬Z(a)
-------------------------¬∀x(W(x) → Z(x))
Nauka składa się ze zdań
przyjętych na próbę.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
70
35
Uteoretyzowanie obserwacji
Uteoretyzowanie
obserwacji (theoryimpregnation, theoryladeness):
Nie istnieje zdanie, które
można byłoby rozstrzygnąć
na podstawie samej
obserwacji
bez wcześniejszych
założeń teoretycznych
bez wcześniejszych
oczekiwań
Tadeusz Gospodarek
Karl Popper (1902-1994)
Logik der Forschung 1934
The Logic of Scientific
Discovery 1959
"Aspekty filozofii poznania"
71
Hipoteza a eksperyment
Hipoteza poprzedza eksperyment.
Hipoteza jest niezależnym od doświadczenia domysłem,
który następnie jest sprawdzany w doświadczeniu.
Hipotezy są genetycznie a priori, metodologicznie
empiryczne
hipotezy organizują eksperyment podobnie jak według
Kanta formy zmysłowości organizują doświadczenie
ale inaczej niż formy zmysłowości, hipotezy są
falsyfikowalne (podważalne przez doświadczenie)
Falsyfikacjonizm jest formą fallibilizmu
(antyfundamentalizmu)
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
72
36
Przedmioty
teoretyczne
Realizm
naukowy
(hipotetycznie)
istnieją
Teorie
naukowe są
domysłami na
temat prawdy
narzędziami
przewidywania zjawisk
Celem nauki
jest
poszukiwanie
prawdy
przewidywanie zjawisk
panowanie nad przyrodą
postęp techniczny
Argumenty
(motywy)
Potrzeby:
wyjaśniania
heurystyki
idei regulatywnej
nieufność do metafizyki
(empiryzm)
niejasność pojęcia
prawdy
Tadeusz Gospodarek
Instrumentalizm
są dogodnymi fikcjami
"Aspekty filozofii poznania"
73
Metoda naukowa
metoda obserwacyjna
metoda monograficzna
metoda badania dokumentów
metoda indywidualnych przypadków
metoda analizy i krytyki piśmiennictwa
metoda sondażu diagnostycznego
metoda statystyczna
metoda heurystyczna
metoda eksperymentalna
metoda symulacji komputerowej
metoda zgodności
metoda różnicy
metoda towarzyszących zmian
+
Falsyfikacjonizm
(fundamentalny, naiwny, wyrafinowany)
albo
Metoda naukowa jest to procedura,
która powinna być stosowana w procesie
pozyskiwania lub tworzenia rzetelnej wiedzy naukowej.
Metoda naukowa jest zbiorem zasad, na
podstawie których przyjmuje się lub odrzuca analizowane hipotezy lub opisy zjawisk.
Przykładanie miary tych zasad do określonych teorii czy opisów decyduje o tym, czy
zostaną one uznane za rzetelną wiedzę
naukową, naukę z „przymróżeniem oka”
czy też czystą metafizykę.
Potwierdzenie (koroboracja)
(probabilistyczne, dedukcyjne;)
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
74
37
Kompromis heurystyczny
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
75
Konstrukcja programu
badawczego „Zarządzanie
reprezentatywne” wraz
z układem paradygmatów
twardego rdzenia.
Gospodarek T., „Representative Management as a
Rational Research Program in Kuhn-Lakatos-Laudan
Sense”, Int. J of Economics and Business Research,
vol. 1 No. 4, 2009, 409 - 421.
Tadeusz Gospodarek
Gospodarek T., „Paradygmat reprezentatywny w
naukach o zarządzaniu”, [w] R. Krupski red.
„Zarządzanie strategiczne – podstawowe problemy”,
Prace Naukowe Wałbrzyskiej Wyższej Szkoły
Zarządzania i Przedsiębiorczości, Wałbrzych 2008,
"Aspekty filozofii poznania"
76
str. 43-51
38
Postawy filozoficzne.
Źródła i granice poznania
Sceptycyzm
Irracjonalizm
Racjonalizm
Natywizm
Empiryzm
Sceptycyzm
Sceptycyzm przeciw
dogmatyzmowi,
szkole akademickiej (agnostycyzmowi)
skeptikos = poszukujący
Pirron z Elidy (ok. 365-275 pne)
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
78
39
Sceptycyzm
Argumenty
sceptyczne przeciw
możliwości poznania:
przeciw
wiarygodności
zmysłów
argument ze
względności
postrzeżeń
argument ze
złudzeń, halucynacji
argument ze snu
(Kartezjusz)
Tadeusz Gospodarek
www.ciolki2.friko.pl/
"Aspekty filozofii poznania"
79
Sceptycyzm
Argument przeciw wiarygodności rozumowania
(regres w nieskończoność)
żeby coś udowodnić, trzeba mieć jakieś
przesłanki;
te przesłanki
Tadeusz Gospodarek
albo nie są udowodnione i wtedy dowód jest
niekompletny,
albo są udowodnione na podstawie innych
przesłanek;
te inne przesłanki albo nie są udowodnione,
albo są udowodnione na podstawie jeszcze
innych
przesłanek,
itd.
"Aspekty
filozofii poznania"
80
40
Sceptycyzm
Argument przeciw wiarygodności rozumowania
(regres w nieskończoność)
Żeby wiedzieć, że dowód jest poprawny,
trzeba mieć jakieś kryterium poprawności
rozumowania;
żeby wiedzieć, że to kryterium jest wiarygodne,
trzeba je udowodnić;
żeby wiedzieć, że dowód kryterium jest poprawny,
trzeba mieć kryterium, itd.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
81
Sceptycyzm
Wniosek sceptyczny: zasada równowagi sądzenia.
Argument felicytologiczny:
zawieszenie sądu uwalnia od obawy przed
popełnieniem błędu,
przez co zapewnia spokój ducha.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
82
41
Irracjonalizm
Zmysły i rozum nie
wystarczą do poznania
Ale mamy jakieś poznanie
Zatem są jakieś inne źródła
poznania
iluminacja
intuicja (Bergson)
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
83
Irracjonalizm/racjonalizm
Irracjonalizm prowadzi
do elitaryzmu
poznawczego
problem: jak odróżnić
wybrańca od
samozwańca
Racjonalizm zakłada
egalitaryzm poznawczyhttp://astro.eco.pl/irracjonalizm.html
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
84
42
Racjonalizm
Kartezjusz
Sceptycyzm metodyczny:
Odrzucić wszystko, w
co można wątpić.
Zmysły mogą mnie
łudzić.
Że postrzegam,
rozumuję, pragnę, czyli
myślę, jest
niewątpliwe.
Cogito ergo sum.
Tadeusz Gospodarek
René Descartes 15961650)
Rozprawa o metodzie
1637).
"Aspekty filozofii poznania"
85
Dowód ontologiczny Kartezjusza
Jestem rzeczą myślącą (duszą).
Jestem niedoskonałą rzeczą myślącą.
Mam ideę doskonałości.
Nie mogę być jej autorem.
Mam ją od rzeczy doskonałej, Boga.
Bóg istnieje.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
86
43
Błąd kategorialny
Nie mogę być autorem idei doskonałości, bo nic
doskonałego nie może pochodzić od czegoś mniej
doskonałego.
Ukryte założenie: idea doskonałości jest doskonała
Przesunięcie kategorialne
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
87
I dalejU
Bóg jest dobry, zatem nie może mnie łudzić.
Błędy poznawcze są skutkiem mojej
niedoskonałości
Świat istnieje. Istnieją dusze i ciała.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
88
44
Natywizm
Mamy jakieś idee wrodzone
Natywizm Platona: teoria anamnezy:
Dusza przed wcieleniem przebywała w świecie idei.
Zapomina o nich pod wpływem ciała.
Własnym wysiłkiem może je sobie przypominać.
Ciało jest więzieniem duszy.
Natywizm jako forma aprioryzmu:
Jest jakieś poznanie a priori, tj. niezależne od
doświadczenia.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
89
Empiryzm genetyczny
Krytyka teorii idei
wrodzonych.
Umysł jest tabula rasa
na której doświadczenie
zapisuje swoje znaki.
John Locke (16321704)
Rozważania
dotyczące
rozumu ludzkiego
(1670)
Źródła idei:
zmysły
refleksja
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
90
45
Empiryzm genetyczny
Skrajny nominalizm.
Esse est percipi.
Istnieją tylko idee (barwy,
dźwięki, czucia dotykowe,
smaki, zapachy) i umysły.
Tzw. przedmioty materialne są
tylko zespołami idei.
Rzeczy materialne nie mają
żadnego substancjalnego
podłoża.
Tadeusz Gospodarek
George Berkeley
(1685-1753)
Traktat o zasadach
poznania ludzkiego
(1710)
"Aspekty filozofii poznania"
91
Argument przeciw solipsyzmowi
Nad niektórymi ideami nie mam władzy.
Idee nie działają przyczynowo.
Zatem idee aktualnie postrzegane pochodzą od
innego umysłu.
Istnieje Bóg, który postrzega wszystkie idee.
Bóg wywołuje we mnie idee według praw, które
ustanowił.
O istnieniu innych umysłów wnioskuję na zasadzie
analogii.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
92
46
Krytyka idei jaźni
David Hume (17111776)
Rozważając własne idee,
Badania dotyczące
nigdy nie trafiam na ideę mojego
rozumu ludzkiego
Ja.
(1748)
Może jest ona ukryta pod innymi
ideami.
Jednak gdybym się ich pozbył,
nic chyba by nie zostało.
Zatem jaźń nie jest czymś różnym od jej
idei.
Jaźń jest wiązką idei.
Jaźń nie ma żadnego podłoża
substancjalnego.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
93
Rozumowanie Kartezjusza opiera się
Krytyka idei związku koniecznego
David Hume (1711
1776)
Nigdy nie twierdzę, że A jest
Badania dotyczące
przyczyną B na podstawie
rozumu ludzkiego (1748)
jednej tylko obserwacji.
Kolejne obserwacje z
założenia są podobne do
pierwszej.
Nie wnoszą więc nic nowego,
poza powstaniem u mnie
przyzwyczajenia, że po A
zwykle następuje B
i oczekiwania, że tak będzie
również w przyszłości.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
94
47
Krytyka idei związku koniecznego
David Hume (1711-1776)
Badania dotyczące
rozumu ludzkiego (1748)
Przyczyna = przyzwyczajenie +
oczekiwanie.
Wniosek: nauka jest zbiorem
przesądów.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
95
Kant i problem transcendentalny
Hume ma rację, gdy twierdzi, że
wiedza naukowa na podstawie
samego tylko doświadczenia nie jest
możliwa.
Mamy jednak całkiem sporą wiedzę
naukową.
Musimy zatem mieć jakąś wiedzę
a priori.
Tadeusz Gospodarek
Jak można wykroczyć w poznaniu
poza treści doświadczenia?
"Aspekty filozofii poznania"
96
48
Kant i problem transcendentalny
Źródłem a priori nie są idee wrodzone (treści
poznania), lecz uposażenie podmiotu, które
nadaje przedmiotowi poznania określoną
formę.
Przewrót kopernikański w filozofii:
to nie podmiot dopasowuje się do
przedmiotu, lecz przedmiot do podmiotu.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
97
Kant i problem transcendentalny
Pytania transcendentalnego część
pierwsza:
Jak jest możliwa czysta matematyka?
Jak można przedmiot a priori oglądać?
Formy zmysłowości:
Tadeusz Gospodarek
przestrzeń
czas
"Aspekty filozofii poznania"
98
49
Kant i problem transcendentalny
Tadeusz Gospodarek
przestrzeń i czas są a priori, bo są
koniecznym warunkiem
doświadczenia
skoro jednak mogę je oglądać, to są
one we mnie, są formami
zmysłowości
zjawisko × rzecz sama w sobie
zjawisko = konstrukcja z wrażeń,
dokonana za pomocą form
zmysłowości
"Aspekty filozofii poznania"
99
Kant i problem transcendentalny
Tadeusz Gospodarek
przestrzeń i czas są a priori, bo są
koniecznym warunkiem
doświadczenia
skoro jednak mogę je oglądać, to są
one we mnie, są formami
zmysłowości
matematyka jest nauką a priori:
geometria o przestrzeni,
arytmetyka o czasie
"Aspekty filozofii poznania"
100
50
Dedukcja transcendentalna (fragment)
Tadeusz Gospodarek
Pojęcie przyczyny nie może
pochodzić z doświadczenia.
Jest ono jednak niezbędne do
wydawania sądów o zjawiskach.
Czyli bez niego wiedza naukowa jest
niemożliwa.
Mamy wiedzę naukową.
Wniosek: mamy a priori pojęcie
przyczyny.
"Aspekty filozofii poznania"
101
Dedukcja transcendentalna (fragment)
Podobnie mamy a priori pojęcie
substancji i 10 innych kategorii
czystego intelektu.
przyroda = konstrukcja ze
zjawisk, dokonana za pomocą
kategorii czystego intelektu
Inaczej: umysł jest aktywny w
procesie poznania. Poznanie nie
polega na biernym odbiorze
wrażeń.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
102
51
Kantowskie rozwiązanie problemu indukcji
Immanuel
Kant 1724-
1804
Krytyka czystego
rozumu 1781
Tadeusz Gospodarek
Pojęcie przyczyny funkcjonuje jako
aprioryczna forma sądu, do
wypełnienia przez doświadczenie
…jest przyczyną…
Mieć taką formę sądu znaczy tyle,
co znać a priori zasadę
przyczynowości.
Zasada przyczynowości gwarantuje,
że w przyrodzie zachodzą
prawidłowości.
"Aspekty filozofii poznania"
103
Przewrót kopernikański w filozofii
źródła poznania granice poznania
skąd można
cokolwiek
wiedzieć?
Kartezjusz
co można wiedzieć?
idee wrodzone
w zasadzie
wszystko
⇒
(gdybyśmy byli
doskonali)
Hume
doświadczenie
(wrażenia)
w zasadzie nic
(nie znamy związków
między faktami)
⇒
Kant
matematyka
fizyka Newtona
?
⇐
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
104
52
Realizm i idealizm epistemologiczny
Realizm epistemologiczny
przedmiot poznania istnieje rzeczywiście
(niezależnie od podmiotu poznającego)
Idealizm epistemologiczny
Tadeusz Gospodarek
przedmiot poznania zależy od podmiotu
poznającego
"Aspekty filozofii poznania"
105
Realizm i idealizm epistemologiczny
Realizm epistemologiczny
transcendentalny:
przedmiot poznajemy takim, jaki jest (Kartezjusz)
immanentny (krytyczny)
przedmiot poznajemy takim, jaki się nam jawi
(Locke)
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
106
53
Realizm i idealizm epistemologiczny
Rozróżnienie na jakości pierwotne i wtórne
(Locke):
wtórne: barwy, dźwięki, czucia dotykowe, smaki,
zapachy
pierwotne: kształt, wielkość, liczba, ruch
jakości wtórne powstają przez działanie na nas
jakości pierwotnych rzeczy
Berkeley: jakości pierwotne są poznawalne tylko
dzięki jakościom wtórnym
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
107
Realizm i idealizm epistemologiczny
Współczesne rozróżnienie:
jakości przypadłościowe (occurent) i dyspozycyjne:
Jakości dyspozycyjne (według realizmu
krytycznego) są ugruntowane w jakościach
przypadłościowych.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
108
54
Realizm i idealizm epistemologiczny
Idealizm epistemologiczny
immanentny:
poznajemy tylko przedmioty w umyśle (Berkeley)
transcendentalny (krytyczny)
poznanie wykracza poza treści doświadczenia (Kant)
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
109
Założenia i tezy
Założenie
X zakłada, (że) …
Teza
X głosi, (że) …
Bóg nie jest zwodzicielem
Realizm transcendentalny
Empiryzm genetyczny
Istnieją tylko idee i umysły
Nauka jest zbiorem
przesądów
Istnieje jeden, wieczny,
niezmienny Byt
Zmiana narusza tożsamość
Myślenie można orzekać
tylko o substancji
Tadeusz Gospodarek
Cogito ergo sum
"Aspekty filozofii poznania"
110
55
Problem psychofizyczny
Liczba i rodzaje substancji
Zmysły mogą mnie
łudzić.
Że postrzegam,
rozumuję, pragnę, czyli
myślę, jest
niewątpliwe.
Cogito ergo sum.
Jestem zatem rzeczą
myślącą (duszą).
Dusza może istnieć bez
ciała.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
René Descartes 15961650)
Rozprawa o metodzie
1637).
112
56
Dualizm psychofizyczny
Dusza: rzecz myśląca
Ciało: rzecz rozciągła
Interakcjonizm: dusza i ciało
na siebie oddziaływują
Ale jak?
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
113
Monizm materialistyczny
Joulien de la Mettrie (17091751)
„Człowiek-maszyna” (1750)
Carl Vogt (1817-1895):
„myśl jest wydzieliną
mózgu, jak żółć wątroby”
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
114
57
Inne monizmy
Monizm spirytualistyczny
(Berkeley)
Monizm immanentny
(Hume)
Monizm neutralny
(Spinoza):
Baruch Spinoza (16321677)
Etyka sposobem
geometrycznym
wywiedziona
istnieje jedna,
nieskończona
substancja, Bóg =
Przyroda,
panteizm
paralelizm
"Aspekty filozofii poznania"
psychofizyczny
Tadeusz Gospodarek
115
Dualizm atrybutywistyczny (Strawson)
Krytyka dualizmu kartezjańskiego (1959)
Skąd wiadomo, że człowiek ma jedną duszę
(umysł)?
Jak liczyć dusze? Co jest zasadą tożsamości duszy?
Podstawową zasadą indywiduacji jest ciągłość
czasoprzestrzenna.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
116
58
Dualizm atrybutywistyczny (Strawson)
Wniosek: osoba jest indywiduum
identyfikowanym jako ciało o własnościach
dwojakiego rodzaju: fizycznych i umysłowych.
Dualizm jakości, a nie substancji
Zarzut: epifenomenalizm
(brak wyjaśnienia funkcji
przyczynowej stanów
mentalnych).
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
117
Behawioryzm analityczny
Behawioryzm analityczny:
wyrażenia o stanach mentalnych
redukują się do wyrażeń
o dyspozycjach behawioralnych.
Gdy widzę słodycze,
to kwiczę.
Lubię słodycze =
kwiczę, gdy są
w polu widzenia
Umysł = ogół dyspozycji
behawioralnych
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
Gilbert Ryle
(1900-1976)
The Concept of
Mind 1949
118
59
Jak wyjaśnić zachowanie?
Model czarnej
skrzynki:
Bodziec →
Reakcja
Kto zabił ciotkę
Cookie?
→
Kadr z filmu Roberta
Altmana 1999
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
119
Fizykalizm
Problem Kartezjusza: jak ciało i dusza mogą na
siebie oddziaływać?
Współczesne sformułowanie: jak zdarzenia
mentalne mogą wchodzić w związki przyczynowe?
Odpowiedź: każde zdarzenie mentalne jest
identyczne z jakimś zdarzeniem fizycznym
(pobudzeniem neuronów).
Teza o redukowalności psychologii do
neurofizjologii.
∀x(P(x) → Q(x)), ∀x(P(x) ≡ P*(x)), ∀x(Q(x) ≡
Q*(x))
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Tadeusz Gospodarek
∀x(P*(x) → Q*(x))
"Aspekty filozofii poznania"
120
60
Fizykalizm typiczny i egzemplaryczny
(type/token physicalism)
Argument z szowinizmu gatunkowego
Argument z wielorakiej realizacji
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
121
Funkcjonalizm
Funkcjonalizm:
terminy mentalistyczne są teoretycznymi terminami
psychologii
stany mentalne są identyfikowane ze względu na ich
funkcję przyczynową
Stan początkowy
Bodziec
Reakcja
Stan końcowy
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
122
61
Funkcjonalizm
Zarzuty:
Czy komputery myślą?
Argument chińskiego pokoju
(John Searle, 1980).
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
123
Problem chińskiego pokoju
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
124
62
Eliminatywizm
Trwające od tysięcy
lat niepowodzenie
psychologii potocznej
(folk psychology) w
kwestii wyjaśniania
ludzkiego
zachowania skłania
do porzucenia
psychologii na rzecz
neurofizjologii.
Tadeusz Gospodarek
Paul i Patricia Churchland
1986
"Aspekty filozofii poznania"
125
Najmodniejsze rozwiązanie
Przypisywać jakiemuś
systemowi posiadanie
umysłu znaczy tyle, co mieć
skłonność do intencjonalnego
wyjaśniania jego zachowania
(intentional stance)
w odróżnieniu od skłonności
do wyjaśniania
przyczynowego (physical
stance)
oraz wyjaśniania z projektu
(design stance).
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
Daniel Dennett
(1942-)
The Intentional Stance
1989
126
63
Etyka i moralność
Gilotyna Hume’a.
Etykalizm i relatywizm moralności.
Cele, środki i działania.
Emotywizm i sądy etyczne.
Konsekwencjalizm a deontologizm.
Utylitaryzm i teoria słusznych działań.
Etyka cnoty i złoty środek.
Szczęście moralne
Na podstawie:
B.Dupre, „50 teorii filozofii, które powinieneś znać”, PWN Warszawa, 2008
Relatywizm
Pogląd filozoficzny wg którego prawdziwość wypowiedzi
można oceniać wyłącznie w kontekście, w którym są one
wypowiadane.
Relatywizm stwierdza, że nie istnieją zdania niosące absolutną treść, których ocena byłaby identyczna i niezależna od jej kontekstu oraz wypowiadającego je agenta.
Prawdziwość dowolnego sądu zależy zatem od przyjętych
założeń, poglądów czy podstaw filozoficznych.
Ale jeżeli wszelkie twierdzenia są względnie prawdziwe,
to nie można przeprowadzić dowodu prawdziwości
dowolnego z nich w ogóle albo należy relatywizm
odrzucić. (sprzeczność relatywizmu) [Harvey Siegel 1987].
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
128
64
O pewnym dylemacie relatywizmu
Dariusz powołał raz za swego panowania Hellenów,
których miał u siebie i zapytał za jaką cenę byliby skłonni
spożyć zmarłych ojców? Wtedy oni oświadczyli, że nie
zrobiliby tego za żadną cenę. Potem wezwał Dariusz
Kalatiów – plemię indyjskie, które zjada swoich rodziców
i zapytał w obecności Hellenów, za jaką cenę zgodziliby
się spalić zmarłych ojców na stosie? Wtedy ci wydali
okrzyk zgrozy i wezwali go, aby zaniechał bezbożnych
słów [Herodot, Dzieje, http://virtualo.pl/dzieje/i19023/].
Czym jest moralność w danym czasie, bądź miejscu?
Jest tym co większość w owym czasie lub miejscu lubi,
natomiast niemoralnym jest to, czego większość nie lubi.
[Alfred North Whitehead, 1941].
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
129
Perspektywizm nauki – czyli czy
wszystko jest względne?
Najważniejszą nauką płynącą z relatywizmu jest to, że nauka ma
charakter perspektywiczny: ujmujemy rzeczywistość zawsze z
jakiegoś, subiektywnego punktu widzenia albo z określonej
perspektywy.
Nie istnieje żaden punkt obserwacyjny, z którego moglibyśmy
dostrzec świat obiektywnie, czyli takim, jakim on jest w rzeczywistości. Możemy jedynie postrzegać rzeczywistość w kategoriach schematów lub ram pojęciowych. (Nie oznacza to jednak,
że żadna wiedza nie jest dla nas dostępna).
Z koncepcji, że nie istnieje prawda absolutna (wszystko jest
względne), Paul Feyerabend wyciągnął wniosek, że wszystko jest
równie uzasadnione (anything goes – wszystko przejdzie) co
stanowi fundament postmodernizmu w filozofii.
Porównywanie jednostkowych perspektyw i sprowadzanie
różnych przekonań do wspólnego mianownika umożliwia
obiektywizację poznania i rozwój wiedzy naukowej.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
130
65
Czym jest etyka?
Etyka jest nazywana filozofią moralności.
Dzieli się na trzy główne nurty:
Metaetyka – badająca źródła oraz epistemologię
moralności. W szczególności zajmuje się kwestią,
czy moralność ma charakter subiektywny czy
obiektywny.
Etyka normatywna – skupia się na standardach
etycznych czyli normach zachowań (utylitaryzm,
deontologizm, konwencjonalizm…)
Etyka stosowana – stanowi szczegółowe rozważania kwestii praktycznych moralności na gruncie
filozofii, jak: sprawiedliwość, wojna, eutanazja…
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
131
Stanowiska (postawy filozoficzne)
w filozofii moralności
Absolutyzm – określone działania są dobre albo złe w
każdych warunkach.
Konsekwencjalizm – działanie określa się jako dobre
lub złe wyłącznie na podstawie efektywności osiągania
celów lub pożądanych stanów rzeczy (np. utylitaryzm)
Deontologizm – działanie jest dobre lub złe
niezależnie od rzeczywistych konsekwencji (prawa i
obowiązki – Kant)
Naturalizm – pojęcia etyczne da się poznać lub
wyjaśnić jedynie w kategoriach „faktów naturalnych”, a
zatem tego co stanowi przedmiot odkrycia naukowego,
najczęściej stanów ludzkiej psychologii (np. stan
przyjemności, upojenia…).
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
132
66
Stanowiska (postawy filozoficzne)
w filozofii moralności c.d.
Antykognitywizm – moralność nie jest kwestią wiedzy, albowiem
etyka nie odnosi się do faktów a sądy etyczne stanowią wynik
emocji oraz przyjętych postaw osoby, która je wypowiada (np.
emotywizm oraz preskryptywizm)
Obiektywizm – stwierdza, że wartości oraz własności etyczne
stanowią część „materiału, z którego zbudowany jest wszechświat i
istnieją niezależnie od jakiejkolwiek istoty ludzkiej, która mogłaby
je podzielać. Twierdzenia etyczne nie mają charakteru subiektywnego ani relatywnego, mogą być prawdziwe lub fałszywe.
Subiektywizm – wartości ufundowane są nie na zewnętrznej
rzeczywistości, ale na naszych wewnętrznych przekonaniach, albo
na naszych emocjach związanych ze stanem rzeczy (odpowiednik
antykognitywizmu). Według subiektywisty, fakty etyczne istnieją
ale nie mają obiektywnej prawdziwości ani fałszywości.
Relatywizm – pojęcia etyczne podlegają względnej i subiektywnej
ocenie relacyjnej w odniesieniu do sytuacji kontekstowej
rzeczywistości. Normy etyczne nie są stałe.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
133
Gilotyna Hume’a
Problem fundamentalny etyki: W jaki sposób można przejść
od twierdzenia opisowego, które zdaje relację z tego jak jest
do twierdzenia normatywnego – jak być powinno.
Innymi słowy: czy (i jak) można wywodzić „tego jak być powinno” z faktu „jak jest”? Hume tym samym oddziela świat faktów
od świata wartości (stąd - gilotyna Hume’a).
G.E. Moore wprowadził pojęcie „błędu naturalistycznego”,
polegającego na utożsamianiu pojęć etycznych z pojęciami
naturalnymi. [Dobro oznacza mniej więcej zawsze to samo co
przyjemność ale pozostaje kwestią otwartą, czy przyjemność
jest zawsze dobrem].
Pisał K. Popper „Być może najprostszy i jednocześnie najważniejszy moment etyki ma czysto logiczny charakter. Mam na
myśli niemożliwość wywiedzenia nietautologicznych zasad
etycznych […] z twierdzeń dotyczących faktów”.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
134
67
Wartość w świecie wolnym od wartości
Jesteśmy przekonani, że żyjemy w świecie fizycznym,
który może być zrozumiany dzięki prawom odkrywanym
przez naukę (świat faktów obiektywnych, z którego wartości są wyłączone).
Ale wypowiadając sądy etyczne (np. ludobójstwo jest
czymś złym), wypowiadamy pewną prawdę o świecie –
coś czego możemy się dowiedzieć i co byłoby prawdziwe
niezależnie od naszego stosunku do kwestii.
Dlatego, uznając prawo Hume’a za prawdziwe, jeżeli nie
jesteśmy w stanie ugruntować naszych przekonań etycznych w świecie wolnym od wartości, musimy szukać
uzasadnienia w odczuciach, sympatiach, antypatiach
(metafizycznych doznaniach).
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
135
Emotywizm (ekspresywizm)
Istnieją różnego rodzaju obiektywnie prawdziwe fakty, których
prawdziwość jest niezależna od nas (np. opis naukowy, proces…).
Istnieją również fakty etyczne, odnoszące się do rzeczy w świecie,
które mogą być dobre lub złe.
Według subiektywisty, sądy moralne są opisami lub sprawozdaniami naszych uczuć, dotyczących tego, jak się rzeczy w świecie
mają. Niestety to za mało aby toczyć spór etyczny, bo kryteria
prawdziwości sądu nie są ustalone.
Emotywizm z kolei wnosi, że sądy etyczne nie są opisami ani
sprawozdaniami ale wyrazem naszych emocji. Dokonując sądu
etycznego wyrażamy naszą reakcję pozytywną jako Hurra! albo
negatywną Boo! Co jednak sądzimy wówczas o moralności?
„Nie potrafię dostrzec sposobu na odparcie argumentów za subiektywnością wartości etycznych, a jednocześnie nie potrafię uwierzyć, że
jedynie zło związane z bestialskim okrucieństwem to fakt, że mi się
ono nie podoba” [B. Russell, Notes on philosophy, 1960]
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
136
68
Złota zasada postępowania
W każdej tradycji moralnej „złota zasada” wydaje się
być akceptowalnym fundamentem ludzkiego zmysłu
etycznego. Oto jej najważniejsze sformułowania
Mahomet: … nie krzywdź nikogo, by nikt nie krzywdził
ciebie;
Konfucjusz: czego sam nie chcesz, nie czyń innym;
Jezus: …wszystko więc, co byście chcieli żeby wam
ludzie czynili i wy im czyńcie;
Budda: Nie traktuj innych w sposób, jaki wobec siebie
uznałbyś za bolesny.
Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
137
Problemy stosowalności złotej zasady
Kant swoją zasadę etyczną postępowania względem ludzkości
sformułował następująco: „Postępuj tak, aby ludzkość nigdy tobie
ani innym jednostkom nie służyła za środek lecz zawsze była
celem”. Ma ona charakter imperatywu kategorycznego ale
przebija z niej idea złotej zasady.
Problemem stosowalności złotej zasady, który wymaga rozważań,
jest konieczność określenia kontekstu oraz warunków jej skuteczności i sensowności (określenie kryteriów etycznych).
Zbytnie uszczegółowienie może prowadzić do utraty ogólności,
stąd odwołanie do kryteriów pragmatycznych wydaje się być
nieuniknione. A te kryteria są zmienne.
Jeżeli egoista powoła się na fakt, że „wszyscy postępują jak egoiści”
– wówczas złota zasada stanie się niespójna i wewnętrznie sprzeczna.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
138
69
Bezstronny obserwator
– kryterium stosowalności złotej zasady
Żądanie spójności sformułowania sądu etycznego jest kluczowym
kryterium stosowalności złotej zasady. Dotyczy to zwłaszcza tych,
którzy kierując się moralną krótkowzrocznością, preferują partykularyzm interesu własnego lub reprezentowanej organizacji.
Jednym z istotnych rozwiązań było wprowadzenie „bezstronnego
obserwatora” - osądu opartego „na pragnieniu posiadania cech
oraz wykonywaniu działań, które kochamy i podziwiamy u innych
ludzi i obawie przed posiadaniem tych cech i wykonywaniu tych
działań, których nienawidzimy, i którymi pogardzamy u innych
ludzi”
„Bezstronny obserwator” stanowi de facto kryterium pragmatyczne stosowalności złotej zasady. Jednak wysoki stopień subiektywizmu oceny tego, co jest wartościowe etycznie i powinno stanowić wzorzec, prowadzi bardziej do jakościowych ocen aksjologicznych niż zbliżenia do epistemicznego kryterium prawdziwości sądu
etycznego. Tym niemniej, z braku obiektywnej miary jest to
lepszym rozwiązaniem niż brak jakiegokolwiek odniesienia.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
139
Deontologizm czy konsekwencjalizm?
Dylemat podziału etycznego – linia podziału teorii etycznych
opartych na obowiązku (deontologizm) od tych, opartych na
konsekwencjach (konsekwencjalizm).
Konsekwencjalizm
Cokolwiek czynisz – czyń rozważnie i patrz końca.
Problem wyboru najmniejszego zła.
Cel uświęca środki.
Deontologizm
Obowiązek za wszelką cenę (nieważne konsekwencje).
Imperatyw kategoryczny oraz hipotetyczny.
Postępuj zawsze według maksymy, abyś mógł zarazem
chcieć, by stała się ona podstawą powszechnego prawodawstwa [I. Kant]
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
140
70
Zasada podwójnego efektu
Problem decyzyjny, który dotyczy dwóch alternatyw, w
których występuje problem moralny, zaistnienia efektu
negatywnego i równocześnie pozytywnego.
Przy dokonywaniu osądu moralnego podjętego działania,
kluczową rolę odgrywają intencje podmiotu.
Zasada podwójnego efektu: działanie, które miało zarówno
dobre, jak i złe efekty, może zostać usprawiedliwione, jeżeli intencje z którymi było podejmowane były dobre, a efekty
negatywne były jedynie przewidywane a nie zamierzone.
Zasada powyższa rozróżnia przewidywanie skutków działania od intencji. Problemem jest ocena etyczna, czy ciężar
tego rozróżnienia nie jest zbyt duży.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
141
Cele i środki (konsekwencjalizm)
Konsekwencjalizm stwierdza, że na pytanie o to czy działanie jest dobre bądź złe, powinno się odpowiadać wyłącznie
na podstawie konsekwencji stanowiących jego wynik.
Działanie staje się jedynie środkiem prowadzącym do
uzyskania pożądanego celu, a etyczna wartość określona
jest przez efektywność z jaką dany środek do celu
prowadzi.
Celem jest jakiś stan rzeczy (np. zadowolenia, równowagi…), będący konsekwencją różnorodnych działań.
Wybór działań dla konsekwencjonalisty wynika z oceny
aksjologicznej konsekwencji z nich płynących.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
142
71
Działania - deontologizm
Działania w systemach deontologicznych mogą być w
samym sobie złymi lub dobrymi (nie są postrzegane
wyłącznie jako środki prowadzące do celu).
Działania posiadają samoistną wartość etyczną, a nie
wyłącznie instrumentalną – osiągania celu.
Czyn jedynie wtedy jest moralnie dopuszczalny, jeżeli
można zastosować imperatyw kategoryczny stale i
powszechnie wobec siebie oraz innych (wariant złotej
zasady postępowania).
Istnieją podstawowe prawa, które przysługują ludziom
jedynie z uwagi na ich człowieczeństwo i które nie mogą
zostać uchylone [I. Kant]
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
143
Utylitaryzm jako teoria pochodna
konsekwencjonalizmu
Problem etyczny
Czy tylko odczuwanie przyjemności należy uważać za wartościowe same w sobie? Czy dalibyśmy się podłączyć do Matrixa
na stałe w zamian za ułudę doznawania ciągłej przyjemności?
Zasada użyteczności
Działania są dobre w takim stopniu, w jakim prowadzą do
szczęścia, złe zaś, jeśli prowadzą do przeciwnych szczęścia
[J.S. Mill, Utylitaryzm. O wolności, 1859].
Problem – definicja szczęścia
Natura uczyniła ludzkość poddaną dwóm suwerennym władcom, cierpieniu i rozkoszy. To od nich zależy wskazanie nam,
co powinniśmy czynić [J. Bentham, Introduction to the Principles of Moral
Legislation, 1789].
Dla utylitarysty intencja czynu nie ma większego znaczenia etycznego
– ważne jest tylko, czy daje on więcej efektów korzystnych czy szkodliwych.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
144
72
Teoria słusznych działań [J. Bentham]
Działania powinny być osądzane jako dobre bądź złe w
zależności od tego czy zwiększają, czy zmniejszają ludzkie
dobre samopoczucie (czyli czy są użyteczne).
Poszczególne przyjemności różnią się jedynie cechami
ilościowymi (czas trwania oraz intensywność), abstrahując
od charakterystyk jakościowych. J.S. Mill uzupełnia to,
wprowadzając „przyjemności wyższe i niższe”.
Teoria słusznych działań sprowadza się do hasła „największe
szczęście dla największej liczby ludzi”.
Bentham proponuje wprowadzenie „rachunku szczęścia”,
umożliwiającego pomiar ilości przyjemności i bólu wywołane przez określone działania.
Teoria Benthama pomija fakt, że oprócz przyjemności wartość samą w
sobie posiadają również inne elementy życia, jak: wiedza, miłość, honor…
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
145
Hierarchia
potrzeb
wg Maslowa
Teoria potrzeb wg.
Maslowa stanowi
korespondencję do
jakościowej koncepcji hierarchii przyjemności w utylitaryzmie wg. J.S. Milla
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
146
73
Etyka prawa naturalnego
Istnieje jakiś ogólny porządek moralny „prawo naturalne”,
który wyznacza granice etyczne zachowań społecznych.
Prawo natury reprezentuje wartości samoistne, autonomiczne,
uniwersalne i ponadczasowe, które są przeciwstawiane prawu
pozytywnemu, stanowionemu w danym czasie i miejscu przez
określonych ludzi, zmienne na przestrzeni dziejów.
Prawo natury ma uzasadniać (bronić) nienaruszalne prawa
człowieka i jako takie jest uważane za nadrzędne wobec prawa
stanowionego, wobec czego zwolennik prawa natury jest
zwolniony z przestrzegania prawa stanowionego, gdy jest ono
z nim w sprzeczności.
Koncepcje prawa natury poszukują odpowiedzi na pytania:
jakie powinno być prawo stanowione, co to znaczy sprawiedliwość oraz czy i kiedy można odmówić posłuszeństwa prawu
stanowionemu.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
147
Współczesne aspekty prawa
naturalnego
Zamknięty katalog podstawowych wartości ludzkiej egzystencji, które musi szanować podmiot stanowiący prawo
pozytywne. Są to [John Finnis]:
życie (w tym wartości szczegółowe: zdrowie i wolność od bólu);
wiedza (wiedza spekulatywna, tzn. wiedza nabywana dla samej
siebie i dla uniknięcia niewiedzy);
zabawa (działanie podejmowane dla rozrywki; także działania
„poważne” oparte na mechanizmie gry czy konkurencji);
przeżycia estetyczne (uczucie piękna);
towarzyskość (życie w społeczeństwie, tworzenie wspólnot i
zawieranie przyjaźni)
rozum praktyczny (wolność w posługiwaniu się rozumem dla
szukania środków prowadzących do osiągnięcia celu);
religia (wszystko, co wiąże się z szukaniem pozaludzkich źródeł
wartości i dociekaniami o porządek wszechświata).
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
148
74
Zbiór praw
człowieka
jako wyraz
dociekań
prawa
naturalnego
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
149
Prakseologia – działanie skuteczne.
Przykład zastosowania utylitaryzmu
Zadaniem prakseologii jest poszukiwanie najszerszych uogólnień
odnoszących się do wszelkich form świadomego i celowego działania
rozpatrywanego ze względu na sprawność; konstruowanie i uzasadnianie dyrektyw praktycznych,
Alfred Espinas, Tadeusz Kotarbiński, Ludwig von Mises
ad
a
y jn
oś
ć
op tym alność
racjonalność
oszczędność
Tadeusz Gospodarek
p ro
po
on
rc j
a ln
oś
udatność
p
ć
y
oż
te
n
cz
oś
ć
precyzyjność
u żyteczność
po
w
pra
no
ść
w ydajność
gospodarność
oszczędność
"Aspekty filozofii poznania"
efektywność
c
p ta
ść
d okładność
korzystność
ce
o
lo w
ć
kompletność
korzystność
po
te
ży
oś
sk
u
p ro
z
tec
po
no
on
rc j
udatność
precyzyjność
n
cz
ść
a ln
oś
ć
150
75
Kropla drąży skałę – relatywizm a moralność
Alegoria równi pochyłej w odniesieniu do zasad
etyki i moralności
Zasada klina i efekt domina
Poziom etyczny i jego erozja w czasie.
Zmienność zasad moralnych w czasie i miejscu.
Daj palec, weźmie rękę.
Czerwona linia podziału.
Granica relatywizmu etycznego
Brak wiedzy na temat granicznych norm etycznych.
Brak kryteriów obiektywnych.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
151
Problem braku szczęścia moralnego
Dwa przypadki:
Jeśli ktoś przez niedbałość pozostawi dziecko w wannie napełniającej się wodą, a biegnąc po schodach w górę z powrotem do
łazienki zda sobie sprawę, że jeżeli dziecko utopiło się, to w
ocenie moralnej zrobił coś strasznego, ale jeśli nic mu się nie
stało, to postąpił jedynie nierozważnie [Thomas Nagel 1979].
Dwaj kierowcy Bell i Haig cały wieczór przesiedzieli w pubie, po
czym napici wsiedli do samochodów i odjechali ku domom. Bell
wrócił bez problemu i zasnął. Haigowi tuż przed domem rzucił
się pod koła samobójca i zginął na miejscu. Konsekwencje…
Powyższe przykłady prezentują tzw. problem istnienia „szczęścia
moralnego”, a zatem tego, czy osąd moralny jest determinowany
przynajmniej częściowo przez czynniki pozostające poza naszą
kontrolą, to znaczy czy istnieje tzw. „szczęście wynikowe”.
Intencje były takie same, konsekwencje różne – i oceny moralne.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
152
76
Szczęście moralne
Sceptycyzm dotyczący niezależności moralnych od szczęścia
nie pozwala pozostawić koncepcji moralności w jej dotychczasowym kształcie [B. Williams 1981].
Wybrane składowe szczęścia moralnego.
Szczęście wynikowe (omówione wcześniej).
Szczęście konstytuujące, czyli przypadkowy zbiór czynników,
które czynią nas tym, kim jesteśmy. Jeśli jestem z natury
tchórzem, czy należy mnie winić za ucieczkę przed
niebezpieczeństwem?
Szczęście warunków, zachowanie uznane za zło moralne może
zależeć od bycia w złym miejscu o złym czasie.
Czy cokolwiek robimy, robimy to w sposób wolny? A jeśli nie
ma wolności, to jak może istnieć odpowiedzialność? A bez
odpowiedzialności, jak można uzasadnić ocenę moralną i
orzeczenie o winie?
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
153
Etyka cnoty – złoty środek
Fundamentalne pytanie etyki greckich filozofów Platona i
Arystotelesa brzmiało: jak należy żyć? (w odróżnieniu od
kwestii utylitaryzmu: jakie działanie jest dobre?)
Istotą pytania etyki cnoty jest doskonałość etyczna osobowości, a nie określanie zasad moralnego postępowania.
Bycie osobą dobrą i odróżnianie dobra od zła nie jest kwestią
rozumienia i stosowania zasad etycznych, ale problemem
stania się osobą, która poprzez zdobycie mądrości na drodze
praktyki oraz ćwiczeń, zacznie z samego przyzwyczajenia
zachowywać się stosownie w danych okolicznościach.
Złoty środek jest kluczowym elementem arystotelejskiej
koncepcji cnoty. Jest to apel o umiarkowanie i wybór
pośredniej opcji pomiędzy dwiema skrajnościami.
Kim jesteś, a nie co myślisz?
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
154
77
O jedności cnót
Arystoteles wyróżnił cztery cnoty główne: odwaga, sprawiedliwość, umiar (opanowanie), inteligencja (wiedza praktyczna).
Osoba dobra musi sobie radzić z często sprzecznymi żądaniami, wysuwanymi przez poszczególne cnoty. Posiadanie i rozwijanie wszystkich cnót pozwala dobremu człowiekowi osiągnąć
jedność w postaci cnoty najwyższej – wielkoduszności.
Megalopsychos (człowiek wielkoduszny): mężczyzna o wysokim
statusie społecznym, godny rzeczy wielkich, skory rozdawać
zaszczyty, sam niechętnie je przyjmujący, dumny w granicach
rozsądku i pozbawiony nadmiernej pokory.
Platon – wszystkie cnoty stanowią jedną i tę samą cnotę –
wiedzę (wiedzieć to dobrze postąpić). Koncepcja ta została
odrzucona przez Arystotelesa (można wiedzieć i źle czynić).
Kim jesteś, a nie co czynisz?
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
155
O aksjologii
Czym jest aksjologia jako teoria
Aspekty dyskursu aksjologicznego
Wartość i wartościowanie
Aksjometria R. Hartmana
Aksjologia w praktyce – czym jest sztuka?
Jaka sprawiedliwość?
78
Czym jest aksjologia?
W szerokim znaczeniu aksjologia stanowi ogólną teorię wartości. Jest
również traktowana jako nauka o wartościach z wieloaspektowymi
rozważaniami dotyczącymi pojęć wartości, wywodzących się z
etycznych koncepcji dobra.
Aksjologia zajmuje się:
analizą natury wartości (tego, co cenne, dobre), a zatem odpowiada
na kwestie, czym jest wartość, jaki jest jej charakter (subiektywny,
obiektywny, absolutny, względny itp.);
dociekaniem źródeł i mechanizmów powstawania wartości w aspekcie
systematyzującym i postulatywnym;
podstawami i kryteriami wartościowania;
klasyfikacją wartości (np. wyodrębnianiem wartości autotelicznych,
jako celów samych w sobie, oraz wartości instrumentalnych, służących
do ich realizacji);
budowaniem ich hierarchii i ustalaniem, co stanowi wartość najwyższą
(tzw. summum bonum);
statusem ontycznym wartości, relacjami z innymi bytami, sposobami
ich poznawania i realizowania w aspekcie teoretyczno-kulturowym;
badaniem społecznego funkcjonowania wartości w danej epoce
historycznej, zbiorowości społecznej i kulturze.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
157
O wartości – taksonomia aksjologiczna
Wartość określa się między innymi:
wartości utylitarne – ze względu na użyteczność rzeczy;
wartości instrumentalne –dana rzecz jest środkiem osiągnięcia celu;
wartości przyjemnościowe (hedonistyczne) – dostarczają przyjemności;
Jeżeli danej rzeczy przypisujemy doskonałość, wówczas wartość:
wartości dodatnie – jeżeli dana rzecz jest traktowana pozytywnie
wartości ujemne – jeżeli mówimy o danej rzeczy negatywnie
wartości względne – jeżeli dana rzecz jest oceniana przez jej cechy
to, co być powinno;
to, co daje przyjemność, satysfakcję, zadowolenie;
to, co szczególnie cenne;
przedmiot dążenia, pożądania, cel;
to, co zaspokaja czyjeś zainteresowania, potrzeby.
Wartość można podzielić na :
jako
jako
jako
jako
jako
absolutną
bezwzględną
Biorąc pod uwagę dziedzinę, wyróżniamy wartości: etyczne,
estetyczne, religijne, poznawcze, ogólno kulturowe.
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
158
79
Czym jest sztuka?
Problem odróżnienia nauki od sztuki
Próby definiowania sztuki
Aspekty emocjonalne
Sztuka a hierarchia potrzeb
Czym jest wartość w sztuce?
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
159
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Tadeusz Gospodarek, „Aspekty złożoności i filozofii nauki w zarządzaniu”,
Wydawnictwo WWSZiP, Wałbrzych 2012.
Ben Dupré „50 teorii filozofii, które powinieneś znać”, PWN Warszawa, 2008.
Tadeusz Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii
nauk", Altaya Polska & De Agostini Polska; Warszawa 2003.
Tadeusz Gospodarek, “Modelowanie w naukach o zarządzaniu oparte na
metodzie programów badawczych i formalizmie reprezentatywnym”,
Wydawnictwa Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009.
Łukasz Sułkowski – „Epistemologia zarządzania”, PWE Warszawa, 2005.
Adam Grobler – „Metodologia nauk”, Wydawnictwo Znak, Warszawa, 2006
Wojciech Sady – „Wstęp do ontologii” publikacja elektroniczna PDF, 2008
http://pl.scribd.com/doc/8220989/Wojciech-Sady-Wstp-Do-Ontologii
Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/index.html
Tadeusz Gospodarek
"Aspekty filozofii poznania"
160
80
Koniec wykładu
„Elementy filozofii”
Prof. dr hab. Tadeusz Gospodarek
Email: [email protected]
Strona przedmiotu:
http://www.gospodarek.eu/FZ/
81
